Esbeek, H. Cornelius

Cultusobject: H. Cornelius Open Street Maps
Datum: 16 september (weekeinde en woensdag naastbij)
Periode: Ca. 1900 - 2013
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Voormalige parochiekerk van St. Adrianus van Hilvarenbeek; 'buitenkapel' aan de parochiekerk
Adres: Dorpsstraat 6, 5085 EG Esbeek
Gemeente: Hilvarenbeek
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: De verering van de H. Cornelius is in Esbeek kort na de oprichting van de parochie in 1889 begonnen. Cornelius werd en wordt vooral aangeroepen ter bescherming tegen stuipen en zenuwziekten. De pelgrimsstroom, met name vrouwen en kleine kinderen, groeide vooral aan vanuit Tilburg en Goirle, vanwaar van 1907 tot 1935 een tramverbinding naar Esbeek liep. Na een hoogtepunt in 1952, met zo'n 7000 bezoekers, liep het aantal bedevaartgangers geleidelijk terug, met een snelle daling in de jaren zeventig. Het feest werd gevierd in het weekeinde en op de woensdag naastbij 16 september gevierd tot aan de sluiting van de kerk in 2013.
Auteur: J. Lijten
Illustraties:
Topografie - In 1888 werd onder bouwpastoor L. Jurgens in Esbeek (ten zuiden van Hilvarenbeek) een kerk naar ontwerp van architect Hendriks uit Oss gebouwd. De patroon was de H. Adrianus van Hilvarenbeek, een van de Martelaren van Gorcum; tijdens de beginjaren was Adrianus overigens de tweede patroon, naast St. Petrus als eerste. Op 1 januari 1889 werd de nieuwe parochie Esbeek afgescheiden van de moederparochie Hilvarenbeek. De nieuwe neogotische kerk van de hand van architect Hendriks werd op 21 juli 1890 geconsacreerd door de bisschop van Den Bosch, A. Godschalk. In deze kerk stond het Corneliusbeeld boven een altaar in een aparte kapel, gezien vanuit het schip rechts van het hoofdaltaar.
- In 1937, onder pastoor F. Houben, werd door architecten J.C. van Buytenen en F. Vervest een ruime nieuwe kerk gebouwd met aan de zijde van het kerkhof een buitenkapel ter ere van de H. Cornelius; kerk en kapel zijn beide uitgevoerd in de zogenaamde 'Kropholler- of traditionele baksteenstijl' (Rijksmonument nr. 518903). De kerk is op 23 juni 2013 aan de eredienst onttrokken. In 2017 werd besloten de kerk tot basisschool en kinderopvang te verbouwen naar een ontwerp van architect Steef Luijten. Eind 2018 werd het gebouw in gebruik genomen.
↑ top
Cultusobject

- De paus en martelaar Cornelius († 253) had tijdens zijn pontificaat te maken met verscheurdheid van de christelijke gemeenschap. In tegenstelling tot de tegenpaus Novatianus stond hij voor een milde boetepraktijk bij christenen die vanwege de vervolging tijdelijk van hun geloof waren gevallen. 
De verering van Cornelius (14 september; later 16 september), groeide in West-Europa gedurende de 7e tot in de 10e eeuw door middel van de verspreiding van diens relieken. Kornelimünster, nabij Aken, is vanwege de aanwezigheid van enkele belangrijke relieken (het grootste deel van het hoofd, rechterarm en drinkhoorn) thans nog een van de drukst bezochte bedevaartplaatsen in Duitsland. Cornelius is een van de vier heilige maarschalken (de overige drie zijn Quirinus, Antonius Abt en Hubertus). Hij is patroon van de boeren en het (hoorn-)vee. Iconografisch wordt Cornelius afgebeeld als paus met een hoorn in de hand. Met name in Noord-Brabant was Cornelius een populaire heilige die in de 19e en 20e eeuw in tal van plaatsen met behulp van relieken en broederschappen als nieuwe cultus is geïntroduceerd.
- De kerk is in het bezit van een reliek van St. Cornelius (botresten), welke circa 1900 door pastoor Jurgens is verworven.
- Het cultusobject waarmee de verering is begonnen, is een circa een meter hoog gepolychromeerd houten beeld van Cornelius met als attributen de hoorn, de tiara en de staf. Het staat aan de linkerzijde van het altaar. In 1984 is dit beeld volledig gerestaureerd door de Oisterwijkse kunstenaar Verbraak.
- Een derde cultusobject is een wat kleiner, witgeschilderd houten beeld van de heilige dat in de buitenkapel staat.
 

↑ top
Verering Aanvang
- Reeds pastoor Jurgens liet tijdens zijn ambtsperiode op 16 september bijzondere aandacht besteden aan St. Cornelius. Op deze dag werd het beeld versierd en na de mis en het lof werd de litanie van Cornelius gebeden en gelegenheid gegeven om de reliek te vereren. Waarschijnlijk kwamen de eerste bezoekers van elders, met name uit Tilburg en Goirle, nadat pastoor Jurgens omstreeks 1900 de reliek van Cornelius had verworven voor de kerk.

Broederschap, aflaten, kinderzegen
- Op verzoek van de opvolger van pastoor Jurgens, H. van Dijk, werd door de bisschop in 1901 de broederschap ter ere van de H. Cornelius opgericht, die vele leden wierf, zowel uit Esbeek zelf als uit de omgeving. Van toen af aan begon een meer georganiseerde bedevaart. In 1902 werd met kerkelijke goedkeuring een handboekje voor de broederschap gedrukt, dat in 1926 bij het zilveren jubileum van de broederschap een herdruk kende. Volgens deze boekjes was het doel van de broederschap: bidden om de voorspraak van de H. Cornelius voor ijver in het geloof en liefde voor het H. Sacrament, voor de bekering van de protestanten van Nederland en om bevrijd te blijven of genezen te worden van stuipen, vallende ziekte, zenuwlijden, beroerte en een haastige dood. Ook kon Cornelius worden aangeroepen als beschermer van het hoornvee.
In het broederschapsboekje wordt er op gewezen dat een van de Martelaren van Gorcum, Adrianus van Hilvarenbeek, afkomstig was uit Esbeek, hetgeen als een extra argument wordt beschouwd om naar de naar hem genoemde kerk te pelgrimeren. De inkomsten van de broederschap gingen naar het geheim- of Corneliusfonds dat in later jaren voornamelijk zou fungeren als geldschieter van de parochie.
- Volgens het handboekje werden in 1902 door de paus meerdere aflaten toegestaan aan degenen, die de H. Cornelius in Esbeek kwamen vereren. In de pers werd systematisch bekend-heid gegeven aan de bedevaart en in de omgeving werden affiches verspreid. Voor de bedevaart werd al snel een octaaf uitgetrokken: van de zondag voor tot en met de zondag na 16 september. Vanaf circa 1908 werd ook speciaal Corneliuswater gewijd, waarmee zieken werden besprenkeld. Voor kinderen uit Hilvarenbeek was het vanzelfsprekend dat zij in die week te Esbeek de kinderzegen gingen halen. In het dorp stonden dan vele snoep- en viskramen. Na het dagelijks lof werd de reliek vereerd (gekust) onder het zingen van het lied 'Oh heilige Cornelius'.

De Goolse tram
- Bekend was de processie vanuit Tilburg en Goirle met 'de lange Goolse tram'. In De Hilverbode, de lokale krant van Hilvarenbeek, lezen we in het nummer van 21 september 1929:

'[...] vorigen Maandag werden we er aan herinnerd [de St.Corneliusdagen], toen lange bedevaartstrammen door het dorp reden met in hoofdzaak vrouwelijke passagiers met veel kleine jongens en meisjes en weken- of maandenoude zuigelingen, de processie's van Tilburg en Goirle. De moeders en tantes gaan den volksheilige vereeren, de kinderen wilden mee, zij beseffen nog minder de bedevaart, maar beschouwen het mede als een lang begeerd uitstapje. [...] Op zulke dagen heeft de kerk een bijzonder voorkomen, in hoofdzaak wel door kindergeschrei, dat dan bij tusschenpoozen zoo klaaglijk opstijgt tot Sint Cornelis troon'.

Op de zondag daarop was het minstens zo druk. Bij goed weer werd een openluchtmis opgedragen in de pastorietuin. In de feestbundel bij gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de broederschap in 1951 staat terugblikkend op de trambedevaart, die overigens maar bestaan heeft van 1907 tot 1935, toen de stoomtramverbinding Tilburg-Esbeek-grens werd opgeheven:

'De Goolse tram is zo overvol,
bracht zo menigeen het hoofd op hol,
op St. Corneliusdag.
Hij was dan zo zwaar belaan,
dat hij soms wel stil bleef staan.
Fier stoomt toch het heel geval,
Kijk eens aan hier zijn we al,
Het schone dorpje Esbeek in.
Cornelius ziet het al gauw,
Van stoom en stof zien ze allemaal grauw'.

- Later kwamen deze pelgrims met bussen, maar een aantal ook te voet. Aan de grens van de parochie werden zij afgehaald en in processie naar het schoolplein geleid. Vanaf 1937 werd de openluchtmis, die in 1929 was geïntroduceerd, gevierd aan een speciaal voor de bedevaart gebouwd buitenaltaar; de nieuwe kerk was immers, net als de oude kerk, veel te klein voor alle pelgrims.

Regionale betekenis
- Samenvattend kan gezegd worden dat de bedevaart een ware bloei beleefde in de jaren twintig, om in de jaren dertig enigszins te stagneren (ook het tramvervoer liep toen terug). Na de Tweede Wereldoorlog kwam er weer een opbloei. Dankzij de goede organisatie van de bedevaart, met zelateurs en zelatrices in Tilburg, Goirle, Hilvarenbeek, Diessen, Middelbeers, Moergestel, Riel, Best, Oirschot, Oostelbeers en Leeuwen, en de uitstekende bereikbaarheid van Esbeek, had de Corneliusbedevaart naar dit dorp al spoedig de gelijknamige bedevaart naar ⟶ Hooge Mierde overvleugeld.
- In 1951 werd het gouden jubileum van de bedevaart gevierd, waarbij onder meer medailles werden uitgereikt aan pelgrims, die voor de 50e keer hadden deelgenomen. Men besloot toen ook, om vanaf het volgend jaar een openbare processie door het dorp te houden: een gecombineerde Cornelius- en sacramentsprocessie. Op de eerste van de twee zondagen waarop in 1952 de nieuwe processie werd gehouden, ontstond er een chaos vanwege het onverwacht grote aantal pelgrims: circa 7000. Op elke dag van de bedevaartweek arriveerden er pelgrims op eigen gelegenheid.

Terugloop
- In de jaren zestig liep het aantal pelgrims terug. Het Corneliuswater werd niet meer gewijd en de georganiseerde bedevaarten vanuit Tilburg en Goirle hielden op te bestaan. Na 1970 werd geen processie meer gehouden, maar Esbeek bleef in deze periode nog tussen de 2000 en 3000 bezoekers trekken in de feestweek. In 1972 werd de broederschap door pastoor Weijling opgeheven.
- De bedevaart werd er gehouden in het weekeinde dichtstbij 16 september. Naar de missen kwamen tot in de 21e eeuw naar schatting nog een 200 pelgrims van buiten Esbeek. Na de middag was er dan een korte gebedsdienst met kinderzegen. Op woensdagmiddag naastbij 16 september werd speciaal voor ouderen een Corneliuslof gehouden. Hier kwamen ook veel grootouders met hun kleinkinderen naartoe.
- Niet alleen de bedevaart liep terug, voor het kerkbezoek in het algemeen geldt dat nog sterker. In 2013 kon Esbeek de sluiting van de parochiekerk niet meer ontlopen. Om de zondag ontmoet de lokale geloofsgemeenschap, sindsdien vallend onder de Norbertusparochie van Diessen, elkaar ook als liturgiegroep in gasterij Schuttershof in Esbeek. De Corneliuskapel met het beeld van de heilige buiten de kerk, aan het kerkhof is intact gebleven. Er kunnen nog kaarsen bij hem worden opgestoken, maar van een bijzondere verering op zijn feestdag is geen sprake meer. Daarentegen wordt in de kerk van de centrale Norbertusparochie (Kerksingel 1, 5087 JH Diessen) op de zondag dichtstbij 16 september Cornelius vereerd, na de mis wordt dan zijn reliek ter verering aangeboden. Enkelen maken daar gebruik van. Het brengt overigens niet of nauwelijks extra gelovigen naar de kerk.
↑ top
Materiële cultuur - 1 Het nieuwe altaar dat in de tweede helft van de jaren zestig als gevolg van de bepalingen van het Tweede Vaticaans Concilie werd geplaatst, kreeg een antependium waarop Cornelius is uitgebeeld in borduurwerk; 2 in de jaren tachtig waren in september bij de kerk nog twee soorten ovale aluminium medailles te verkrijgen, een met Cornelius en de tekst 'H. Cornelius bid voor ons' aan de ene en Maria aan de andere zijde (16 x 24 mm); de andere medaille met Cornelius met tiara terwijl hij een zegenend gebaar maakt, op de keerzijde zijn attributen: hoorn, lauwerkrans en palmtakken (19 x 26 mm; vgl. ⟶ Son); 3 voor de Tweede Wereldoorlog werden ook gipsen polychrome beeldjes (hoogte 30 cm) aan de pelgrims verkocht. Een exemplaar hiervan bevindt zich nog op de pastorie.

Devotioneel drukwerk
- Bedevaartboekjes: 1 Nieuw gebedenboek met onderrichtingen door een R.K. Priester en Pastoor zijnen parochianen aange-boden (Til-burg: Stoomdrukkerij van het R.K. Jongens-Weeshuis, 1893; 200 p., impr. Tilburg, 1 juni 1893; 5e druk in 1911) met onder meer aanwijzingen voor de viering van het liturgisch jaar, waarbij bijzondere aandacht uitgaat naar de favoriete feesten van pastoor Jurgens, waaronder dat van St. Cornelius (16 september): 'Litanie ter eere van den H. Cornelius, Paus en Martelaar, bijzondere Patroon tegen stuipen, jicht en vallende ziekte, wiens heilige reliquieën geëerd worden en wiens bijstand vurig aangeroepen wordt op verschillende plaatsen, b.v. in de Parochiale Kerk te Hooge-Mierde', p. 155-159; 2 H. Cornelius. Handboekje ten gebruike van de vereerders van dien Heilige, meer bijzonder voor de Leden van de Broederschap ter eere van dien Heilige, in de kerk van Esbeek canoniek opgericht, en voor de Pelgrims naar Esbeek bij Tilburg (Tilburg: Drukkerij Henri Bergmans & Cie, [1926]; 1e dr. 1902, 80 p., impr. Den Bosch, 15 aug. 1902) bevat een schets van het leven van Cornelius, zijn verering in het verleden, Esbeek als vereringsplaats, litanie, noveen, regelement van de broederschap, een schets van de marteldood en gebeden tot de H. Adrianus van Hilvarenbeek en gezangen ter ere van Cornelius; 3 Gezangen ter eere van den H. Cornelius (impr. Den Bosch J. Pompen, 4 september 1908; 10 p.) 4 gezangen- en gebedenboekje met op de voorzijde een vereenvoudigde natekening van de devotieprent hierna onder 2 (fotokopie; ca. 1995; 14,5 x 10,5 cm; 8 p.); 5 misboekje met op de voorzijde een vereenvoudigde natekening van de devotieprent hierna onder 2 (fotokopie; ca. 1995; A-5; 12 p.).
- Diversen: 1 Reglement van het Broederschap van den H. Cornelius, Paus-Martelaar, te Esbeek (8,5 x 13 cm; z.p. z.j.; impr. J. Pompen, 's-Hertogenbosch 4 september 1908; 7 p.); 2 devotieprentje (11 x 7,2 cm) met een zwart-wit schets van Cornelius als paus met rechts achter hem de kerk van Esbeek uit 1929 en linksachter een put voor een boerderij (impr. W. van de Ven, bisschop van 's-Hertogenbosch, 8-9-1944). In de jaren tachtig waren deze prentjes in september nog bij de kerk te verkrijgen, coll. D. Gooren; 3 kaart met afbeelding van de Esbeekse Corneliuskapel, ca. 1950; 4 ansichtkaart met een foto van de buitenkapel en de tekst 'Esbeek, Kapel H. Cornelius (Esbeek: Hotel Dalan, ca. 1960?), coll. D. Gooren; 5 affiche 'Bedevaart ter ere van de H. Cornelius te Esbeek zaterdag 12 t/m zondag 20 sept. 1981' (21 x 30 cm).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: dossier Esbeek. Esbeek, parochiearchief: onder meer het memoriaal en een aparte 'informatiemap bedevaart Esbeek H. Cornelius'.
Literatuur: Alb. van Rooijen, Vereering van den H. Cornelius (Bijzondere Patroon tegen Zenuwziekte) in Nederlandsche kerken en kapellen (Leiden: Futura, 1918) p. 19-21; Jac. Naaijkens, 'Broederschap van den H. Cornelius, paus en martelaar, te Esbeek', in: Kerkklokje (1925) nr. 37; Matthias Zender, Raüme und Schichten mittelalterlicher Heiligenverehrung in ihrer Bedeutung für die Volkskunde. Die Heiligen des mittleren Maaslandes und der Rheinlande in Kultgeschichte und Kultverbreitung (Düsseldorf: Rheinland-Verlag, 1959) p. 162; M. van Iersel, 'St. Cornelius te Hooge-Mierde en Esbeek', in: Brabants heem 12 (1960) p. 93; E.A.J. Naaijkens, 'Esbeek en St. Cornelius', in: De Hilverbode 35 (1965) nr. 37; E.A.J. Naaijkens, 'Pelgrimage naar Esbeek. Lof en eer aan St. Cornelius', in: De Hilverbode 36 (1966) nr. 38; W.H.Th. Knippenberg, Kultuur-historische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 30-31; 'Bedevaart naar Sint Cornelius', in: De Hilverbode, 10 september 1981; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 112-116, 334; Ed van de Kerkhof, 'Te vuur en te zwaard. De roemruchte kruistochten van pastoor Jurgens in parochie Esbeek (2)', in: Brabants Dagblad, 2 december 1989; Jef van Gils, 'De parochie Esbeek', in: J. van Helvoirt ed., Esbeek, niet van gisteren. Gedenkboek bij gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de R.K. Parochie H. Adrianus Esbeek (Esbeek: Werkgroep Heemkunde Esbeek, 1989) p. 127-210; Kees van Kemenade, 'Op bedevaart naar St. Cornelius', in: Esbeek, niet van gisteren, p. 235-245; Kees van Kemenade, 'Met de stoomtram naar Esbeek', in: Esbeek, niet van gisteren, p. 246-257; Kees van Kemenade, 'Cornelius in Hooge Mierde en Esbeek', in: Kroniek van de Kempen (Hapert: De Kempen, 1993) p. 29-30; Jef van Gils & Ronald Peeters, Hilvarenbeek en zijn kerkdorpen (Hilvarenbeek: heemkundige kring 'Ioannes Goropius Becanus', 1994) p. 108-125; P. van Mensvoort, 'Bedevaart Sint Cornelius', in: 't Kleppermenneke 13 (1995) p. 3-5; 'Bedevaart in Esbeek trekt nog veel bezoek', in: Brabants Dagblad, 9 september 1996; Peter Vermeulen, Langs 's Heren wegen.Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen, 1996) p. 53-55; H. van Doremalen e.a., Godsvrucht en deugdzaamheid. Godsdienst en kerk in Tilburg door de eeuwen heen (Tilburg: Gianotten, 1997) p. 126-127; L.C.B.M. van Liebergen & W.P.C. Prins ed., Sanctus. Met heiligen het jaar rond (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1997) p. 53-56.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Esbeek; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) + 64a (1993); Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum-Klib: bedevaartfoto's Margry (1981); mondelinge informatie van C. Ketelaars in 1997.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.