Amersfoort, Heilig Sacrament

Cultusobject: Heilig Sacrament Open Street Maps
Datum: 29 oktober
Periode: 1340 - midden 15e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Joris
Adres: Hof 1, 3811 CJ Amersfoort
Gemeente: Amersfoort
Provincie: Utrecht
Bisdom: Utrecht
Samenvatting: In 1340 vond in Amersfoort een hevige stadsbrand plaats tijdens welke een geconsacreerde hostie uit de St. Joriskerk werd gered. De hierna ontstane sacramentsdevotie beleefde eind 14e en begin 15e eeuw haar hoogtepunt. Midden 15e eeuw werd de kwijnende cultus volledig overvleugeld door de ⟶ Amersfoortse Mariadevotie.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - De St. Joriskerk (thans N.H.) is voortgekomen uit de kapel rond het bisschoppelijke hof; de toren diende aanvankelijk tevens ter verdediging. De hofkapel werd in de 13e eeuw hoofdkerk van Amersfoort. Tussen 1370 en 1534 is de laatromaanse kruiskerk in drie fasen ingrijpend verbouwd tot een laatgotische driebeukige hallenkerk.
- De St. Joriskerk viel onder een tweevoudig patronaatsrecht: van de stad en van de bisschop-landsheer. In 1337 verleende bisschop Jan van Diest aan de St. Joriskerk de status van kapittelkerk.
↑ top
Cultusobject - De St. Joriskerk kende een wonderbare hostie die in 1340 ongeschonden uit de toen brandende kerk was gekomen. De hostie werd bewaard in het sacramentshuisje op het sacramentsaltaar.
- De St. Joriskerk bezat bovendien nog een tweetal lijdensrelieken; een H. Kruisreliek en een doorn of twijg uit de doornenkroon van Christus, die voor 1382 in een schrijn op het H. Kruisaltaar moet zijn geborgen.
↑ top
Verering - In 1340, in de nacht van Witte Donderdag op Goede Vrijdag, brak in de stad een hevige brand uit, waardoor ook de St. Joriskerk geteisterd werd. Een reeds geconsacreerde hostie, liggend op de nodus van de kelk, werd door een Amersfoortse burger, 'een vurig devote leek', uit de brandende kerk gered. Met betrekking tot de 14e eeuw worden wel meer van dergelijke 'brandwonderen' vermeld: nadat ergens één of meerdere hosties op miraculeuze wijze gespaard waren gebleven van een brand, ontstond ter plaatse een nieuwe cultus (⟶ Dordrecht, ⟶ Stiphout, ⟶ Amsterdam, ⟶ Meerssen).
- Er werd een sacramentsbroederschap opgericht en jaarlijks werd op zondag na Pasen een processie gehouden, waarin het H. Sacrament en de lijdensrelieken werden meegevoerd. De bisschop gaf de broederschap toestemming bij deze gelegenheid in het hele diocees van Utrecht aflaten te prediken. In het laatste kwart van de 14e en het begin van de 15e eeuw heeft de devotie veel mensen getrokken uit het hele bisdom. Daarna werd de verering vooral een lokale aangelegenheid, die vanaf 1444 volledig overvleugeld werd door de verering voor O.L. Vrouw van Amersfoort. In 1436 werd op 29 oktober een tweede sacramentsprocessie ingesteld, jaarlijks te houden ter herdenking van de mislukte aanslag op de stad door Philips van Bourgondië in 1427. Zowel rond Pasen als in oktober werd tevens een jaarmarkt gehouden: de Paasmarkt en de St. Gallenmarkt. In hoeverre met name de laatste markt verband houdt met de feestdag is niet duidelijk.
- Een missaal uit ca. 1464 dat gebruikt is in de St. Joriskerk (Museum Catharijneconvent, Utrecht) bevat een miniatuur van een priester die de hostie opheft tijdens de mis. Deze afbeelding is regelmatig gebruikt bij artikeltjes over het Amersfoortse sacramentswonder. Het is echter onwaarschijnlijk dat het hier inderdaad de mirakelhostie van de Joriskerk betreft.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Amersfoort, gemeentearchief.
Literatuur: Antonius Mattheus, Rerum Amorfortiarum Scriptores duo inediti, 2 dln. (Leiden: Fredericus Haaringh, 1693) p. 215; D. Buddingh, Mirakel-geloof en mirakelen in de Nederlanden. Historisch-letterkundige proeve, naar aanleiding van het vijfde eeuwfeest van het H. Sacrament van Mirakel (Den Haag: H.C. Susan, C.Hz., 1845) p. 115; P. Browe, Die eucharistischen Wunder des Mittelalters (Breslau: Müller & Seifert, 1938) p. 74; J.H.P. Kemperink, 'Johan van Ingen: Geschiedenissen', in: Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht 74 (1957) p. 44-45; R.R. Post, Kerkgeschiedenis van Nederland in de middeleeuwen, dl. 2 (Utrecht-Antwerpen: Spectrum, 1957) p. 295-296; J. Hovy, Amersfoort in prent. Een historisch overzicht in woord en beeld (Zaltbommel: Europese bibliotheek, 1975; 3e gewijzigde dr. 1986) p. 60-67; C.A. van Kalveen, 'De Sint Joriskerk in het middeleeuwse Amersfoort', in: S. van Adelberg e.a., De Amersfoortse kerken, kloosters, kapellen en synagoge en hun geschiedenis tot omstreeks 1850 (Amersfoort: Bekking, 1984) p. 12-23; C.M.A. Caspers, De Eucharistische vroomheid en het feest van Sacramentsdag in de Nederlanden tijdens de late middeleeuwen (Leuven: Peeters, 1992) p. 233.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Amersfoort-Sacrament.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.