Escharen, H. Machutus (Machuut)

Cultusobject: H. Machutus (Machuut) Open Street Maps
Datum: Tweede Pinksterdag
Periode: 18e eeuw - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Lambertus
Adres: Burg. de Bourbonplein 4, 5364 PT Escharen
Gemeente: Grave
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

In de 18e eeuw stond er in de schuurkerk te Escharen een beeld van de H. Machutus dat veel pelgrims, vooral uit het land van Kleef, aantrok. Tot op heden komen veel bedevaartgangers op Tweede Pinksterdag naar Escharen om genezing te vragen voor kinderziekten.
 
Auteur: Joost Rosendaal
Illustraties:
Topografie - Escharen, in de volksmond Esteren, ligt direct onder Grave. De belangrijkste toegangsweg, vanuit Grave, leidt naar het Burgemeester de Bourbonplein waaraan de kerk, een pomp, een café en een dorpssupermarkt liggen. Weinig verder staat het voormalige raadhuis . De 19e-eeuwse kerk heeft een sober interieur en onderging in 1998 een restauratie.
- Na de Vrede van Munster kwam de oude, aan St. Lambertus gewijde parochiekerk in protestantse handen. Pas tegen het eind van de 17e eeuw werd een schuurkerk getolereerd. In 1799 kwam de oude parochiekerk weer aan de katholieken. Hiervan was echter na een beschieting in 1674 nog slechts een ruïne overgebleven. De schuurkerk, die in 1793 was ingestort en na hersteld te zijn het volgende jaar afbrandde, bleef in gebruik na geheel vernieuwd te zijn. In 1809 werd zij voorzien van een toren. De huidige neogotische kerk werd in 1863 gebouwd naast de oude schuurkerk en het daaropvolgende jaar ingewijd.
- De linkerbeuk van de kerk is ingericht voor de verering van Machutus. Aan het eind van de beuk staat een altaar waarop een beeld van de H. Machutus is geplaatst.
- De gebrandschilderde ramen (eind 19e eeuw) van het koor van de kerk tonen onder meer een afbeelding van de H. Machutus met een verlamd kind aan zijn voeten. Het centrale raam toont de verering door Theresia van Lisieux van het Heilig Hart van Jezus. Van links naar rechts staan op de ramen afgebeeld: St. Donatus, St. Machutus, St. Theresia, St. Lambertus en St. Rochus. De H. Lambertus is de patroonheilige van de kerk. Van de heiligen Donatus, Rochus en Theresia bezit de kerk relieken.
↑ top
Cultusobject - De bisschop Machutus (6e/7e eeuw) staat bekend als de apostel van Bretagne. Hij stichtte een klooster op de plaats van de huidige, naar hem genoemde stad Saint-Malo. In Escharen wordt Machutus vereerd tegen lamheid, jicht, zenuwziekten (waaronder epilepsie) en vooral tegen kinderziekten, waarvan de Engelse ziekte, die tot lam- of kreupelheid kon leiden, tot voor kort de voornaamste was (vgl. ⟶ Monster; ⟶ Oirlo; ⟶ Utrecht, Machutus; ⟶ Vught).
- De kerk bezit een reliek van de H. Machutus. In een zilveren houder wordt een klein stukje bot van deze heilige bewaard. De houder, die geen zilvermerken heeft, dateert uit de 19e eeuw. Het reliekdoosje is verzegeld met het zegel van kardinaal Engelbertus Sterckx, aartsbisschop van Mechelen (1832-1867). Waarschijnlijk is de reliek verworven door pastoor Lambert Verstraaten (1860-1867), onder wiens leiding tevens de nieuwe parochiekerk en pastorie werden gebouwd. Op een goudkleurig stukje stof is het botpartikel van de heilige bevestigd. Gezien het handschrift en de barokke vorm van het papier van het bijschrift 'S. Machuti epi[scopi]' ('St. Machutus bisschop') dateert de reliek zelf uit de 17e eeuw.
- Het beeld van St. Machutus (lindehout, 96,5 cm hoog) stelt de bisschop voor met aan zijn voeten een kleine jongen met krukken die om genezing vraagt. Het beeld is vervaardigd door de Udense beeldhouwer Petrus Verhoeven (1729-1816). Vermoedelijk is dit beeld, evenals het uit 1784 daterende beeld van Willibrord van dezelfde kunstenaar, onder pastoor Berents (1779-1813) aangeschaft. In de jaren tachtig is het beeld gerestaureerd en opnieuw gepolychromeerd. De kleuren zijn hierbij enigszins aangepast.
↑ top
Verering 18e eeuw of vroeger?
- Over de oorsprong van de Machutusverering in Escharen is niets bekend. Schutjes meent dat deze reeds voor de reformatie moet worden geplaatst. Hiervoor is echter geen concreet bewijs. De reliek lijkt tijdens de contrareformatie te zijn verworven. Aan het begin van de 18e eeuw werd Machutus in Escharen reeds bezocht door ouders van zieke kinderen uit onder meer Schijndel. Bloemarts, die van 1725 tot 1779 pastoor te Escharen was, schreef in 1771 over de grote toevloed van pelgrims 'van heinde en verre', vooral op de vrijdagen in de vasten en na Pasen. Met name uit het land van Kleef kwamen velen naar Escharen om Machutus als patroon van kinderziekten te vereren en daar water en brood te laten zegenen. Op voorspraak van de heilige zouden vele genezingen zijn geschied. Bloemarts schreef deze echter toe aan het miraculeuze Mariabeeld dat zich eveneens in de kerk van Escharen (⟶ Escharen, O.L. Vrouw) bevond. Bloemarts was de eerste seculiere pastoor na een periode van ongeveer veertig jaar waarin een franciscaan en twee dominicanen de parochie hadden bediend.
- Tot in de 19e eeuw kwamen gedurende het hele jaar op vrijdag veel mensen naar de kerk om de heilige te vereren. Op Goede Vrijdag was deze toeloop vooral afkomstig uit het aangrenzende Pruisische (= Kleefse) gebied. De pelgrims lieten, en laten nog steeds, water en brood zegenen dat gedurende een noveen gebruikt moest worden. Hierbij moest dagelijks de litanie van de H. Machutus of vijfmaal een weesgegroet en onzevader gebeden worden.

Zeven genezingen
- Pastoor P.C. Haest (187?-1888) schreef in 1885 aan zijn collega J.A. F. Lips in ⟶ Vught, waar eveneens Machutusrelieken vereerd werden, dat zijn voorgangers, behalve Bloemarts, geen schriftelijke getuigenissen over deze verering hadden nagelaten. Lips schreef in hetzelfde jaar een boekje over de heilige en had hiervoor aan Haest om informatie gevraagd. Bij diens onderzoek kwam een zevental 'merkwaardige genezingen aan het licht, welke ik onzen H. Voorspreker ter eere en tot opwekking der devotie van de gelovigen heb opgetekend'. Deze gevallen waren op een uitzondering na uit de eerste hand en, om te vermijden dat zij werden toegeschreven aan 'het spel der verbeelding', niet uit de mond van vrouwen. Het geval van een moeder die een zwerende borst had, verhaalde hij dan ook meer als anecdote: Op de zevende dag van haar noveen had de dokter haar gezegd dat er van verettering geen sprake was en dat de zweer alleen met medicijnen te genezen was. In de nacht van het achtste op het negende dag van de noveen liep de etter toch uit haar borst en was zij spoedig hersteld. Evenmin wilde hij acht slaan op de verklaring van een schipper die op volle zee verlamd raakte en na de gelofte van een bedevaart naar Escharen terstond genas. Deze man had hij niet persoonlijk gesproken; hij kwam zijn gelofte na tijdens de afwezigheid van de pastoor.
- Het oudste geval dat Haest noteerde dateert uit 1845-1848 en betrof de jongere broer van de uitgever van de Graafsche Courant, A.F.G. van Dieren, die tevens kerkmeester te Grave was. Deze tussen de vijf en acht jaar oude jongen had zijn rug gebroken. Zijn moeder besloot een noveen tot Machutus in Escharen te houden en constateerde bij terugkomst in Grave op een vrijdagvoormiddag dat haar zoon genezen was. Omstreeks 1850 kwam een zwager van de katholieke geestelijke Bosman uit Keppelen bij Uedem (Land van Kleef) met een volledig verlamde zoon van ruim twaalf jaar naar Escharen om tot Machutus te bidden dat zijn zoon zou genezen of sterven. Op de achtste dag van de noveen hield de vader zijn kind op schoot en bad dat God op voorspraak van Machutus zijn zoon tot zich zou nemen. Hierop stierf de jongen in zijn armen. Onder pastoor Lambertus Verstraaten (1860-1867) kwam een man uit 'Pruisen' (Land van Kleef) met een ongeneeslijke 'klemmond'. Acht dagen nadat hij in de kerk vurig tot Machutus had gebeden was hij genezen en kwam hij om God en Machutus te danken 'tot de H. Tafel'. Een schipper uit Gelderland werd in 1871 genezen van een 'open been', nadat hij de hulp van de H. Machutus van Escharen had ingeroepen. Toen de kwaal dertien jaar later weer terugkwam, ging hij opnieuw ter bedevaart naar Escharen.
- Het bekendste geval - het werd in 1945 nog gememoreerd - was dat van Theodorus Muusken uit Glabbeck bij Xanten die in 1880 voor zijn neef van vijf en nichtje van twee jaar oud, die beiden niet konden lopen, een bedevaart deed naar Escharen. 'Na de gewone gebeden gedaan en het gezegend water en brood gebruikt te hebben' waren de kinderen genezen. Een tiental jaren eerder waren twee kinderen van Wenceslaus Scholten, van twee en ruim een jaar oud, op soortgelijke wijze genezen. Beiden konden nog niet lopen. Nog voor de vader was teruggekeerd van een bedevaart naar Escharen stonden de kinderen rechtop in de wieg. Karel Stoffel uit Ottersum had een zoontje van bijna twee die 'niets kon'. Nadat zijn vader beloofd had een bedevaart naar Machutus in Escharen te doen werd de jongen onmiddellijk beter. Op 15 juli 1883 loste Karel zijn gelofte in en volbracht de bedevaart. Uit deze zeven gevallen blijkt de populariteit van Escharen in het land van Kleef. Vier 'genezingen' zijn uit dit gebied afkomstig. De bijzondere betekenis van Machutus voor kinderen wordt bevestigd: in vijf gevallen betreft het kinderen tussen een en dertien jaar. Verlammingen en het niet kunnen lopen zijn de meest voorkomende kwalen. Pastoor Haest kende ook verhalen van genezingen van vallende ziekte en hardnekkige jicht, maar had hierover geen directe getuigen gesproken.

Aflaat
- Met ingang van 1 maart 1891 verleende paus Leo XIII voor een periode van tien jaar aan de pelgrims die de kerk bezochten op Pinksteren of binnen het octaaf daarvan, alsmede op de eerste vrijdag na de vierde zondag in de Vasten en op 15 november (feestdag van Machutus) een volle aflaat. De heilige werd in het bijzonder vereerd als 'beschermer van verzwakking der ledematen [...] hulp en bijstand in zenuwziekten, [...] beschermer der zieke kinderen [en] beschermer tegen rampen, welke landen en vee treffen'. Op 6 juni 1903 meldde de Graafsche Courant dat de bedevaart ter ere van Machutus op Tweede Pinksterdag met de meeste luister werd gevierd. Elk jaar nam het getal der vereerders toe. Van vroeg in de morgen tot laat in de middag was de kerk gevuld.
- Dit patroon - ouders die voor zieke kinderen komen bidden - zette zich ook in de 20e eeuw voort. A.M. Janssen verhaalt hoe zijn vader met ooms, tantes, neven en nichten vanaf 1922 te voet van Wijchen naar Escharen ging om te bidden voor genezing van zijn zus die te kampen had met 'toevallen'. Rond 1935 kwam een Duitser voor het negende achtereenvolgende jaar te voet naar Escharen om te bidden voor zijn verlamde zoon. Bij terugkeer bleek zijn zoontje genezen. De man keerde direct terug om Machutus te danken. Onder pastoor François Lombarts (1929-1950) organiseerde J. van Wissen uit Wijchen bustochten voor de bedevaart naar Escharen. Deze bedevaart vond plaats op Tweede Pinksterdag en negen volgende vrijdagen. Ook op andere dagen in het jaar organiseerde hij busreizen naar Machutus. Tot de oprichting van een bedevaartbroederschap is het niet gekomen.

Na de Tweede Wereldoorlog
- Een nieuwe stimulans voor de verering van Machutus werd gegeven door pastoor Peter Hubertus Stevens (1950-1968). Reeds enkele maanden na zijn aantreden zorgde hij, kort voor Pinksteren, voor een nieuw devotieprentje. Ook schreef hij voor die gelegenheid een 'lof- en smeeklied op den H. Machutus', dat sedert die tijd een vaste plaats in de liturgie inneemt. In diezelfde tijd werd een kleine replica van het Machutusbeeld vervaardigd voor de verkoop. De verering werd in 1950 verder versterkt door de melding in de Graafsche Courant van een genezing die aan Machutus werd toegeschreven. Een vijfjarige jongen lag met een dubbele longontsteking in het Nijmeegse Canisiusziekenhuis. Acht verwanten gingen op 23 april ter bedevaart naar Escharen. Direct hierna nam de ziekte een gunstige wending. Op 14 mei keerden twee dames uit Hatert naar Escharen terug om hiervoor te danken. De volgende dag kon de jongen weer gezond naar huis gaan.
- Sinds ongeveer 1960 komen er volgens de pastoor geen Duitse pelgrims meer naar Escharen. In de jaren negentig werden er op Tweede Pinksterdag echter nog steeds Duitse marken in de collecteschaal gevonden. De meeste bedevaartgangers komen anno 1997 voornamelijk uit het Land van Maas en Waal en het Rijk van Nijmegen (Wijchen, Nijmegen en Groesbeek). Opmerkelijk is dat uit Brabant, buiten de directe omgeving, nauwelijks pelgrims komen. Door publicaties in de regionale pers van Grave, Wijchen, Nijmegen en Oss, veelal op initiatief van de pastoor, werden vooral in de jaren vijftig de bedevaartgangers opgewekt om naar Escharen te komen. In die tijd kwamen agrariërs uit Den Dungen jaarlijks voor Machutus. Sinds het eind van de jaren tachtig lijkt de belangstelling van de regionale pers weer toegenomen.
- Mede door de voortgang van de medische wetenschap is het aantal kinderen dat aan verlammingen en dergelijke lijdt, sterk afgenomen. Geleidelijk vond dan ook een verschuiving plaats in de verering van Machutus. Tegenwoordig wordt hij minder voor kinderen, maar meer voor oudere gehandicapten aangeroepen. Tekenend hiervoor is dat de kinderzegening, waarmee na het lof om 15.00 uur de dag werd afgesloten, in 1986 door pastoor IJsseldijk werd afgeschaft. Momenteel (1997) wordt echter overwogen deze kinderzegening weer in ere te herstellen.
- Het kostersechtpaar Van Dinther, dat een belangrijke rol in de continuïteit van de Machutusverering vervult, verhaalde over twee recente genezingen die door de voormalige patiënten worden toegeschreven aan de voorspraak van Machutus. Omstreeks 1985 kwam een vrouw uit Eindhoven negen zondagen op een rij in een rolstoel naar Escharen. De laatste zondag trad zij de kerk binnen zonder rolstoel en dankte Machutus voor haar genezing. Ongeveer tien jaar later kwam een man uit Wijchen, die door een beroerte zijn spraakvermogen was kwijtgeraakt, naar Machutus. Ook hij bezocht de kerk negen zondagen achtereen. De negende zondag kon hij weer spreken.
- De verering van Machutus concentreert zich op tweede Pinksterdag. Vanaf 6.00 uur werden er tot in de jaren tachtig vier missen gehouden (om 6.00, 7.00, 8.30 en 10.00 uur). Deze werden omstreeks 1980 bezocht door ongeveer duizend mensen afkomstig uit Escharen en omgeving en uit het Rijk van Nijmegen. Pastoor Coenen wilde begin jaren negentig het aantal missen terugbrengen van vier naar twee. Onder druk van parochianen en pelgrims bleven er echter drie gehandhaafd. Alleen de vroegmis van 6.00 uur verviel. Tijdens de hoogmis wordt sinds 1950 het speciale 'lof- en smeeklied op den H. Machutus' gezongen. Na afloop laten zieken veelal zelf meegebracht brood, beschuit en water zegenen. Het 'besjuut van Sint Machuut werd gewijd en al verkocht door de lokale bakker Degen. De centrale formulering van deze zegening luidt:

'Verhoor genadig uw gelovigen, die hun toevlucht tot U nemen; en heilig met uw hemelse zegen dit brood en water, en stort er uw kracht over uit. Geef, dat allen, die met geloof dit brood en water nuttigen, van alle kwaad en kwalen en ziekten mogen worden bevrijd, op voorspraak van Sint Machutus'.

Dit brood en water wordt thuis bij het bidden van een noveen genuttigd. Voor het altaar van de heilige worden kaarsen opgestoken. Veel pelgrims kussen na de eucharistieviering de reliek van Machutus, die door de pastoor aan de gelovigen wordt voorgehouden. Ook het H. Sacrament wordt bij deze gelegenheid uitgesteld. Tot 1986 werd de dag om 15.00 uur afgesloten met een kinderzegening.
- Na afloop van de kerkelijke viering zoeken vele pelgrims, waaronder ook veel ouddorpsgenoten, in uitbundige stemming een café of uitspanning op. Om deze reden gaat in de volksmond het gezegde: 'Wie op Sint Machuut geen vrijer heeft, krijgt er een heel jaar geen'. Na een korte terugval lijkt er tegenwoordig weer sprake van een toename van het aantal bedevaartgangers. In 1994 waren dat er ongeveer 700.
↑ top
Materiële cultuur - 1 In 1981 waren er devotiekaarsen (h. 23 cm) te koop met in blauwe opdruk een afbeelding van de H. Machutus en de tekst 'H. Machutus B.V.O.'; 2 sedert het midden van de jaren negentig beschikt de kerk over noveenkaarsen voor Machutus. De opbrengst komt ten goede aan de restauratie van de kerk; 3 er zijn sinds enkele jaren weer kleine replica's te koop van het Machutusbeeld; 4 algemeen: op Tweede Pinksterdag was er in het verleden een kleine markt voor de kerk, waar bedevaartgangers devotionalia en speelgoed voor de kinderen konden kopen.

Devotioneel drukwerk
- Gebedenboekjes: 1 Twee novenen. De litanie en eenige andere gebeden ter eere van den H. Machutus, Beschermheilige tegen lamheid, jicht, zenuwziekten en vooral tegen de kwalen van kinderen door een R.K. Priester (Nijmegen: Mij. de Gelderlander; impr. Haaren 14 januari 1905 [coll. Streekarchief regio Eindhoven]; latere druk: Grave, gebr. Verhaak; impr. Den Bosch 26 mei 1914); 2 misboekje: H. Machutus bisschop en belijder (Escharen ca. 1985; gestencild; 20 p.) met op voorpagina een foto van het beeld; 3 Noveemboekje [sic] ter ere van den H. Machutus (Escharen [ca. 1990]; gestencild).
- Bedevaartprentjes: 1 vouwblaadje (12,5 x 8,5 cm) 'Bedevaart naar Escharen, ter eere van den H. Machutus, Bisschop en Belijder, beschermheilige tegen lamheid, verzwakking der ledematen, jicht, zijdewee, zenuwziekten en ziekten van kinderen, op den Tweeden Pinksterdag' (Grave: Jos.P.M. Witlox; impr. Haaren 10 maart 1891; 4 p.). Utrecht, Museum Catharijneconvent; 2 vouwblaadje (impr. Den Bosch 7 december 1918); 3 prentje met op voorzijde het beeld van Machutus (impr. Den Bosch 23 mei 1950); 4 'Lof- en smeeklied op den H. Machutus' (impr. Den Bosch 12 mei 1950); vouwblad (14,3 x 9,5 cm) dat het vouwblad met de impr. uit 1891 combineert met het prentje met de impr. uit 1950 (gekopieerd; 6 p.).
- Affiche: Met de tekst 'Naar aloud gebruik nodigen wij U uit ter bedevaart naar de H. Machutus in de parochiekerk van Escharen. De H. Missen zijn om 6 uur, 7 uur, 8.30 uur en de plechtige Hoogmis om 10 uur. Om 3 uur Lof met kinderzegen. Water en brood worden gezegend', met rechts een kleine afbeelding van het Machutusbeeld, zwart-wit (1981).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia:Grave, streekarchief Brabant-Noordoost, rayon Land van Cuijk: knipselarchief, dossier Escharen 235.3 Machutusverering. Vught, parochiearchief: brief van pastoor P.C. Haest te Escharen aan pastoor J.A.F. Lips van Vught, d.d. 29 feb. 1885. Eindhoven, Regioarchief: archief Stichting Brabants Heem, enquête r.k. gebruiken (1980).
Tekstedities: Frans X. Spiertz, Het: Rituale contractum et abbreviatum van de Noordelijke Nederlanden. Tekstkritische uitgave (Nijmegen: Katholieke Universiteit, 1991) p. 126-128, formulier Machutuszegen.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, dl. 3 (Sint- Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1872) p. 618-621; J.A.F. Kronenburg, Maria's heerlijkheid in Nederland, dl. 6 (Amsterdam: Bekker, 1909) p. 495; Th., 'Escharen nog steeds een bedevaartplaats', in: Graafsche Courant , 20 juli, 3, 10 en 24 augustus, 22 en 28 september en 5 oktober 1945; N.N., 'Op a.s. Tweede Pinksterdag weer Bedevaart naar St. Machutus', in: Graafsche Courant, 26 mei 1950; D. Gooren, 'Sint Markoen en Sint Machuut', in: Brabants heem 16 (1964) p. 81-85; W.H.Th. Knippenberg, 'Sint Machutus', in: Brabants heem 17 (1965) p. 119-120; P.J. Meertens & M. de Meyer ed., Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar Aflevering II (Antwerpen: Standaard, 1965) p. 38, vermelding als beschermheilige tegen stuipen; G. Lemmens ed., Petrus Verhoeven (Uden 1729-1816), beeldhouwer uit de laatste periode van de schuurkerken (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1976) p. 11, 49; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 120-124; A.M. Janssen, 'Sint Machutus geneest nog steeds', in: Bisdomblad, 14 september 1984, p. 12, ook verspreid als typoschrift Sint Machutus te Escharen (Wijchen 1984); A.D.A. Monna, Zwerftocht met middeleeuwse heiligen (Amsterdam: Rodopi, 1988) p. 162; 'Sint Machutus trekt nog steeds veel gelovigen. Escharen op tweede pinksterdag een waar bedevaartsoord', in: Graafsche Courant, 10 mei 1989; F.X. Spiertz, De katholieke liturgie in de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende en achttiende eeuw (Nijmegen: Katholieke Universiteit, 1992) p. 125-126; M. Wingens, Over de grens. De bedevaart van katholieke Nederlanders in de zeventiende en achttiende eeuw (Nijmegen: Sun, 1994) p. 197; H. Baltussen, 'Een reuk van heiligheid: Met gewijd water en brood helpt het beter. Hulp Sint Machutus van Escharen wordt weer meer gevraagd om genezing af te smeken', in: De Gelderlander, 2 juli 1994; J. Schuyf, Heidens Nederland. Zichtbare overblijfselen van een niet-christelijk verleden (Utrecht: Stichting Matrijs, 1995) p. 98; P. Deurloo, 'Sint Machuut, dokter onder de heiligen', in: De Gelderlander, 18 mei 1997.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Escharen-Machutus; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959); Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum-Klib: bedevaartfoto's Margry (1981).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.