Esch, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: Eerste zondag van juli
Periode: 1949 -1989
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Willibrord
Adres: Dorpsstraat 10, 5259 LV Esch
Gemeente: Haaren
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: De zegening van de beschermer tegen veeziekten Antonius Abt werd ingeroepen over de paarden van de boeren uit het dorp Esch en uit de directe omgeving. Door de opkomst van de landbouwtractor verschoof de deelname van boerentrekpaarden aan de paardenzegening ten gunste van tuig- en rijpaarden.
Auteur: Rien Wols
Illustraties:
Topografie - De St. Willibrorduskerk te Esch dateert uit 1927 en is naar ontwerp van architect Jan van Groenendael gebouwd als opvolger van een neogotische kerk uit 1857 van H. van Tulder. De toren dateert uit de tweede helft van de 15e eeuw. De kerk staat in het centrum aan de Dorpsstraat, schuin tegenover het voormalige gemeentehuis.
- De paardenzegening werd tot 1966 verricht op het pleintje voor de kerk. Nadien is men uitgeweken naar een wei achter de kerk en het gemeenschapshuis aan de Groenweg.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Antonius Abt ⟶ Borkel.
- In 1948 trof de toenmalige pastoor van de Willibrordusparochie, pastoor S.H. Hackfoordt, op de zolder van de 15e-eeuwse kerktoren een 16e-eeuws notenhouten beeld van Antonius Abt aan. Het beeld werd gerestaureerd, waarna het een plaats kreeg in de parochiekerk. Het stelt de kluizenaar-abt voor met een zware baard en zijn gebruikelijke attributen: de krukstaf met belletjes in de rechter-, het regelenboek in de linkerhand, ketting, bel en het varken aan zijn voeten (die overigens niet (meer) zichtbaar zijn; medewerkers van Museum Catharijneconvent vragen zich echter af of het beeld aan de onderzijde is bijgesneden). Rondom de onderzijde van het beeld zijn de vlammen van het St. Antoniusvuur gesneden. Het beeld is niet gepolychromeerd en 91 centimeter hoog. Blijkens de getuigenis van een voormalige hulpkracht op de pastorie zou het beeld al omstreeks 1910 op de houtzolder van de pastorie hebben gelegen.
- Het beeld is bevestigd tegen de zuidelijke vieringpilaar. Op de dag van de paardenzegening werd het na het lof naar buiten gedragen op een speciaal daarvoor vervaardigd draagstel.
↑ top
Verering - In Esch werd Antonius Abt vanaf 1949 vooral vereerd als beschermer van paarden. De Essche pastoor wilde namelijk graag meer doen met het gevonden beeld dan het alleen maar een ereplaats in de kerk geven. Nu had in ⟶ Knegsel tussen 1937 en 1948 ook een paardenzegening plaatsgevonden onder aanroeping van Antonius Abt. Daaraan was echter met het aantreden van een nieuwe pastoor een einde gekomen. Pastoor Hackfoordt besloot deze Knegselse zegening als het ware over te brengen naar Esch en zo aldaar een nieuwe devotie te stichten. De tekst van de zegening in Esch is dan ook ontleend aan de zegeningsteksten in het Handboekje ten dienste van de broederschap van den H. Antonius Abt te Knegsel (N.-Br.) uit 1937, zoals blijkt uit een bewerkt exemplaar van dit boekje in het Essche parochiearchief.
- Op de dag van de zegening werd in de kerk het lof gevierd. Daarna werd het beeld van Antonius in processie naar buiten gedragen. Voor de kerk werd een preek gehouden over het belang van de paarden voor de boeren. Hierna werd de zegening uitgesproken:

'Heer, zegen dit paard/deze paarden; moge het door de zegen die het van U ontvangt gezond en sterk blijven, moge het vreugde schenken aan hen die ermee omgaan, moge het voor alle kwaad bewaard blijven en een voorbeeld geven van respect voor al Uw schepselen. Dat vragen wij U op voorspraak van de H. Abt Antonius'.

Vervolgens werden de paarden langs de priester gevoerd die ze elk afzonderlijk met wijwater zegende. De dieren kregen enkele brokken veevoeder. Later werden dat suikerklontjes.
Pastoor Hackfoordt hield in 1949 de eerste zegening op de feestdag van Antonius Abt, 17 januari. Al vrij snel daarna echter werd de zegening vanwege de weersomstandigheden verplaatst naar de eerste zondag van juli. Die dag is overigens niet steeds aangehouden. Verschuivingen naar de laatste zondag van juni, naar een zondag in september en zelfs naar de eerste zondag in oktober hebben in de periode tussen 1949 en 1989 met enige regelmaat plaatsgevonden.
- In de jaren 1949-1951 was de paardenzegening een louter Essche aangelegenheid. De Essche boeren waren uitgenodigd om met hun bedrijfspaarden naar de zegening te komen. In 1952 werden ook uitnodigingen gericht aan de plaatselijke afdelingen van de NCB van de omringende plaatsen, zoals Haaren, Helvoirt, Boxtel, Vlijmen, Enschot en Oirschot, en naar de rijverenigingen in die plaatsen. Een krantenbericht uit 1952 spreekt over 'enkele honderden paarden van buiten de Essche parochie' die deelnamen aan de zegening. In de jaren daarna, tot aan het midden van de jaren zestig, kwamen er jaarlijks tussen de 150 en 200 paarden (zowel rij- als werkpaarden) met hun begeleiders naar de zegening, die werd opgeluisterd door een harmoniekorps.
In de jaren zeventig daalde het aantal paarden naar rond de 80, om in de jaren tachtig nog verder te zakken naar circa 60 paarden. Een absoluut dieptepunt was 1981, toen als gevolg van de slechte weersomstandigheden nog maar 20 paarden verschenen om de zegening te ontvangen. Het aantal toeschouwers bleef tamelijk constant: in 1959 is sprake van enkele honderden toeschouwers, terwijl in 1977 melding wordt gemaakt van 500 toeschouwers. Ook in de jaren tachtig ontbrak het niet aan publieke belangstelling: tussen de 200 en 500 toeschouwers woonden de paardenzegening jaarlijks bij.
- Wat wel veranderde was het karakter van de paardenzegening. Het religieuze aspect kreeg allengs minder nadruk. Na 1967 verviel het lof, voorafgaand aan de zegening. De paarden werden verzameld op de weide achter de kerk en het gemeenschapshuis aan de Groenweg. Daar hield de pastoor of de geestelijke die hem verving een korte toespraak, waarna de eigenlijke zegening volgde. Vanaf 1974 werd het programma uitgebreid met een demonstratie dressuur en carousselrijden, gevolgd door een defilé van de paarden langs het gemeenschapshuis. In de jaren tachtig werd het defilé van paarden vervangen door een defilé van aangespannen rijtuigen. Ook spelen als ringsteken deden hun intrede. In 1986 werd de zegening niet meer gehouden. Na een onderbreking van drie jaar werd in 1989 opnieuw een paardenzegening georganiseerd. Zowel de publieke belangstelling als de belangstelling van paardeneigenaars was groot. Het uiteenvallen van het organisatiecomité leidde er echter toe dat het bij deze ene poging om de traditie te continueren is gebleven.
↑ top
Materiële cultuur - Ex-voto's: In de beginjaren van de paardenzegening zijn er vier zilveren ex-voto's geschonken aan de St. Willibrorduskerk: 1 een verguld paard (h. 13,5 cm x 16 cm br.) voor het wonderbaarlijk herstel van een trekpaard met de inscriptie 'Uit dankbaarheid aan de H. Antonius Abt, Esch 16-1-'49, J.v.d.B'; 2 een hart (h. 12,5 cm) met inscripties: voorzijde 'Uit dankbaarheid'; achterzijde 'J.D. 1950'; 3 een hart (h. 6,5 cm) met inscriptie: 'Uit dankbaarheid. A.M.D.'; 4 een schild (h. 9,5 cm) met inscripties: voorzijde 'Uit dankbaarheid'; achterzijde 'J.D. 1950'. De laatste drie bleken in 1997 echter onvindbaar.

Devotioneel drukwerk
- 1 Gestencild vouwprentje met op de voorzijde een foto van het beeld van Antonius en op de binnen- en achterzijde een gebed (10,7 x 14,6 cm; ca. 1980; 4 p.); 2 gestencild prentje met afbeelding van Antonius en gebed (10,4 x 16,5 cm; ca. 1980; 2 p.).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Esch, parochiearchief St. Willibrordus: twee mappen met correspondentie, fotokopieën van programma's van en krantenartikelen over de paardenzegening.
Literatuur: M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 73, vermelding als beschermheilige van paarden; P.G. Bins, Prisma toeristengids Zeeland Brabant Limburg (Utrecht-Antwerpen: Het Spectrum, [1972]) p. 124-125; 'In Esch werd voor de 25e keer een paardenzegening gehouden', in: Brabants Centrum, vrijdag 20 september 1974; 'Naar de paardenzegening te Esch', in: Bisdomblad, 5 augustus 1977; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura-Boeken, 1982) p. 117-119, 334; 'Voorspoed voor paard en ruiter', in: Brabants Dagblad, 17 juli 1989; J. Zuring, 'Ex-voto's in Noord-Brabant', in: Brabants heem 43 (1991) p. 98; I. Platel, Nieuwe toekomst voor St. Willibrorduskerk Esch (Esch: comité Werk aan de Kerk, 1994); Brabants Centrum, 10 augustus 1995 (rubriek 'De oude glorie'); L. van Liebergen & W. Prins ed., Antonius. 'De kleine en de grote' (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1995) p. 56, 117, foto paardenzegening, votiefgeschenk; Jopie de Haan-Burghoorn, 'Tussen traditie en vernieuwing. De paardenzegening in Esch en de heilige Antonius Abt', in: Brabants Heem 60,1 (2008) p. 23-30.
Overige bronnen:KDC BiN-dossier Esch; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959), 64a (1993); film 'Het ritueel', over de paardenzegening in Esch, van Arnold Vogel uit circa 1990, aanwezig in Tilburg, Katholieke Universiteit Brabant, Brabant-Collectie en in BiN-dossier.


↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.