Oorsprong
- Uit verschillende overleveringen is in de 19e eeuw het volgende oorsprongsverhaal geschapen: een schaapherder vond lang geleden een Mariabeeld in een meidoorn, op enige afstand van Gemert. Toen Gemertenaren begonnen met de bouw van een kapel op de vindplaats, renden de ossen die het bouwmateriaal trokken, hieraan voorbij, waarna men besloot de kapel op de plek te bouwen waar de ossen waren gestopt. Op deze woeste plek vormde gebrek aan water een belemmering voor de voortgang van de bouw. Op een dag zagen de bouwvakkers echter O.L. Vrouw die naast de bouwplaats de kleren van Jezus aan het wassen was; zij had een bron op de heilige plaats laten ontstaan.
- De rector van de Handelse kapel, Guilhelmus Moraeus, gaf in 1628 te kennen dat de verering 400 jaar eerder zou zijn ontstaan toen een beeldje van O.L. Vrouw 'in eenen doren stock' (een meidoorntak) zou zijn gevonden. Als gevolg van deze opmerking voert men sindsdien de oorsprong van de verering terug tot 1220. Aangezien de kapel van O.L. Vrouw pas voor het eerst wordt vermeld in de tweede helft van de 14e eeuw, lijkt deze ontstaansdatum niet erg waarschijnlijk.
- De meidoorn die Moraeus noemde, verwijst naar een type legende dat blijkens het bovenstaande ook in de vorige eeuw nog werd verteld: de zogenaamde inventielegende die stelt dat in een onbestemd verleden een Mariabeeld werd aangetroffen in een bron of een boom (⟶ Meerveldhoven, ⟶ Oirschot, O.L. Vrouw en ⟶ Uden, O.L. Vrouw). Het beeld zou het teken zijn van de goddelijke uitverkiezing van deze plek. De inventielegende leverde een van de meest gebruikelijke verklaringen voor de oorsprong van heilige plaatsen, met name voor agrarische gemeenschappen als Gemert. De meidoorn kan een hoge ouderdom bereiken. Indertijd was hij bovendien een van de eerste struiken die in het voorjaar tot bloei kwamen. Evenals het beeld van O.L. Vrouw representeerde de meidoorn de vruchtbaarheid van akkers, mens en vee die voor de bewoners van de heerlijkheid van essentieel belang was. O.L. Vrouw werd bovendien geacht deze bij uitstek te kunnen bevorderen. In 1920 stond er nog een meidoorn in de buurt van de kapel die als de vindplaats van het beeld werd aangewezen.
- Waarschijnlijk bleef de verering voor O.L. Vrouw van Handel voor de kerkelijke goedkeuring beperkt tot de heerlijkheid Gemert, waarvan Handel deel uitmaakte. Tenminste sinds 1585 werd op tweede Paasdag bij de kapel te Handel een ommegang met het Mariabeeldje gehouden, terwijl op tweede Pinksterdag de Gemertse dorpsgemeenschap het beeldje in processie kwam ophalen om het naar de parochiekerk te brengen. Daar bleef het staan tot op de derde dag na de overbrenging. Met deze rituelen smeekten de bewoners van de heerlijkheid een goede oogst af. De verplaatsing van het brandpunt van sacraliteit naar het hart van de gemeenschap tijdens de cruciale periode voorafgaande aan de oogst - Pinksteren valt meestal omstreeks een juni - toont de bepalende betekenis van de sacrale plaats voor het welzijn van de heerlijkheid.
- In 1627 erkende bisschop Ophovius van Den Bosch de cultusplaats te Handel, nadat een diocesane commissie de wonderbaarlijke aard had vastgesteld van een drietal genezingen te Handel. Ondanks de bisschoppelijke goedkeuring bleef Handel voorlopig slechts een van de minder aanzienlijke bedevaartplaatsen in het bisdom Den Bosch. Die positie zou in de nabije toekomst alleen maar verslechteren. De Republiek lijfde de heerlijkheid Gemert namelijk in 1648 in bij haar Generaliteitslanden. De Staatse bezetting werd in 1662 opgeheven. Toen pas kon de officiële kerkelijke erkenning gaan bijdragen tot de voorspoedige ontwikkeling van deze cultusplaats. Zij groeide uit tot een belangrijk bedevaartoord voor inwoners van de aangrenzende Meierij nadat de cultusplaatsen in dit deel van het bisdom in de clandestiniteit waren terechtgekomen en hun regionale betekenis hadden verloren.

Cultusleiding
- De cultus te Handel werd geleid door leden van de Duitse orde; een geestelijke ridderorde die in 1366 de soevereiniteit verkreeg over de heerlijkheid Gemert. Omstreeks deze tijd is er ook voor het eerst sprake van een O.L. Vrouwekapel van de orde te Handel. Sinds 1459 werd hier een rector aangesteld die het beheer en de kerkelijke diensten aanvankelijk overliet aan een vervanger, de deservitor. Tijdens de eerste decennia van de 17e eeuw werden de Handelse rectoren hiermee echter persoonlijk belast door hun superieur: de landcommandeur van de Duitse orde. Deze gang van zaken kwam de verering ongetwijfeld ten goede. Zij zal zijn doorgevoerd met het oog op de diocesane goedkeuring die in 1627 haar beslag zou krijgen. Omdat Handel slechts een uur gaans van Gemert verwijderd lag, was het niet strikt noodzakelijk dat de rector ook ter plaatse woonachtig zou zijn. Het duurde dan ook nog tot 1683 voordat de eerste rector zich permanent te Handel vestigde.
- Wellicht was het in de jaren rondom de approbatie voldoende om de zorg voor de cultus aan een enkele geestelijke over te laten, aangezien de verering toen nog nauwelijks een regionale uitstraling bezat. Dit veranderde na de opheffing van de Staatse bezetting in 1662. Vanaf het einde van de 17e eeuw werden de rectoren dan ook geassisteerd door kapelaans. Deze assistentie was echter verre van toereikend voor de omvangrijke pastorale zorg die moest worden geboden op de hoogtijdagen. Tijdens deze dagen waren dan ook vele seculiere en reguliere geestelijken aanwezig om te preken, biecht te horen en de communie uit te reiken. In 1709 schatte rector Cillis het aantal aanwezige geestelijken van buiten de commanderij op maar liefst 18 tot 24 omstreeks de zes voornaamste feestdagen, waaronder Pinksteren en Maria Hemelvaart. Ook de taken die aan de kosterij verbonden waren, werden steeds omvangrijker. In 1694 stelde rector Aldenhuysen een klopbroeder aan tot koster, die al spoedig een knecht kreeg toebedeeld. De broeders hielden zich met huishoudelijke taken bezig, zoals het onderhoud van de kapel en het brouwen van bier. Daarnaast zorgden de broeders voor de vervaardiging en toelevering van produkten die onontbeerlijk waren voor de cultus, zoals offerkaarsen en hosties. De continuïteit in het kosterijbedrijf was gegarandeerd toen rector Luyten in 1723 een contract sloot met een gemeenschap van derde-ordelingen. Deze broeders penitenten vestigden zich reeds in 1741 buiten de heerlijkheid na de nodige aanvaringen met de Gemertse brouwers, die zij concurrentie aandeden. Niettemin bleven de penitenten de kosterij uitoefenen tot 1833. Hun nieuwe verblijf lag precies op de grens met de commanderij, op een kwartier gaans van Handel.
- Om de omvangrijke pelgrimsstroom te vergroten of tenminste in stand te houden, hield de cultusleiding zich onophoudelijk bezig met de bevordering van de verering. Niet alleen de voortdurende vergroting en verfraaiing van het sacrale complex droegen hier toe bij, maar ook het verwerven van aflaten, de oprichting van broederschappen en de introductie van nieuwe vereringsobjecten. De cultusleiding maakte bovendien op directe wijze propaganda voor de bedevaart door de publicatie van mirakelboekjes en devotieprenten. Uit het dagboek van rector Luyten, die in 1718 werd aangesteld, blijkt bovendien dat hij in de jaren na zijn aanstelling geregeld wervingsreizen maakte in de verre omtrek van Handel, die hem in de gelegenheid stelden zichzelf te presenteren en oude bedevaartbanden aan te halen of te herstellen.

Economische betekenis
- Het in stand houden van een omvangrijke staf en het onderhoud en de voortdurende verbetering van de materiële infrastructuur waren mogelijk dankzij de hoge inkomsten uit de bedevaart. Ten behoeve van hun geestelijk en lichamelijk heil leverden de pelgrims fundaties en donaties, en bestelden zij missen en benedicties. Het meeste geld spendeerden zij echter aan offergaven. De Handelse rector had daarnaast nog inkomsten uit de verkoop van devotionalia, waarvan hij het monopolie bezat. De komst van grote aantallen pelgrims was tevens van economisch belang voor handelaren van binnen en buiten de heerlijkheid. De betekenis van Handel als marktplaats nam toe. Vijf jaar na het herstel van de cultus, in 1667, kondigde de landsheer, die deze profane activiteit niet vond stroken met het godsdienstige karakter van de bedevaart, een marktverbod bij de kapel af. 'Om onse goede ingesetenen als andere niet te beletten eenighe neeringhe ende profijte te doen' bepaalde hij evenwel dat deze activiteiten op enige afstand van de kapel mochten worden verricht.

Uitstraling en omvang voor 1800
- De bemoeienissen van de cultusbeheerders hadden tot resultaat dat Handel aan het begin van de 18e eeuw een gevestigd bedevaartoord was met een ruime uitstraling die met name naar het noordwesten was gericht; naar het territorium van de Nederlandse Republiek. Dit lag ook voor de hand: de katholieke Zuidnederlandse en Duitse gebieden in oostelijke en zuidwestelijke richting waren omstreeks 1700 reeds goed van bedevaartplaatsen voorzien terwijl de nabijheid van Handel een uitkomst bood voor katholieken uit de Republiek die in eigen land niet op bedevaart konden gaan. Het kerngebied van de Handelse cultus bestreek, afgezien van de heerlijkheid Gemert, het Land van Cuijk en de Meierij van Den Bosch in Staats-Brabant. Een beperkte uitstraling ging uit naar het Gelderse rivierengebied, het westelijk deel van Staats-Brabant en het zuiden van Holland. Voor processies uit Breda, Bergen op Zoom en Rotterdam was Handel overigens een tussenbestemming op hun weg naar Kevelaer.
- Van de omvang van de bedevaart geven slechts enkele 18e-eeuwse cijfers een indicatie. In 1709 ontvingen op tweede Pinksterdag circa 4500 bedevaartgangers de communie, terwijl rector Luyten het aantal pelgrims op die dag in 1719 berekende op 8994. Aan het einde van de 18e eeuw, in 1785, zouden volgens de toenmalige rector 18.000 pelgrims Handel hebben bezocht. Van de wonderbaarlijke genezingen die tijdens de 17e en 18e eeuw te Handel plaatsvonden, zijn 31 officiële akten bewaard gebleven.

Neergang na 1800
- De staatkundige veranderingen die omstreeks 1800 plaatsvonden, hadden een ongunstige uitwerking op de bedevaart naar Handel. Onder het Franse bewind, dat zich in 1794 in de heerlijkheid Gemert had gevestigd, werd de Duitse orde te Gemert ontbonden. Voortaan zouden wereldgeestelijken het rectoraat uitoefenen. Hetzelfde Franse bewind vaardigde in 1798 een processieverbod uit. Dit verbod werd in 1803, toen de heerlijkheid Gemert onder Bataafs bestuur kwam, echter weer ingetrokken. Sinds 1815 maakt de heerlijkheid deel uit van het Koninkrijk der Nederlanden. Over de verering te Handel en de omvang van de pelgrimstroom in de eerste helft van de 19e eeuw, binnen of buiten processieverband, is niets bekend. De Belgische opstand zorgde tijdens de jaren 1830-1839 echter voor een sterk verminderde bewegingsvrijheid die het aantal pelgrims dat ondanks de reeds decennia voortdurende onrust nog steeds naar Handel wilde komen, sterk zal hebben verminderd. Het restrictieve overheidsbeleid ten aanzien van processies, dat in 1848 met een processieverbod in de nieuwe grondwet werd verankerd, werkte evenmin bevorderend, hoewel processies die konden aantonen dat zij altijd zonder onderbreking naar Handel waren getrokken, mochten blijven bestaan.

Hernieuwde bevordering
- In de tweede helft van de 19e eeuw ving een nieuwe bloeitijd aan voor de bedevaartplaats Handel. Sinds 1851, toen in Handel een capucijnenklooster werd gesticht, werd de bedevaart mede door de capucijnen bevorderd en assisteerden zij de rector bij de zielzorg. De verering voor O.L. Vrouw van Handel lijkt echter pas tijdens het laatste kwart van de 19e eeuw actief te zijn gepropageerd. In 1875 verscheen het eerste Handboekje bij een bedevaart ter eere van OL Vrouw naar Handel onder Gemert van de hand van de priester A.J. Fritsen, in een druk van 3000 exemplaren. Het boekje zou later nog meermalen in bewerkte vorm worden herdrukt. De meest ingrijpende bewerking werd in 1887 door de uit Gemert afkomstige norbertijn Gerlacus van den Elsen verricht. In dezelfde periode kwam onder leiding van rector J. van de Laarschot (1883-1916) en zijn opvolger J.F.M. Duijnstee (1916-1922) een vrijwel complete metamorfose van het bedevaartoord tot stand (zie Topografie). Handel wist zijn regionale functie omstreeks 1900 te intensiveren, maar raakte gaandeweg traditionele bedevaarten uit met name West-Brabant en Zuid-Holland kwijt (zie Processies, broederschappen en georganiseerde bedevaarten). Tijdens het rectoraat van Duijnstee werd het miraculeuze beeld op eerste Pinksterdag 1920 officieel gekroond door bisschop A.F. Diepen van Den Bosch. De aanleiding was het (vermeende) 700-jarige bestaan van de bedevaartplaats. Bij de plechtigheid zouden circa 10.000 mensen aanwezig zijn geweest. De inwoners van de gemeente Gemert boden bij deze gelegenheid gouden kronen aan voor het beeld van moeder en kind.

De bedevaart sinds 1945
- In 1946 werd de kapel van O.L. Vrouw van Handel onder rector J.C.M. Castelijns tot parochiekerk verheven. Deze gebeurtenis had tot gevolg dat de verering voor O.L. Vrouw van Handel naar een zijbeuk werd verplaatst, die tijdens de eerste helft van de jaren vijftig uitvoerig werd gedecoreerd met verbeeldingen uit de mariologie en het (legendarische) verleden van O.L. Vrouw van Handel.
- Midden jaren zestig zette, tegelijk met de versobering van kerk en liturgie, onder de nieuwe pastoor M. Vogels een neergang van de bedevaart in. Deze was echter van korte duur: verschenen in 1966 7100 pelgrims in georganiseerd verband, in 1970 waren het er 8740. In 1981 kwamen gedurende de meimaand circa 25.000 bedevaartgangers naar Handel. Dit aantal is sindsdien min of meer constant gebleven: pastoor Vogels telde tijdens de meimaand van 1984 zo'n 30.000 communicanten; zijn opvolger Van der Maazen tien jaar later zo'n 25.000.
- Als bijzondere bedevaartplechtigheden kent Handel tegenwoordig op 15 augustus (Maria Hemelvaart) een eucharistieviering in de open lucht, met aansluitend een sacramentsprocessie, en een lichtprocessie in de maand oktober. Veel bedevaartgangers nemen nog altijd water mee uit de heilige bron, of drinken ervan ter plekke. Voor devotionalia kunnen zij terecht in een enkele kraam, rechts voor de toren van de kerk. Pastoor Van der Maazen zei daarover in 1996 het volgende: 'We willen de commercie in de hand houden. Eén kraampje met devotionalia en verder geen vistenten of frietkramen rond de kerk'.
- Van de wonderbaarlijke gebedsverhoringen die tijdens de 19e en 20e eeuw plaatsvonden, zijn er 20 in de bedevaartboekjes uit deze periode gepubliceerd.

Aflaten
- 1) In 1708 werd door een onbekende bisschop een aflaatbrief verstrekt bij gelegenheid van de wijding van de altaren in het nieuwe kerkkoor; 2) in 1784 ontving de Handelse cultusplaats een aflaatbrief die korte tijd later verloren ging, maar ongeveer de strekking moet hebben gehad van de volgende die hem in 1804 verving; 3) in 1804 verleende de paus rector Dullens het recht om bezoekers van de kapel een volle aflaat te laten verdienen op 11 verschillende dagen, waaronder eerste en tweede Pinksterdag en zes Mariale feestdagen. Dit privilege moest dat van 1784 vervangen, dat was verloren gegaan; 4) in 1874 verbond bisschop J. Zwijsen van 's-Hertogenbosch een aflaat van 40 dagen aan de cultus; 5) in 1893 werden een volle aflaat en een aflaat van zeven jaar en zeven maal 40 dagen verbonden aan het lopen langs de kapelletjes van de Zeven Smarten van Maria als godsdienstige oefening.

Processies, broederschappen en georganiseerde bedevaarten
- Tijdens de 17e en 18e eeuw was het aantal processies uit het voornaamste uitstralingsgebied, de Republiek, beperkt door het daar heersende verbod op openbare uitingen van katholicisme. De meeste Nederlandse pelgrims kwamen individueel of in ongeordend groepsverband. In de late 17e en de 18e eeuw worden jaarlijkse processies vermeld uit 14 verschillende plaatsen: Berlicum, Boxmeer, Dinther, Den Dungen, Eindhoven, Erp, Geldrop, Gemert, Helmond, 's-Hertogenbosch, Overloon, Schijndel, Sint-Anthonis en Valkenswaard. Deze plaatsen bevonden zich allemaal binnen een straal van circa 30 kilometer (een dagreis) van Handel en lagen grotendeels in de Meierij van Den Bosch. Daarnaast werd Handel aangedaan door broederschapsbedevaarten uit Breda, Bergen op Zoom, Rotterdam-Oosterhout (NB) en waarschijnlijk ook Heusden, maar hun bezoek maakte deel uit van een bedevaart naar Kevelaer waarbij Handel als tussenstation fungeerde.
- In het Handboekje der bedevaart noemt Gerlacus van den Elsen de volgende vroeg 19e-eeuwse processies die op vaste feestdagen kwamen: Bergen op Zoom, Cuyk, Oirschot, de gezamenlijke processie van Rotterdam, Schiedam en Delft en die van Kaatsheuvel en de Langstraat. In 1898, toen het Handboekje een herziene herdruk beleefde, verschenen er jaarlijks processies uit Boxtel, Breda, Geldrop, Gemert, Helmond, Oploo, Sint-Oedenrode, Tilburg, Valkenswaard en Vught. Veel van deze processies (Bergen op Zoom, Breda, de Langstraat, Oirschot, Rotterdam c.a., Tilburg en Vught) deden Handel aan op doorreis naar Kevelaer. Van den Elsen stelt in 1898 verder dat

'in den laatsten tijd [...] Congregatiën van andere dorpen begonnen [zijn] met jaarlijks eene bedevaart naar Handel te doen, zij hebben daarvoor echter geen bepaalden dag uitgekozen. Andere processiën en gezelschappen, die vroeger op hare reis naar Kevelaar O. L. V. van Handel nooit voorbijgingen, hebben ter oorzake van de spoorwegen een andere weg moeten nemen'. 

In O. L. Vrouw van Handel uit 1920 voeren de capucijnen Cyrillus en Canisius een nieuwe processielijst op die langer is (20 plaatsen) dan die van Van den Elsen uit 1898, maar weer regionaler van aard; de Kevelaerprocessies blijken Handel voortaan definitief links te laten liggen.
- Anno 1996 trekken jaarlijks nog drie voetprocessies naar Handel: die van Gemert, Geldrop en Valkenswaard. De Valkenswaardse processie trekt, als laatste meerdaagse processie van het bisdom Den Bosch, elk jaar weer veel belangstelling van de regionale bladen. De deelnemers worden na aankomst in Handel bij de plaatselijke bevolking ondergebracht, waarna zij de volgende dag naar Valkenswaard terugkeren. De processie, die teruggaat tot het begin van de 18e eeuw, wordt sinds 1838 georganiseerd door een broederschap. De Valkenswaardse Broederschap der Handelse Processie is ondergebracht in een stichting en telde in 1986 31 broeders. De voetprocessie lijkt haar voortbestaan in de jaren zestig en zeventig vooral te danken te hebben gehad aan haar sportieve karakter, waardoor de jeugdige inwoners van Valkenswaard bleven participeren. De broederschap is sinds de jaren tachtig het religieuze karakter van de tocht opnieuw, en in toenemende mate, gaan accentueren. De belangstelling is sindsdien alleen maar toegenomen. Waarschijnlijk is de vereenzelviging van religie met traditie, als gevolg van de herintroductie van verschillende oude rituelen en gebruiken, hier mede debet aan. Volgens de pers liepen er in 1980 circa 650 personen mee; pastoor Van der Maazen hield het in 1995 op jaarlijks circa 2000 personen.
- Naast de voetprocessies kent Handel jaarlijks een groot aantal georganiseerde groepsbedevaarten. De pastoor telde er in 1995 zo'n 40, variërend van 10 tot 1000 personen, in de meimaand - de drukstbezochte bedevaartmaand. Van deze groepsbedevaarten krijgt die van de (oud-)militairen de meeste aandacht van de pers. Deze bedevaart bestaat sinds 1953. De Stichting Bedevaart Militairen en Oud-militairen Handel telde in 1995 15.000 leden. In 1983 namen er 900 personen aan de bedevaart deel - een aantal dat jaarlijks afneemt door een gebrek aan jonge instroom bij de Stichting.