Elsendorp, H. Christoffel

Cultusobject: H. Christoffel Open Street Maps
Datum: Eerste twee weekends van juli
Periode: 1936 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Jan Evangelist
Adres: St. Christoffelplein 1, 5424 TH Elsendorp
Gemeente: Gemert-Bakel
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

In Elsendorp, een ontginningsdorp in de Peel, startte rector A. Büsscher in 1936 een broederschap voor veilig verkeer onder bescherming van de H. Christoffel. De opbrengst was bestemd voor een nieuw kerkgebouw, dat er in 1959 kwam. Tot op heden worden in Elsendorp voertuigzegeningen gehouden. In de periode 1955-1970 was de bedevaartplaats zeer populair. Onder de nieuwe naam 'Apostolaat van de weg' kreeg de broederschap in de jaren zestig landelijke bekendheid en werd ze ook toegankelijk voor niet-katholieken.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - Elsendorp is een ontginningsnederzetting, in de 20e eeuw ontstaan op het kruispunt van twee belangrijke ontsluitingswegen: de Middenpeelweg, ter plaatse Zeelandsedijk en Ripseweg geheten, en de oost-westverbinding tussen Boxmeer en Gemert, de Elsendorpseweg. De bewoners behoorden officieel tot de parochie St. Jan de Doper in Gemert. In 1926 werd besloten tot de stichting van een nieuw rectoraat in de nederzet-ting die 'Van den Elsendorp' gedoopt werd, spoedig verkort tot Elsendorp. De keuze was een eerbetoon aan de Gemertse pater Gerlachus van den Elsen, de stichter van de Boerenbond. In 1927 verrees in Elsendorp aan de Zeelandsedijk (westzijde) een gebruikt houten noodkerkje, gekocht in Langenboom. In de jaren veertig is het uitgebreid met twee zijbeuken.
- In 1959 werd in de nieuwe dorpskern ten oosten van de Zeelandsedijk een kerk gebouwd onder architectuur van H. Reuser uit Nijmegen. Hij ontwierp een vierkant bakstenen gebouw met een toren op de zuidoostgevel. De grootste van de twee luidklokken, gegoten in 1959, draagt de naam Christoffel. Aan de noordzijde van de kerk plande men het grote St. Christoffelplein voor de autozegeningen. In het verlengde van de entreegang van de kerk bevindt zich de aan de heilige gewijde devotiekapel met een eigen koor en zitplaatsen voor een twintigtal gelovigen. Aan de wand hangt een modern Christoffelvaandel (ca. 85 x 150 cm). Op een rode ondergrond is de heilige afgebeeld, staande in het water, gehuld in een wapperende opgeschorte omslagdoek, met het kind Jezus op de rechterschouder en een staf in zijn handen. De geborduurde tekst luidt: 'S. Christoffel bescherm ons' en 'Parochie Elsendorp'. Tijdens de Christoffeldagen staat buiten een houten kraampje waar devotionalia verkocht worden.
- Bij het kruispunt Zeelandsedijk/Elsendorpseweg is in 1991 een wegkapelletje gebouwd met een beeld van de heilige. P. School maakte hiervan omstreeks 1993 een schilderij (ca. 30 x 40 cm), dat in de pastorie hangt. Een boerderij aan het kruispunt Zeelandsedijk/Keizersberg draagt de naam St. Christoffelhoeve.
↑ top
Cultusobject - Volgens de legende hielp Christoffel (Christophoros: letterlijk Christusdrager) pelgrims een rivier over te steken. Op zeker moment droeg hij op zijn schouder een kleine jongen over het water. Het kind werd steeds zwaarder zodat Christoffel nauwelijks verder kon lopen. Toen hij de jongen aan de overkant van de rivier weer op de grond neerzette, bleek hij het Jezuskind te hebben overgedragen. Christoffel is de patroon van de reizigers. Zijn feestdag valt op 25 juli (sinds 1969 op 24 juli). Christoffels historiciteit werd al in de late middeleeuwen betwist.
- De parochie bezit drie relieken van de heilige, zonder certificaten. Een, met de tekst 'S. Christophori M', bevindt zich in een bronzen of koperen houder in de vorm van een keltisch kruis, (ca. 45 cm hoog) bestemd voor uitstelling. Een tweede, met dezelfde tekst, bevindt zich in een ronde zilveren houder (Ø 8 cm) met handgreep; de reliek zelf lijkt een botfragment. Een derde reliek, met de tekst 'S. Christoph. M.', is eveneens gevat in een zilveren houder met greep. De houder heeft een ronde, vierlobbige rand (Ø 7,5 cm).
- Van 1936 tot 1960 stond in het noodkerkje een beeld van H. Christoffel, voorgesteld als een lopende reus, gehuld in een kort kleed met mantel, een staf in de rechterhand en het Christuskind op de linkerschouder. Op de muur achter het beeld stond de tekst 'H. Christoffel bid voor ons / H. Christof-fel bescherm ons op al onze wegen'. Het is niet bekend wat er met dit beeld gebeurd is.
- Het huidige beeld van Christoffel in de devotiekapel is in 1960 gemaakt door Gerard Bruning uit Cuijk. Een forsgebouwde Christoffel met lange baard en staf draagt het kind Jezus op de linkerschouder. Het gipsen beeld is 1,04 meter hoog en bruin geschilderd.
↑ top
Verering - De priesters van het Heilig Hart van Jezus uit Liesbosch (Breda) verzorgden vanaf 1926 de kerkelijke bediening in Elsendorp. De eerste rector slaagde er in de crisisjaren niet in geld voor een nieuw, permanent kerkgebouw bijeen te krijgen. Zijn opvolger pater A. Büsscher (1936-1951) legde hiervoor de basis. In zijn vorige functie als kapelaan in Maastricht was hij tevens geestelijk adviseur van de Handelsreizigersvereniging St. Christoffel. Vanuit deze achtergrond viel hem op dat het eerste graf op het nieuwe kerkhof in 1930 gedolven was voor een jong meisje, dat op het kruispunt verongelukt was. Hij besloot van Elsendorp een St. Christoffelbedevaartplaats te maken.
- Op 26 januari 1936 verrichtte pater Büsscher de zegening van het St. Christoffelbeeld in wat hij noemde 'de eerste autokerk voor veilig verkeer in Nederland'. Aansluitend werd de eerste file auto's en motoren gezegend. De bijdragen van de bedevaartgangers waren bestemd voor de vervanging van de houten noodkerk in het dorp, waarin de parochianen op hun beurt elke zondag tijdens de hoogmis en het lof het Christoffellied zongen en baden voor veilig verkeer. Iedere eerste zondag van de maand was er gelegenheid tot zegening van motorrijtuigen en -rijwielen en 's zaterdags was er een apart biechtuur voor automobilisten. Het feest van de heilige werd jaarlijks gevierd op 25 juli met octaaf. De gehele week kon men zijn voertuig laten zegenen en na alle missen was er gelegenheid tot reliekverering. Hoogtepunt van de week was de octaafzondag met een sacramentsprocessie en, in 1938 voor het eerst, een sterrit voor auto's en motoren (een rit waarbij de deelnemers vanuit verschillende startpunten in een centraal gelegen eindpunt samen moeten komen en waarbij een bepaalde gemiddelde snelheid in acht genomen moet worden).
- Op 5 april 1936 werd in de rectoraatskerk te Elsendorp de Broederschap voor Veilig Verkeer 'St. Christoffel' opgericht, aangesloten bij de aartsbroederschap te St.Christophe-le-Jajolet in Frankrijk. Doel van de broederschap was onder bescherming van St. Christoffel te ijveren voor veilig verkeer en zijn voorspraak in te roepen voor allen die aan de gevaren ervan zijn blootgesteld. Daarnaast wilde de broederschap de devotie tot St. Christoffel opwekken en verspreiden, vooral onder katholieke automobilisten. Onder bepaalde voorwaarden vielen er verschillende volle en gedeeltelijke aflaten te verdienen. De leden werd aangeraden hun voertuigen te laten zegenen, een plaquette van de heilige aan te brengen, dagelijks een St. Christoffelschietgebedje te bidden en eens per maand een daartoe bestemd gebed godvruchtig te verrichten.
- Het initiatief van pater Büsscher sloeg aan. In de Tweede Wereldoorlog daalde het aantal broederschapsleden echter alweer, ondanks de bescherming die een aantal leden van Christoffel meende te hebben gekregen tijdens bombardementen of tijdens het reizen in treinen die onderweg beschoten werden. Het verkeer lag vrijwel stil, de sterritten konden niet gehouden worden en de plaquettes en medailles raakten op. Onmiddellijk na de oorlog stroomden de leden echter weer toe: hun aantal steeg van 500 in 1944 tot 3000 in 1951, toen rector Büsscher met emeritaat ging.
- Pater L. Henneveld (1951-1956) bedacht een nieuwe aanpak, die het apostolisch effect moest vergroten. Hij schafte het lidmaatschap voor het leven af en verhoogde de jaarlijkse contributie tot ⨍2,50. Daarvoor ontvingen de leden ook een tijdschrift. Men hoopte zo het rijgedrag meer te kunnen beïnvloeden en een grotere binding met de leden te krijgen, die bovendien een rijveiligbelofte moesten uitspreken. Het publiek waardeerde de verandering; in vijf jaar tijd verdubbelde het ledental. De Christoffeldagen werden zo druk bezocht dat veel missen en het lof ter ere van de 'hemelse verkeersagent' buiten gevierd moesten worden. Het zegenen van tractoren, vrachtwagens, personenwagens, motoren en bromfietsen vergde een uitgebreide organisatie. De sacramentsprocessie stond omstreeks 1956 voor het laatst op het programma.
- Hennevelds opvolger pater J. Scholte (1956-1972) zette het werk in dezelfde lijn voort. In 1960 kon hij als pastoor van een zelfstandige parochie eindelijk het nieuwe kerkgebouw in gebruik nemen. In 1961 vierde de broederschap haar zilveren jubileum in aanwezig-heid van W. Bekkers, bisschop van 's-Hertogenbosch. Kort daarop werd besloten tot een grootscheepse modernisering. De broederschap werd omgedoopt in 'Apostolaat van de weg' en zocht, onder begeleiding van een PR-bureau, actiever de publiciteit. Het tijdschrift voor leden werd een propagandakrant met een veel grotere oplage. Na een grootscheepse propagandacampagne kreeg het Apostolaat landelijke bekendheid en vanuit België en Duitsland kwamen verzoeken om ook daar afdelingen op te richten. In de daaropvolgende jaren groeide het ledental tot 15 à 20.000, afkomstig uit het hele land, waaronder hele parochiegemeenschappen die als afdeling toetraden. In plaatsen als Velden, Nootdorp, Doorwerth, Rotterdam, Nijmegen, Kudelstaart, Maastricht, Assen, Emmen, Oss en Ilpendam werden voortaan ook auto's gezegend, terwijl de toestroom in Elsendorp tijdens de Christoffeldagen nauwelijks te verwerken was.
- De verontrusting over het toenemend aantal verkeersslachtoffers was uiteraard geen exclusief katholieke zaak. Er ontstonden dan ook contacten en samenwerkingsverbanden met niet-kerkelijke organisaties als het Verbond voor Veilig Verkeer en de Gemeentepolitie Arnhem. Bovendien toonden anders-denkenden belangstelling, waaronder enkele dominees en VPRO-t.v.-presentator dr. van Swol. Het Apostolaat trad zo, min of meer tot eigen verrassing en schrik, buiten de vertrouwde zuil.
- De broederschap gaf het tijdschrift Christofoor uit, dat vanaf 1962 werd voortgezet onder de naam Apostolaat van de weg. Het was een soort Kampioen voor katholieken, maar dan zonder ingezonden brieven van boze verkeersdeelnemers. De hoofdboodschap was immers 'naastenliefde in het verkeer'. Binnen dat kader vielen uiteenlopende onderwerpen als verkeerspsychologie, St. Christoffel, een nieuw verlichtingscontroleapparaat, verkeersregels in de omringende landen, 'Ik heb een kind gedood', de jaarlijkse Christoffeldagen in Elsendorp, een toeristische autorit ten bate van de nieuwe kerk, kinderen en ouderen in het verkeer, voorrangsregels voor tractoren en parkeerproblemen in Vaticaanstad. In de advertenties werden autoaccessoires, schoenen of Christoffeldevotionalia aangeprezen. Op den duur was het prediken van naastenliefde niet altijd vol te houden; in een artikel over 'bromnozems en patatnimfen' uit 1965 zoekt men dit thema tevergeefs.
- In 1969 besloot het Vaticaan de heiligenkalender te herzien, waardoor de status van de Christoffelfeestdag veranderde. Hoewel de plaatselijke viering erkend bleef, verloor het Apostolaat veel leden. In de jaren zeventig daalde het ledental tot het niveau van 1950, ongeveer 3000. In 1997 waren er nog ruim 2000 over. De contributie werd afgeschaft en het tijdschrift verdween. De leden komen nog steeds uit het hele land. Zij ontvangen tweemaal per jaar een contactbrief en kunnen een vrijwillige bijdrage geven. De voertuigzegeningen zijn minder frequent en minder druk geworden: sinds het begin van de jaren tachtig komen er jaarlijks tijdens de twee Christoffelweekends in juli - wegens de vakantie verplaatst naar het begin van de maand - circa 1000 auto's naar Elsendorp, voornamelijk personenwagens. Tussendoor worden nog steeds auto's gezegend op verzoek.
- Pastoor J. van de Nieuwenhof verrichtte in 1997 de zegeningen met een knipoog en een boodschap. Het portierraampje moet open, zo vindt hij, want 'het gaat om de mens, niet om het blik'.
↑ top
Materiële cultuur

- Sinds 1936 zijn er devotionalia verkocht: plaquettes voor auto, fiets of bromfiets met bevestigings-oogjes en schroefjes of met een magneet, sleutelringen, hangertjes en kettinkjes, plaquettes of beeldjes in zaketuitjes en medailles in talloze uitvoeringen (zie illustratie), alle met afbeeldingen van Christoffel, al dan niet gecombineerd met O.L. Vrouw van Altijddurende Bijstand. Van 1946 tot 1965 bieden bewaard gebleven folders en advertenties een nagenoeg compleet overzicht (zie BiN-dossier op KDC). Kort na de Tweede Wereldoorlog was het assortiment klein en speciaal vervaardigd voor Elsendorp. In de jaren vijftig werd het aanbod steeds groter, maar vanaf 1953 bestond het geheel uit algemene Christoffeldevotionalia. In 1997 was dit nog steeds het geval.

Devotioneel drukwerk
- Van 1936 tot 1951 ontvingen de leden in juli een uitnodiging/ programma voor de bedevaart en in december een brief. In 1951 nam het studiehuis van de Congregatie van het Heilig Hart van Jezus in Hees-Nijmegen de administratie gedeeltelijk over en gaf ook veel drukwerk uit, o.a. uitnodigingen voor de Christoffeldagen en sterritten, folders met het devotionalia-aanbod en het tijdschrift Christofoor. Na 1961 verscheen nog meer reclamedrukwerk. Hieronder is slechts een deel beschreven. Het KDC-BiN-dossier bevat een uitgebreidere verzameling in kopie.
- Boekje: A. Busscher, St. Christoffel en zijn broederschap voor veilig verkeer. Zetel Elsendorp, gem. Gemert, met verhaal over de heilige en zijn verering, statuten en wegenplan oostelijk Noord-Brabant, op de achterzijde een afbeelding van een prentje (Nihil obstat Dr. Schweigman o.p., Nijmegen 17 december 1938; impr. F.N.J. Hendrikx, Den Bosch, 17 december 1938; 9 p.).
- Devotieprentjes: 1 prentje (5,5 x 9 cm) met op de voorzijde in een ovaal een foto van het oude beeld van Christoffel met eromheen de tekst 'St. Christoffel bescherm ons', op de achterzijde een 'Gebed tot den H. Christoffel', de statuten van de broederschap en 'Bedevaartplaats Van den Elsendorp gem. Gemert N-Br.' (impr. F.N.J. Hendrikx, Den Bosch 3 mei 1936); 2 prentje (6,3 x 9,8 cm) met op de voorzijde een afbeelding van St. Christoffel in een rode gevarendriehoek met in elke hoekpunt een V. De driehoek bevindt zich in het midden van een groen veld in kruisvorm waarin de tekst 'St. Christoffel bescherm ons' en 'Bedevaartplaats Elsendorp Gemert', de achterzijde als de vorige maar ander lettertype en 'Elsendorp' i.p.v. 'Van den Elsendorp'; 3 vouwblaadje (12,5 x 15 cm) met op de voorzijde een zwartwitfoto van een Christoffelbeeld uit 1480 en de tekst 'Heilige Christoffel bescherm ons', aan de binnenzijde een gebed voor bij de voertuigzegening en rij-veilig-belofte, op de achterzijde gebeden (Hees-Nijmegen: Broederschap voor veilig verkeer, [1957]; Nihil obstat H. Muller s.c.j., Nijmegen 25 juli 1957; 4 p.); 4 als vorige, maar met een foto van een ander beeld (11 x 14,6 cm; [periode 1958-1962]).
- Lidmaatschapsbewijzen: 1 bewijs (10,8 x 16,4 cm) met op de voorzijde een logo van Christoffel in een rode gevarendriehoek op een groen kruis met de teksten 'Broederschap voor veilig verkeer' en 'Bewijs van lidmaatschap' en een stempel van L. Henneveld; aan de binnenzijde de statuten; op de achterzijde een foto van het noodkerkje (Helmond: Drukkerij L.J. Geeris-Roxs, [z.j.; periode tot begin jaren 1950]; 4 p.); 2 bewijs (12,5 x 14,9 cm) met op de voorzijde 'Bewijs van lidmaat-schap van de broeder-schap voor veilig verkeer te Elsendorp' met het St.Christoffellogo, op de achterzijde de statuten en een gebed (periode 1956-1962).
- Reclame/ledenwerving: 1 uitvouwbare reclamefolder (11,5 x 21 cm, uitgevouwen 34,5 x 42 cm), in zwart-wit en blauw, A.C.M. Manche (ontwerp), 'Broederschap voor veilig verkeer Elsendorp' (Utrecht: Drukkerij J. van Boekhoven, 1952); met logo, foto's van de kerk, het beeld, de zegening etc., afbeeldingen en prijzen van devotionalia, een kaart van oostelijk Noord-Brabant, informatie over de broederschap en de datum van de bedevaart van 1952; 2 pakketje van 5 stencils: 'Wat is en wil het Apostolaat van de weg?' (Nijmegen-Arnhem: Apostolaat van de weg/ Bureau voor organisa-tie en propaganda t.b.v. katholieke instellingen, [ca. 1961-1962]).
- Affiches: 1 affiche in rood en groen (54 x 87 cm) 'St. Christoffel bedevaart 25 en 30 juli naar Elsendorp' (Helmond: Drukkerij Fa. L.J. Geeris Roxs, [1950]); 2 affiche in zwart-wit (33 x 50 cm) 'Broederschap voor veilig verkeer Elsendorp. Zondag 24 juli ... Zondag 31 juli ...' (Gemert: Drukkerij J.C. Ermers, [periode 1958-1962]); 3 affiche (33 x 46 cm) in zwart-wit en roodpaars waarop een foto van druk stadsverkeer met de tekst 'Ook verkeer vraagt naastenliefde' en 'Nationale bezinning op de verkeersonveiligheid 1964', met de logo's van het Apostolaat van de weg Elsendorp en het Verbond voor veilig verkeer; 4 als vorige, 1965.

↑ top
Bronnen en literatuur

Archivalia: Elsendorp, parochiearchief: plakboek met foto's uit Christofoor, diverse jaargangen van het eigen tijdschrift Christofoor en van Apostolaat van de weg, foto's, plaquettes, dokumentatiemappen van de Broederschap voor heilig Verkeer en van het tijdschrift, alles uit de periode 1936-1965. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: parochiedossier St. Joannes Evangelist Elsen-dorp, mappen Liturgica, Varia en Bouwzaken.
Literatuur: 'Het feest van den H. Christoffel. Plechtige viering te V.d.Elsendorp', in: De Tijd, 19 juli 1936; Sint Christoffelkerk. Speciale uitgave bij gelegenheid van de opening en consecratie van de nieuwe kerk te Elsendorp ([Elsendorp 1960]); Gemert in oude ansichten (Zaltbommel: Europese Bibliotheek/Gemeente Gemert, 1971) fotonr. 48, processie en inzegening houten kerk 1927; Sjang Hoeymakers, Het gouden dorp (Veghel: Harry Bek & zoon b.v., 1976) p. 1-5; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 102-105, 333; Peter Lathouwers & Wim Vos, Oude prenten uit Handel, Mortel, Elsendorp en Gemert (Gemert: Heemkundekring 'De Kommanderij Gemert', 1983) nr. 49, foto kerk en vermelding broederschap; J. Dhondt-Daenens, Sint Kristoffel, vita, cultus, ikonografie. Katalogus tentoonstelling (Deurle: Museum, 1984); W.H.Th. Knippenberg, Devotionalia. Religieuze voorwerpen uit het katholieke leven, dl. 2 (Eindhoven: Bura Boeken, [1985]) p. 245-255, 267-268; M. van Sleeuwen, Jeugdherinneringen (Boekel: Van Sleeuwen, 1991) p. 74-75, voertuigzegening op rijm, met twee foto's; Cultuurhistorisch inventarisatie Noord-Brabant, Gemeente Gemert ('s-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 1993) p. 19-20, 36; Paul de Vries s.c.j., 'Elsendorp: parochie in de Peel', in: S.C.J.-Contact. Berichten en mededelingen van en over priesters van het H. Hart, nr. 123, maart 1997, p. 16-17; L.C.B.M. van Liebergen & W.P.C. Prins ed., Sanctus. Met heiligen het jaar rond (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1997) p. 41-45; Piet Schellens s.c.j., 'De legende van Sint Christoffel', in: S.C.J.-Contact, nr. 127, maart 1998, p. 4-5.
Speciale tijdschriften:  Christofoor; orgaan van de broederschap voor veilig verkeer te Elsendorp (Nijmegen: Broederschap voor Veilig Verkeer te Elsendorp, 1 (1955) - 8 (1962)), voortgezet als Apostolaat van de weg; orgaan van de Christofoorbeweging voor veilig verkeer 8-9 (1962-1963).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Elsendorp; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 33 (1967) invuller Sint-Oedenrode, 64a (1993) invuller Elsendorp; Utrecht Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland-dossier Parochie H. Johannes de Evangelist te Elsendorp; Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum-Klib bedevaartfoto's Margry (1981); collectie LARC 350, 1209, 2856 m.b.t. Apostolaat van de weg en Christof-oorbewe-ging, collectie AFBK beeldplaatnrs. 1A167, 1A168, 1A19650, 1A9783 autozegeningen en voormalige houten Christoffelkapel, knipselarchief, devotieprentjes; Radioprogramma: KRO, 'Als de ziele luistert', 1 maart 1963; Televisieprogramma: RVU De snelweg, 4-delige serie 'Werken aan werk', afl. 1 'Wie gelooft, haast zich niet', uitgezonden 1 febr. en 9 juli 1997; mededelingen van pastoor J. van de Nieuwenhof te Elsendorp in 1998.

 

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.