Esdonk, Maria Magdalena

Cultusobject: Maria Magdalena Open Street Maps
Datum: 22 juli (+ octaaf); gehele jaar
Periode: Voor 1562 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Kapel van St. Maria Magdalena
Adres: Esdonk 15, 5421 PX Gemert
Gemeente: Gemert-Bakel
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

Sinds de 16e eeuw wordt Maria Magadalena in de aan haar gewijde kapel te Esdonk aangeroepen ter bescherming tegen (huid-) ziekten. Richtte de devotie zich aanvankelijk vooral op Maria Magdalena, in de 19e eeuw verschoof de aandacht steeds meer naar een beeld van de gestorven Christus in dezelfde kapel. De nog altijd druk bezochte kapel wordt sinds 1981 goed onderhouden door een stichting die ook jaarlijks een openluchtmis organiseert.
 
Auteur: Gerard Rooijakkers
Illustraties:
Topografie - De in het noordwesten van de gemeente gelegen nederzetting Esdonk ('Essink' in het dialect) is een bogt- of kampgehucht, ontstaan door laatmiddeleeuwse individuele ontginningen van woeste delen van de zandgronden. Aanvankelijk bestond de nederzetting uit een concentratie van 'kampen', kleine omwalde akkers, met daarop een boerderij. Het gehucht bestaat uit een verzameling van verspreide hoeven, gegroepeerd aan de Esdonk rondom de oudste, hoger gelegen akker. Direct ten noorden van deze donk stroomt de Landmeersche Loop.
- In een archiefstuk uit 1562 wordt bij een verdeling 'eenen campe geheyten het capelleken van Marien Magalena met een eckerken daer bynnen gelegen' genoemd. Dit grondstuk, dat ten westen van de kapel ligt, heette tot de ruilverkaveling nog altijd ''t kepèlleke'.
- De stichting van de kapel heeft niet geleid tot een groei van de nederzetting. Ook vandaag nog ligt de kapel tamelijk geïsoleerd op de akkers. De ontginning in de 19e eeuw van de laatste woeste gronden in de omgeving van de Landmeersche en Peelsche Loop bracht evenmin vermeerdering van het aantal boerderijen in het gehucht met zich mee. Ook na de Tweede Wereldoorlog is de bebouwing binnen het kapelgehucht nauwelijks toegenomen.
- Na de Vrede van Munster (1648) bleef de kapel, als onderdeel van de vrije heerlijkheid Gemert, behouden voor de katholieke eredienst, met uitzondering van de periode van 1648 tot 1662.
- Op 10 januari 1695 passeerde voor de Gemertse schepenbank een verkoopakte waarbij de helft van 'seecker huysinghe gemeendelyck genaamt Sinte Magdalena Capelleke op Esdonk' uit particuliere handen overgaat naar de kerk van Gemert. De reden van deze verkoop was de wens van Everardus Cillis van Sepperen, rentmeester van de Duitse Orde, om de oude lemen devotiehut door een stenen kapel te vervangen. Het huidige gebouw, inclusief klok, dateert van die tijd. Cillis liet ook de nog bestaande Esdonkse Dijk aanleggen door het Eekeren of Esdonkse Broek.
- De in 1695 gebouwde kapel is in de 20e eeuw (1942, 1960, 1981-1983) enkele malen ingrijpend gerestaureerd. Het betreft een vijfzijdig gesloten kapel in baksteen, die opnieuw is opgemetseld. Het gevelvlak is voorzien van spitsboogvensters. De topgevel aan de voorzijde bevat een boog en een vierkante, door een natuurstenen ezelsrugboog gedekte nis en twee ovale vensters. Aan de langszijden zijn in later tijd twee kleine uitbouwen aangebracht, waarvan de zuidelijke een sacristie (1942) en de noordelijke een aan de buitenkant zichtbaar Heilig Graf bevat (⟶ Esdonk, Christus). De kapel telt binnenwerks 30,5 m2 en wordt door een tongewelf in stuc en riet overkapt. De kapel heeft een zadeldak belegd met oudhollandse pannen en beschikt over een dakruiter met luidklok. Het dak van de kapel was in de 18e eeuw grotendeels gedekt met stro en aan de voet enkele lagen pannen.
- De kapel is deels gelegen op een onderaardse waterstuwing, 'de wijst' geheten, veroorzaakt door de Peelrandbreuk. Nabij de kapel is tevens een urnenveld uit de ijzertijd gelegen waarvan tientallen grafheuvels zijn afgegraven. Volgens de mondelinge overlevering zouden in de kerstnacht in de Torenwiel klokken luiden; een vertelmotief dat meer voorkomt met betrekking tot plaatsen waar voorouders sporen hebben nagelaten die door latere generaties met angst en/of respect werden bejegend.
- In 1981 werd de Stichting Esdonks Kapelleke opgericht met als doelstelling het instandhouden, beheren, restaureren en verfraaien van de kapel.
↑ top
Cultusobject - Maria Magdalena, waarschijnlijk zo genoemd vanwege haar afkomst uit Magdala aan de westelijke oever van het Meer van Gennesareth is een van de vrouwen die Jezus volgden en Hem 'dienden met hetgeen zij bezaten' (Luc. 8: 2-3). Zij was door Jezus genezen van een bezetenheid door zeven boze geesten (waaruit men ten onrechte een zondig leven heeft afgeleid). Ze was ook aanwezig bij de kruisiging (Matth. 27: 56) en graflegging (Matth. 27: 61). Van een engel vernam ze het bericht van de verrijzenis van Christus (Matth. 28: 1-7). Het is ook Maria Magdalena aan wie Christus voor het eerst zelf verschijnt (Jo. 20: 1-18). De heilige is aldus sterk verbonden met de lijdende en gestorven Christus. Hoewel de identificatie van deze heilige met de in het evangelie van Lucas (7: 37-50) genoemde boetvaardige zondares die Jezus' voeten balsemde zeer betwijfeld wordt, is haar patronaat van de tot inkeer gekomen zondaars daar wel grotendeels op terug te voeren.
- In de voorganger van de huidige kapel, een lemen hut, stond in 1648 een beeld van Maria Magdalena.
- In de kapel hingen oorspronkelijk twee schilderijen van Maria Magdalena. Links van het altaar hangt thans een vrouwenportret (69 x 59 cm), dat een replica is van het 18e-eeuwse origineel dat in 1978 gestolen is. In de uitbouw die dienst doet als sacristie hing een schilderij met een crucifix dat in 1956 als volgt wordt beschreven: 'Aan de voet van het kruis kruipt een slang en bevindt zich ook een doodshoofd. Maria Magdalena, die een weelderige haartooi heeft en een bovenkleed van prachtig blauw, steunt met haar hoofd tegen het kruishout, doch het geheel heeft veel te lijden van het vocht'. Dit laatste zal de reden zijn, zo veronderstelt Peter van den Elsen, dat het schilderij bij de restauratie van 1960 is verdwenen. Thans is boven het houten altaar (ca. 1780) een schilderij (110 x 72 cm) aangebracht van Christus aan het kruis met daarnaast Maria en Johannes.
- Naast het altaar staat op een tafeltje een gefiguurzaagd devotiekapelletje uit de jaren dertig met daarin een modern, gepolychromeerd keramisch beeldje (hoogte 43 cm) van Maria Magdalena dat afkomstig is uit Vézelay (F). In haar rechterhand draagt Maria Magdalena een zalfbus. Op het tafelkleed onder het beeld staat de tekst: 'Maria Magdalena / bid voor / ons'; voor het tafeltje staat een standaard met waxinelichtjes.
- Bij gelegenheid van het begin van de restauratie van de kapel in 1981 schonk de Eindhovense pater Leopold Verhagen een uit Vézelay afkomstige reliek van Maria Magadalena, voorzien van een oorkonde geautoriseerd voor 'veneratio publica' ('openbare verering').
↑ top
Verering - Esdonk is de enige bedevaartplaats in Nederland van de H. Maria Magdalena. Als boeteheilige wordt ze er vooral aangeroepen tegen zweren, puisten en huiduitslag.
- Over het ontstaan van de kapel is in de 17e eeuw een legende opgetekend. In de regeringsperiode van koning Filips II zou een Spaanse militair ('soldaetmajoor') in Gemert syfilis hebben opgelopen. Overdekt met puisten en zweren na de begane zonde, vroeg hij Maria Magdalena om vergiffenis, bekeerde zich en beloofde een kapel te bouwen. Binnen drie dagen was de militair weer helemaal gezond en deed hij zijn belofte gestand.
- In 1648 werd vermeld dat er een bijzondere verering bestond voor een beeld van Maria Magdalena, geplaatst in een lemen hut.
- Van 1713 tot in de 19e eeuw werd de kapel tevens gebruikt voor de catechismusles. Ook voor de eredienst bleef de kapel in gebruik, zij het slechts in bescheiden mate. Zo werden in 1733 en 1734 enkele fundaties gesticht voor requiemmissen en onderhoud der kapel. Omstreeks 1820 werd gedurende het octaaf van Maria Magdalena (van 22 tot en met 29 juli) dagelijks een mis gelezen en op zondag een plechtige mis. Vanwege de geldontwaarding werd door de bisschop van 's-Hertogenbosch het aantal missen gereduceerd tot de vrijdagen in de vastentijd. In 1953 werd dit aantal teruggebracht tot twee.
- In 1820 kwamen tijdens de acht dagen van het octaaf talrijke gelovigen naar de dagelijkse mis in de kapel, opgedragen door een priester uit Boekel. Omstreeks 1850 was het aantal pelgrims echter danig geslonken.
- In het octaaf werd bij de kapel de Esdonkse kermis gevierd. Was deze omstreeks 1820 nog druk bezocht, met veel kramen en tenten rond de kapel, in 1850 was de belangstelling sterk teruggelopen om omstreeks 1870 geheel verdwenen te zijn. De kermis is verhuisd naar de nabijgelegen buurtschap Koks, waar een herberg stond ('Kòks kérmis'). In 1902 werd bericht dat honderden op 22 juli, de feestdag van Maria Magdalena, de kapel bezochten alvorens naar deze kermis te gaan.
- In het begin van de 20e eeuw werd op zondagmiddag in de kapel de rozenkrans gebeden.
- Onder de pelgrims bevinden zich nu en dan ook zigeuners, voor wie Maria Magdalena als een van de 'drie Maria's' een bijzondere heilige is. Tot in de jaren zeventig kwamen zij in grote aantallen van heinde en verre uit Europa naar Esdonk. Zij stationeerden hun wagens op de Esdonkse Heide en offerden, in geval van een ziekte, hun haarvlecht. Ook werden er foto's achter de lijst van het schilderij van Maria Magdalena gestoken, ter symbolische bestendiging van de aanwezigheid van de pelgrim. Zo werden bij de restauratie van de kapel in 1960 achter het altaar enkele foto's gevonden van woonwagenbewoners en zigeuners.
- De sleutel van de kapel, evenals de misbenodigdheden, worden van oudsher bewaard in boerderij De Kerkhoeve ook wel "D'n Drajum" genoemd. Volgens het gebruik gaat de priester met de misdienaars, na het lezen van de mis in de kapel, bij de koster op de broodmaaltijd. De kapel wordt schoongehouden door buurtbewoners.
- Was de verering oorspronkelijk gericht op het beeld (en mogelijk de schilderijen) van Maria Magdalena, in de 19e eeuw verschoof de devotionele aandacht steeds meer naar een beeld van de gestorven Christus in dezelfde kapel (⟶ Esdonk, Christus).
- De in 1981 opgerichte stichting organiseerde in dat jaar voor het eerst een openluchtmis die sindsdien elk jaar gehouden wordt op een zondag nabij 22 juli. Bij de derde openluchtmis, op zondag 24 juli 1983 werd de kapel plechtig opnieuw ingezegend omdat in dat jaar de in 1981 begonnen restauratie was voltooid.
- De kapel wordt gedurende het hele jaar druk bezocht door mensen uit de nabije omgeving maar ook door pelgrims uit de verdere regio of van ver weg.
↑ top
Materiële cultuur - 1 In de eindgevel van de kapel bevindt zich in een hardstenen omlijsting op ooghoogte een witte gevelsteen met een voorstelling van Maria Magdalena, geknield aan de voet van het kruis met de tekst 'H. Maria Magdalena / Bid Voor Ons', in 1942 vervaardigd door Albert Verschuuren te Oosterhout; 2 luidklokje, gewijd aan Maria Magdalena, gedateerd 1695. Op-schrift: 'Maria Magdalena 1695'; 3 tegen de rechterwand is een steen uit Magdala, de geboorteplaats van Maria Magdalena, op een houten plaquette aangebracht. Deze steen is, net als de reliek (zie hierboven bij Cultusobject) in 1981 geschonken door pater Leopold Verhagen; 4 op het altaar ligt een witte dwaal met daarop aan de afhangende voorzijde een geschilderde voorstelling van Maria Magdalena die Christus geknield ontmoet; 5 tegen de zijwand van de aangebouwde sacristie hangt een ingelijste gravure (ca. 1600) door R. Visscher naar een schilderij van M. de Vos, voorstellende Maria Magdalena die de verrezen Christus ontmoet.

Devotioneel drukwerk
- 1 Misboekje: 'Eucharistieviering bij het begin van de restauratie van de Sint Maria Magdalena-kapel. H.Mis: De Gemertse missionaris Jan Woolderink. Preek: Pater Leopold Verhagen. 2 augustus [1981] Esdonk', met op de voorzijde een afbeelding van de gevelsteen; 2 P. van den Elsen, Bedevaartboekje van de Esdonk (Gemert: Drukkerij Gemert, 1988); 3 ter plaatse worden reproducties van een pentekening van de kapel verkocht.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Gemert, parochiearchief St. Jan: Registrum Pastorale Gautius, Esdonk nr. 50. 's-Hertogenbosch, Rijksarchief Noord-Brabant: rechterlijk archief Gemert, nr. 107, f. 116 (6-5-1562); Kommanderij-archief van de Duitse Orde, IX, 2c, 1, 2a 35, 36 en 48. 's-Hertogenbosch: bisdomarchief: inventaris van de kapel op Esdonk te Gemert, 27-8-1979.
Literatuur: J.A. Coppens, Nieuwe beschrijving van het bisdom van 'sHertogenbosch, dl. 3/1 ('s-Hertogenbosch: Demelinne, 1843) p. 342-346; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 3 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1872) p. 685-688; G. van den Elsen, Geschiedenis van de Latijnsche School te Gemert ('s-Hertogenbosch: Mosmans, 1887) p. 143 en 171; Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunsten, dl. 10. Noord-Brabant (Utrecht: Oosthoek, 1931) p. 128; J.J.M. Sicking, 'Het Esdonk-kapelletje', in: Brabants heem 9 (1957) p. 46; P. Vink, 'Zwerftochten door de Peel. Ik was op Esdonk', in: Helmondse Courant (13-9-1958); W.H.Th. Knippenberg, 'Oude kapellen in Noord-Brabant II', in: Brabants heem 10 (1958) p. 77-86; W.H.Th. Knippenberg, 'De Esdonkse kapel', in: Brabants heem 13 (1961) p. 99-101; M.A. van der Wijst, 'Maria Magdalena', in: Gemerts heem 7 (1965) p. 8; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 78-82; W. van Leeuwen, Langs oude Brabantse kerken (Baarn: Bosch & Keuning, 1974) p. 87-88 en 101; M. van der Wijst, Beknopte geschiedenis Gemert (Gemert: Heemkundekring De Kommanderij, 1980) p. 93-96; P. van den Elsen, Esdonk. De geschiedenis van een kapelgehucht (Gemert: Heemkundekring De Kommanderij i.s.m. de Stichting Esdonks Kapelleke, 1981); H. Beex, 'St. Jansklokken: Esdonk', in: Bisdomblad (14-8-1981) p. 12; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 124-128; Cultuurhistorische inventarisatie Noord-Brabant M.I.P. Gemeente Gemert ('s-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 1993) p. 19 en 38; P. van den Elsen, Esdonkse spijkerkapel. Een beeldende vertelling (Esdonk: Stichting Esdonks Kapelleke, 1995); G. Rooijakkers, 'Cultueuze circuits in de Zuidelijke Nederlanden. Makelaars tussen hemel en aarde', in: M. Holsbeke ed., Het object als bemiddelaar. Over de transcenderende betekenis van kunst in traditionele culturen (Antwerpen: Etnografisch Museum, 1996) p. 21-47, vooral p. 37-40; P. Vermeulen, Langs 's-Heren wegen. Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen Uitgevers, 1996) p. 63-64.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Esdonk-Maria Magdalena; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959), volkskundige vragenlijst 64-a (1993); mondelinge informatie in 1998 van Peter van den Elsen te Gemert.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.