Altforst, H. Donatus

Cultusobject: H. Donatus Open Street Maps
Datum: 8 juli (zondag na)
Periode: Begin 19e eeuw - ca. 2000
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Donatus
Adres: Kerkstraat 8, 6628 AC Altforst
Gemeente: West Maas en Waal
Provincie: Gelderland
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: Donatus werd op vele plaatsen in West-Europa vereerd als beschermer tegen onweer en blikseminslag. In Altforst wordt de feestdag van deze heilige nog steeds gevierd op de zondag na 8 juli. Voorbeeld voor de cultus te Altforst was de Donatusbedevaart in het Brabantse ⟶ Reek. Altforst kreeg aan het begin van de 19e eeuw een reliek van Donatus. In de tweede helft van de 19e eeuw (1862 of 1878) werd er een Donatusbroederschap opgericht. De bedevaart droeg in hoofdzaak een regionaal en betrekkelijk kleinschalig karakter; deelnemers van elders waren en zijn vaak verbonden met Altforst door familie- of vriendschapsbanden. Rond de millenniumwisseling is er een einde gekomen aan de bedevaart.
Auteur: Marit Monteiro; bewerking Peter Jan Margry
Illustraties:
Topografie - De neoromaanse kerk dateert uit 1891 en is gebouwd naar een ontwerp van architect J. Kayser. Deze kerk verving de waterstaatskerk uit 1833 die evenals de schuurkerk waarvoor zij in de plaats kwam, gebouwd was ter hoogte van de huidige pastorie. De kerk ligt midden in de oude kern van het dorp, aan de Kerkstraat. Het is een eenbeukige kerk, bestaande uit vier traveeën en een vierkante koortravee, die aan de voorzijde wordt afgesloten door de toren, en aan de achterzijde door een halfronde absis. Aan weerszijden van de absis bevinden zich de sacristie en een bergruimte.
- In de westgevel van de toren staat een stenen beeld van Donatus, vervaardigd door Jan Custers uit Stratum. Het beeld dateert uit 1894 en is manshoog. Donatus is voorgesteld als Romeins soldaat met een schild in zijn rechterhand. Ook in de polychromie aan de binnenzijde van de kerk figureert Donatus. De maker van deze wandschilderingen is niet bekend.
- De kerk maakt sinds 2012 deel uit van de St. Christoffelparochie van acht kerkdorpen in Maas en Waal.
↑ top
Cultusobject - Donatus behoort tot de zogenaamde catacombenheiligen, van wie in historisch opzicht niets bekend is maar over wie diverse legenden bestaan. In 1652 werd het gebeente dat aan deze heilige werd toegeschreven, overgebracht uit de catacombe van St. Agnes bij Rome naar Münstereifel (thans Bad Münstereifel, Nordrhein-Westfalen). Volgens een legende, onder andere vastgelegd in de van oorsprong 18e-eeuwse levensbeschrijving die in Reek en later ook te Altforst opgeld deed, zou hij in het midden van de tweede eeuw na Christus te Rome geboren zijn, als zoon van een edelman en veldheer, genaamd Faustus, en van Flaminia, een vrouw uit een eerbare familie die zich tot het christendom bekeerde. Haar zoon zou officier in het Romeinse leger zijn geworden en wordt doorgaans ook zo afgebeeld. Hij werd een martelaar voor het geloof. Donatus zou deel hebben uitgemaakt van het zogenaamde 'legio fulminata' (bliksemlegioen). Vandaar dat Donatus afgebeeld wordt met een pijlenbundel, bestaande uit bliksemschichten, in de hand. De naam 'Donatus' heeft de Rijnlanders misschien doen denken aan de donder ('Donner'). Vaak werd zijn naam gegraveerd in kerkklokken die onder meer bij opkomende gevaren, zoals noodweer en brand, werden geluid.
Donatus' reputatie als donderheilige verspreidde zich in de Nederlanden door de activiteiten van de capucijnen uit het klooster te Arlon (Aarlen, B), die vanaf 1725 de devotie tot Donatus structureel intensiveerden via devotieboekjes, prentjes en litanieën. De in 1742 te Arlon opgerichte broederschap van St. Donatus werd door paus Benedictus XIV goedgekeurd en met verscheidene aflaten geprivilegeerd. Door de capucijnen te Velp (NB), die nauwe contacten onderhielden met hun medebroeders in Arlon, werd in ⟶ Altforst, ⟶ Wychen, ⟶ Loosbroek, ⟶ Handel, Donatus ⟶ Helenaveen en ⟶ Reek, de verering van Donatus met succes gepropageerd.
- Een relikwie van St. Donatus wordt bewaard in een zilveren houder. De reliek wordt enkel voor de Donatusfeestdag uit de kluis in de sacristie gehaald. Oorspronkelijk werd er een donkerrode vierkante fluwelen lap op het altaar uitgespreid, waarop de relikwie in de houder geplaatst werd. Tegenwoordig wordt die lap niet meer gebruikt.
- Een aan de relikwie ondergeschikt cultusobject is een beeld van Donatus. Dit meet in hoogte 84 cm, is vervaardigd van lindenhout, gepolychromeerd. Hoewel het niet gesigneerd is, geldt Petrus Verhoeven uit Uden als maker. Vermoedelijk dateert het uit het laatste kwart van de 18e eeuw (ca. 1800?). Donatus is afgebeeld als soldaat met in de rechterhand bliksemschichten en in de linkerhand een vaandel. Het bevindt zich in een soort kapelletje in de kerk, naast de toegangsdeur. Voor de viering van Donatus' feestdag werd het beeld op een houten tafel naast het altaar geplaatst, waarop de relikwie uitgestald lag, mogelijk om gelovigen ervan te doordringen wie de heilige was, wiens relikwie men daar vereerde. Deze tafel werd gebruikt tussen ongeveer 1920 en 1970. Tegenwoordig wordt het beeld tijdens de feestdag neergezet op het zijaltaar, het H. Hart-altaar, dat vermoedelijk na 1926 werd vervaardigd.
↑ top
Verering Oorsprong
- In de 17e eeuw stuitte men bij graafwerkzaamheden in Rome op een onderaardse kapel. Hier werden graven ontdekt, waaruit stoffelijke resten werden ontvreemd en als relieken werden verspreid. Enkele hiervan werden benoemd als relieken van Donatus, wiens bestaan echter onbewezen was en is. Zijn relieken werden in 1652 overgebracht naar Münstereifel bij Bonn. In de Zuidelijke Nederlanden werd de Donatus-verering aan het begin van de 18e eeuw gestimuleerd door capucijnen vanuit hun klooster te Aarlen (B). Ook Altforst kreeg aan het begin van de 19e eeuw een Donatus-relikwie. Donatus gold sinds 1803 als beschermheilige van de parochie. In 1806 verleende Pius VII een volle aflaat aan degenen die op de feestdag van de heilige, toentertijd vastgesteld op de tweede zondag in juli, te biecht en te communie waren geweest in de Donatuskerk en die enige tijd ten overstaan van de relikwie hadden gebeden ter intentie van de paus.

Broederschap
- In navolging van ⟶ Reek, waar al in 1799 een Donatusbroederschap was gesticht - vermoedelijk op instigatie van capucijnen die in een klooster in het nabij gelegen Velp (NB) huisden - werd in Altforst een broederschap opgericht. Dit gebeurde ten tijde van pastoor Reijnen; volgens gegevens in het parochieachief (dossier Donatusbroederschap) vond de stichting in 1878 plaats, maar elders wordt het jaartal 1862 als stichtingsjaar genoemd. In 1878 verleende paus Pius IX in elk geval de volgende aflaten aan de leden van de broederschap: een volle aflaat op de dag van inschrijving, na gebiecht en gecommuniceerd te hebben; een volle aflaat in het uur des doods, na gebiecht te hebben; een volle aflaat naar verkiezing op één der acht dagen vanaf de tweede zondag in juli tot en met de zondag daaropvolgend. Anno 1935 was er nog sprake van aflaten, maar pelgrims die sindsdien aan de bedevaart hebben deelgenomen kunnen zich in 1996 niets meer herinneren van aflaten. Sinds ongeveer 1970 leidde de broederschap een kwijnend bestaan en is tenslotte een stille dood gestorven. De afnemende belangstelling voor de broederschap kan ten dele verklaard worden uit algemene seculariseringstendensen, ten dele uit het uitblijven van pastorale aansporingen om lid te worden. Deze laatste ontwikkeling vindt zijn oorzaak onder meer in het gegeven dat vanaf 1970 de pastoor van Altforst behalve deze parochie ook die van het nabij gelegen Appeltern moest gaan bedienen.
- Op de feestdag van de heilige konden mannen en vrouwen zich na de eucharistieviering als lid inschrijven. Als bewijs van inschrijving ontving men een boekje dat onder meer de litanie en een gebed gewijd aan Donatus bevatte. Jeugdige leeftijd was geen bezwaar voor lidmaatschap. Wie verhuisde, kon lid blijven. In 1897 was er door de bisschop van 's-Hertogenbosch, mgr. W. van de Ven, bepaald dat er contributie geheven moest worden. Die zou besteed worden aan missen voor de ziel van overleden broederschapsleden. Behalve in Altforst zelf werd ook in verschillende omringende plaatsen contributie door of namens de Altforstse broederschap geïnd. De laatste bijdragen werden in 1975 geïnd. Vóór de Tweede Wereldoorlog bedroegen die per persoon gemiddeld een kwartje.

Feestdag
- Het karakter van de viering van Donatus' feestdag bleef onveranderd tot de jaren zestig. Er werden drie missen gelezen, om zes uur, acht uur en tenslotte, om tien uur 's ochtends, de hoogmis. Na de mis werd de reliek vereerd. In elk geval tot in de Tweede Wereldoorlog werd er geld geofferd op een bord dat onder het Donatusbeeld was geplaatst. Dit gebeurde als onderdeel van de reliekverering. Later kon men - tegen betaling - kaarsen opsteken. Op de feestdag werd de pastoor - tot 1970 altijd een wereldheer - bijgestaan door twee paters franciscanen uit het nabij gelegen klooster te Megen. De vrijdag en zaterdag voorafgaand aan de feestdag kwamen franciscanen naar Altforst om er biecht te horen. De band tussen het klooster en Altforst betrof onder andere het onderhoud van de kloosterlingen, waaraan inwoners van Altforst in natura bijdroegen. 's Middags bij het lof werd de pastoor eveneens geassisteerd door twee franciscanen, van wie er een de preek hield. Voor de feestdag trokken gelovigen, mannen en vrouwen, uit de wijde omgeving (Druten, Afferden, Wamel, Puiflijk, Dreumel, Maasbommel, Alphen) te voet, te fiets, met paard en wagen, of per auto naar Altforst. Behalve enige Donatusvereerders die op eigen gelegenheid kwamen, waren dit hoofdzakelijk oud-Altforstenaren, vaak ook broederschapsleden, die nog familie of vrienden in het dorp hadden. Zij combineerden bezoek aan familie of vrienden met de bedevaart. Tot de Tweede Wereldoorlog was het aantal aanwezigen bij de eerste mis van die dag en tijdens het lof doorgaans zo groot dat er voor velen geen plaats meer was in de kerk. Gezien de ongeveer 200 zitplaatsen die de kerk bood, moet het aantal belangstellenden bij die gelegenheden de 300 overschreden hebben. Dat betekent dat er gedurende de feestdag gemiddeld rond de 1000 mensen aan de festiviteiten deelnamen.
- Een inwoonster van het nabije Dreumel (Marijkestraat) herinnerde zich (in 2018): "Toen ik nog klein was woonden wij met ons gezin met mijn opa in een kleine boerenhoeve. Bij hevig onweer moesten wij op onze knieën bidden bij de afbeelding [zie hierboven] van de H. Donatus. Daarna ging opa met een gewijde palmtak (van Palmpasen) en wijwater uit een fles langs het huis om de lage rietenkap te zegenen." De Donatusprent was in Altforst te verkrijgen. Rond 1900 hing hij in de woonkamer, later verhuisde de prent naar een van de slaapkamers.
- In 1996 werd er op de zaterdagavond voorafgaande aan de feestdag een mis gevierd. Op de feestdag werd er een hoogmis opgedragen. Het lof kwam te vervallen. Na de mis vond er reliekverering plaats. Rond de 150 mensen namen aan de viering deel, van wie er ongeveer twintig van buiten het dorp afkomstig waren. In 2020 vindt die viering nog altijd plaats, maar van bedevaart is dan al jaren geen sprake meer
↑ top
Materiële cultuur - Medailles: wie deelnam aan de viering kreeg een Donatusmedaille. Er was een ovale (vooroorlogse?) broederschapsmedaille (2,8 x 2 cm) van aluminium met op de voorzijde Donatus ten voeten uit met de tekst 'Donatus B.V.O.', op de achterzijde de tekst 'Broederschap van den H. Donatus'; een ronde aluminium medaille is moderner (⊘ 1,9 cm; ca. 1980?) en algemener: op de voorzijde Donatus met de tekst 'H. Donatus, patroon tegen onweder b.v.o.' en op de achterzijde O.L. Vrouw van Altijddurende Bijstand.
- Behalve deze medailles werden er geen speciale devotionalia vervaardigd en verspreid die verband hielden met de bedevaart.

Devotioneel drukwerk
- 1 Wel zijn er 'vitae' van Donatus in omloop gebracht; vermoedelijk werden deze aan de leden van de broederschap uitgereikt. Het betreft de uitgave: Het leven van den H. Donatus, martelaar, patroon tegen alle schadelijk onweder, Donder, Bliksem, Hagel, Regen, Droogte, Stormwinden, enz. Getrokken uit een Fransch boekje, opgesteld door eenen Doctor van de Sorbonne, en gedrukt te Luik in het jaar 1758 (ca. 20 p.). Dit boekje beleefde in de 18e eeuw diverse herdrukken in de Zuidelijke Nederlanden: Brussel: Jorez, 1764; Antwerpen, De Cort, 1766 en Brussel: Jorez, 1784; de eerste Nederlandse druk verscheen te Reek: Smits, 1819; Grave: A.F.G. van Dieren, z.j.; goedkeuring: A.E. Borret, vicarius apostolicus over de districten Ravenstein en Megen, Reek 1838; Grave [1863]; Wijchen: Erven Kooymans-Mes, 1898; Sittard 1900; Wijchen: Erven Kooymans-Mes, 1901. Zie voor deze vita ook ⟶ Vragender en ⟶ Wychen; 2 Broederschap van den H. Donatus, martelaar. Bijzondere patroon tegen de schadelijke uitwerkselen van onweder, hagel en storm, gevestigd in de parochiekerk van Altforst (Altforst [1930]).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Altforst, parochiearchief: dossier betreffende de Donatusbroederschap.
Literatuur: Dag. Gooren, 'Sint Donatus en zijn verering in Nederland', in: Brabants Heem 23 (1971) p. 7-15; Dag. Gooren, 'Over Sint Donatus', in: Brabants Heem 24 (1972) p. 33-34; W.H.Th. Knippenberg, Devotionalia. Beelden, prentjes, rozenkransen en andere religieuze voorwerpen uit het katholieke leven (Eindhoven: Bura Boeken, 1980) p. 125-128; A.G. Schulte e.a., De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. [...] De provincie Gelderland - Het Kwartier van Nijmegen, onderdeel V: Het Land van Maas en Waal ('s-Gravenhage-Zeist: SDU, 1986) p. 301, 305-309.
C KDC BiN-dossier Altforst; interviews in 1996 met mw. G. van Gelder en dhr. G. van Aanholt te Altforst.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.