Haarlem, H. Antonius van Padua

Cultusobject: H. Antonius van Padua Open Street Maps
Datum: 13 juni; negen dinsdagen eraan voorafgaand
Periode: 1844 - heden.
Religieuze context: Christelijk
Locatie: St. Antoniuskapel in de parochiekerk van Antonius van Padua (pater- of Groenmarktkerk)
Adres: Nieuwe Groenmarkt 12, 2011 TW Haarlem
Gemeente: Haarlem
Provincie: Noord-Holland
Bisdom: Haarlem
Samenvatting:

De verering van Antonius van Padua begon in Haarlem in 1844 naar aanleiding van de inwijding van de St. Antoniuskerk. Op uitdrukkelijk verzoek van de parochianen werd Antonius tot patroon gekozen. Sindsdien is er vanuit Haarlem en de regio een grote belangstelling voor de devotie voor Antonius in deze kerk blijven bestaan.
Auteur: Ben Speet
Illustraties:
Topografie - De in neoclassicistische stijl opgetrokken Antoniuskerk, gebouwd tussen 1842 en 1844 naar een ontwerp van de Vlaamse architect T.F. Suys, kwam in de plaats van het aan Franciscus gewijde schuilkerkje dat van ca. 1600 tot 1844 in het Nauwe Damsteegje stond, in het oude centrum van Haarlem. Ook deze kerk werd door de paters franciscanen beheerd. In de voorgevel staat een beeld van Antonius met het kindje Jezus en de tekst 'St. Antoni ora pro nobis'.
- Eind jaren dertig van de 20e eeuw werd de voorgevel van de kerk ingrijpend verbouwd, waarbij onder andere links van de hoofdingang een aparte ruimte werd gecreëerd voor een speciale kapel (ca. 4 x 4 m) ter ere van Antonius. Boven het marmeren altaar staat in een nis het cultusbeeld. In de zijmuur zit een door Han Bijvoet gebrandschilderd raam (ca. 60 x 80 cm) uit 1939 waarop de heilige aan een kind het zogeheten Antoniusbrood geeft, terwijl een drietal ouderen op de achtergrond toekijkt. Op de muur tegenover het Antoniusbeeld is in 1945 een muurschildering (ca. 2 x 2,5 m) van Mies van Oppenraay aangebracht. Het herinnert aan de legende dat Antonius te Rimini tot de vissen gepreekt zou hebben, omdat de mensen niets van hem wilden weten. Boven de schildering staat dan ook de tekst: 'Hoort Gij Visschen, het Woord van God, omdat de menschen niet luisteren'. Een offerblok voor het Antoniusbrood is tegen de muur aangebracht.
↑ top
Cultusobject - Zie voor Antonius van Padua ⟶ Den Haag, H. Antonius van Padua.
- Het eerste beeld van Antonius, met het kindje Jezus op de arm en een lelietak in de hand, stond op het rechter zijaltaar (door de Antwerpenaar P.J. de Cuyper in 1860) bij het koor. Er was daar ook een reliëf, voorstellende Antonius die een dode tot leven wekt.
- Sinds 1939 richtte de devotie van Antonius zich voornamelijk op het door de Amsterdamse beeldhouwer Cephas Stout vervaardigde stenen beeld van de heilige Antonius (ca. 1,7 m), dat op 15 mei 1939 werd gewijd. Het is een gestileerd beeld, dat de heilige toont in een monnikenhabijt met in de rechterhand een boek en in de linker een lelietak. Naast dit beeld hangt een devotietekst getiteld 'Wees Geprezen' (impr. dr. Jos Keulers, Libr.Cens. Ruraemundae, 16 okt. 1941), waarin de voorspraak van Antonius wordt afgesmeekt.
- De kerk beschikt ook over enige relieken van Antonius.
↑ top
Verering - De franciscanen waren al sinds de 15e eeuw met hun klooster en kerk aan het Grootheiligland in Haarlem vertegenwoordigd. Deze kerk alsmede de schuilkerk van na 1572 waren vanzelfsprekend aan Franciscus gewijd. Toen in 1844 het patronaat van de nieuwe kerk aan de orde kwam, schijnt zoals in het parochiearchief staat vermeld, Antonius bewust door de parochianen boven Franciscus te zijn geprefereerd. Antonius zou dichter bij hen hebben gestaan, bovendien vonden ze Franciscus 'te streng'.
- De devotie tot Antonius is thans voornamelijk individueel gericht en speelt zich vooral af op dinsdag, wanneer de kapel nog vele gelovigen trekt. Tijdens de Antoniusnoveen, die op negen dinsdagen vóór 13 juni, de sterfdag van Antonius, gehouden wordt, vindt er overdag een mis met verering van de relieken van Antonius plaats. Van groepsbedevaarten en processies rond Antonius is echter nooit sprake geweest. De Broederschap van de H. Antonius, die in het verleden de devotie probeerde te stimuleren, bestaat nog wel, maar telde in 1996 nog nauwelijks leden. Daarentegen kwamen er in 1996 nog steeds veel mensen ter verering naar Antonius: uit Haarlem zelf, uit de omliggende plaatsen, maar ook personen uit de gehele Randstad.
↑ top
Materiële cultuur - Processievaandel, eerste kwart van de 20e eeuw, met de tekst 'St. Antonius Patronaat'.

Devotioneel drukwerk
- 1 Stencil met het 'Gebed tot de heilige Antonius'; 2 ansichtkaarten van de kerk en het beeld van Antonius (voorgevel) (foto's van Marjan Kwakernaak).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Haarlem, gemeentearchief: archief van de H. Antoniusparochie.
Literatuur: Wim Helversteijn, Een beeld van een kerk aan de Groenmarkt (Haarlem: stg. Vrienden van de Groenmarktkerk, 1989); Ed. de Graaf, Honderd Jaren. Geschiedenis der parochiekerk van den H. Antonius van Padua (Haarlem 1944); W. Helversteijn, Sint Antonius van Padua. Honderdvijftig jaar Groenmarktkerk te Haarlem (Haarlem 1994).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Haarlem-Antonius; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.