Helenaveen, H. Donatus

Cultusobject: H. Donatus Open Street Maps
Datum: Tweede zondag van juli (+ octaaf)
Periode: 1884 (?) - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. WIllibrordus
Adres: Dorpsstraat 29, 5758 AN Helenaveen
Gemeente: Deurne
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

Over het ontstaan van de verering van Donatus te Helenaveen is weinig bekend. De afgelegen ligging in de Peel en - aanvankelijk - de aanwezigheid van vele primitieve arbeiderswoningen van stro en hout kunnen wellicht de keuze voor de bliksemheilige mede verklaren. De oprichting van de Donatusbroederschap viel in de voor de parochie moeilijke jaren tachtig van de 19e eeuw. In 1931 werden devotie en broederschap door de pastoor nieuw leven ingeblazen. Hoewel het devotiebeeld in het najaar van 1944 verloren ging, bleef de verering bestaan. Vanaf ongeveer 1970 is aan de feestviering in het Donatusweekend een autozegening toegevoegd.
Auteur: Walther van Halen
Illustraties:
Topografie - In de uiterste zuidoosthoek van de gemeente Deurne kochten de gebroeders J. en N. van de Griendt in 1853 610 hectare veengrond met de bedoeling daar turf te winnen. In korte tijd ontstond daar een nederzetting, die naar Helena Panis, de echtgenote van J. van de Griendt, Helenaveen werd genoemd. In 1856 telde zij reeds 56 woningen met een vaste bevolking van 185 zielen, terwijl er ruim 400 seizoenarbeiders waren. De onderneming werd in 1858 omgezet in een naamloze vennootschap, de 'N.V. Maatschappij tot ontginning en verveening der Peel, genaamd "Helenaveen"'. De 'Maatschappij Helenaveen', zoals ze meestal werd genoemd, trof ook maatregelen tot 'vervulling van godsdienstplichten en het leiden van een zedelijk gedrag'.
- De veenarbeiders te Helenaveen woonden op twee uur loopafstand van de parochiekerk van Liessel. Zodra er genoeg gelovigen bij de afgravingen betrokken waren en er voldoende materiële voorzieningen waren om in het onderhoud van een priester en kerkgebouw te voorzien, ging het rectoraat Helenaveen van start. Op 15 oktober 1857 droeg rector J.M. Nuyts de eerste mis op in het als noodkerk ingerichte achterhuis van de pastorie.
- Het stenen gebouw werd in de jaren zeventig niet zozeer te klein, alswel te laag en te versleten bevonden. De nieuwe kerk kwam 600 meter verderop te staan op kerkelijke grond die al sinds 1868 bouwrijp was. De eerste steen werd gelegd op 16 juni 1876. Om verschillende redenen zou de kerk pas eind 1882 ingezegend worden door W.C.A. Bijnen, de vierde rector die bij de nieuwbouw van de rectoraatskerk betrokken was. Het gebouw bood ruimte voor 250 zit- en 350 staanplaatsen; er was aan de seizoenarbeiders gedacht. Op 1 maart 1891 zag Bijnen zijn lang gekoesterde wens in vervulling gaan om pastoor te worden van een zelfstandige parochie.
- Tijdens de bevrijding van Helenaveen in het najaar van 1944 werden onder andere de kerk, de pastorie en het zusterklooster met meisjesschool geheel verwoest. Een school werd tijdelijk als noodkerk ingericht. In november 1950 vond de eerstesteenlegging plaats van de door architect J. Deltrap ontworpen kerk. Reeds op 1 oktober 1951 verrichtte de bisschop van Den Bosch, W.P.A.M. Mutsaerts, de kerkconsecratie.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Donatus ⟶ Beers.
- In 1884 werd via het bisdom een reliek 'ex ossibus S. Donati M' (uit het gebeente van St. Donatus, M[artelaar]') verkregen.
- Het devotiebeeld is in 1951 gemaakt door J.F. Tuinstra. Hij maakte voor de nieuwe parochiekerk zeven terracotta beelden. Deze zijn alle 1,15 meter hoog en werden gebakken door Russel-Tiglix te Tegelen. Het beeld van Donatus stelt de heilige als legioensoldaat voor. De bliksem houdt hij met beide handen stevig vast.
- Het originele devotiebeeld van Donatus is in het najaar van 1944 verloren gegaan. Het huidige devotiebeeld staat permanent voor in het kerkschip, links van het altaar. Het gehele jaar door worden er door vereerders kaarsen ontstoken. Links in het priesterkoor hangt een vaandel met het opschrift 'H. Donatus bescherm ons'. In plaats van een palmtak heeft hij enkele korenaren vast.
↑ top
Verering - Op 28 mei 1884 werd de broederschap van de H. Donatus canoniek opgericht. Tegelijkertijd verkreeg de rector van de bisschop een machtiging om het devotiebeeld als geschenk aan te nemen. Mogelijk hebben te Helenaveen geldzorgen de aanzet gegeven tot het aanboren via de broederschap van een nieuwe inkomstenbron. De nieuwbouw van de kerk en van het Sint-Annagesticht, de aanschaf van kerkmeubelen en het onderhoud van de rector brachten zware financiële lasten met zich mee.
- Over het ontstaan of over de ontwikkeling van de verering gedurende de eerste vijf decennia is verder niets bekend. In 1931 werd de broederschap bevestigd en van nieuwe statuten voorzien. De oude statuten bleken namelijk onvindbaar, mede omdat zij niet afgedrukt waren op de toen nog aanwezige broederschapsbriefjes. A.C.J. van Haaren, pastoor te Helenaveen van 1917 tot aan zijn dood in 1947, wilde de voordelen en verplichtingen beter vastgelegd hebben, maar deed dit vooral 'om de Broederschap wat nieuw leven bij te brengen'. Waarschijnlijk was deze reeds voor zijn aantreden als pastoor in de versukkeling geraakt. Bovendien werd in 1931 de contributie aan de tijd aangepast (25 cent per volwassene en 10 cent per kind onder de veertien jaar) en werd er zelfs inschrijfgeld gevraagd (respectievelijk 30 en 10 cent). Door inschrijving in het ledenregister en door de jaarlijkse betaling van contributie kon iedereen lid worden. Tegen een eenmalige bijdrage van vijf gulden kon men voor altijd lid blijven. Zolang de inkomsten het zouden toelaten, zou de pastoor voor de leden op de feestdag van Donatus en op de zondag in het octaaf een gezongen hoogmis opdragen. Gedurende de octaafweek waren er bovendien drie gelezen missen met daarna reliekverering. Voor de gestorven broederschapsleden zou in november een gezongen hoogmis plaatsvinden. Na betaling van de onkosten van de broederschap zouden de overige baten ten goede komen aan de 'de geestelijke verzorging van de Parochie Helenaveen en voor andere godsdienstige doeleinden'. De statuten werden op 21 juni 1931 bisschoppelijk goedgekeurd. Over een volle aflaat werd daarin niets vermeld, hoewel die in 1884 wel was verleend.
- De Donatusverering te Helenaveen doorstond de kerkelijke neergang van de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw. Dit in tegenstelling tot de broederschap, die volgens mededeling van de huidige pastoor, F.M.A. Schriks s.m.a, destijds een zachte dood stierf. Ook de reliek werd niet meer vereerd. Pastoor P.G. Lips (1965-1984) bedacht een nieuwe taak voor de patroon tegen de schadelijke gevolgen van alle noodweer. Omdat Donatus volgens de litanie met gebed op het broederschapsbriefje ook aangeroepen werd om gespaard te mogen blijven van een haastige en onvoorziene dood, werd zijn voorspraak ook gevraagd voor bescherming tegen verkeersongelukken. Hiertoe werd alleen op de feestdag zelf, 's middags van drie tot vier uur, een autozegening gehouden. Blijkens een bericht in het Weekblad voor Deurne op 12 juli 1974 was het dan 'altijd behoorlijk druk in de Oude Peel'.
- Anno 1996 komt nog altijd een vaste groep vereerders uit de regio, met name uit Liessel, maar ook uit Venlo, om het Donatusfeest te vieren. Dat geschiedt in het tweede - het zogenaamde Donatusweekend - en derde weekend van juli; op zaterdagavond en op zondagmorgen wordt er een mis gelezen. Op de tweede zondag van juli geschiedt aansluitend aan de hoogmis de voertuigzegening. Naast auto's en motoren worden ook (brom-)fietsen gezegend, nadat onder meer gebeden is 'dat wij in het verkeer ongedeerd mogen blijven en ons verantwoord gedragen op de wegen die wij begaan'. In de kerk zijn verkrijgbaar een medaille, een vouwprentje met litanie en gebeden, een folder met afbeelding, gebed en korte uiteenzetting van de verering, alsmede een gipsen Donatusbeeldje. Bij dreigend onweer worden nog steeds het gehele jaar door misintenties ter ere van de bliksemheilige aangevraagd.
↑ top
Materiële cultuur - 1 Medaille (Ø 20 mm): 'H. Donatus patroon tegen alle schadelijk onweder B.V.O.' met afbeelding aan ene zijde en 'H. Maria van altijddurende bijstand bid voor ons' met afbeelding op andere zijde; 2 devotiebeeld: 'Donatus', gips, 30 centimeter hoog, traditionele afbeelding; gemaakt in de Deurnese Sint-Jozefparochie; dit gepolychromeerde beeld is voor 35 gulden in de kerk te koop.

Devotioneel drukwerk
- 1 Vouwprentje (8 x 12 cm; 4 p.) 'Broederschap van de H. Donatus, martelaar, patroon tegen alle schadelijke onweer. Opgericht in de parochiekerk van de H. Willibrordus te Helenaveen, den 28 mei 1884 door ZDH Mgr. A. Godschalk, bevestigd en van nieuwe statuten voorzien door ZHE Mgr. A.F. Diepen, den 21 juni 1931'; met vermelding 'Statuten' en 'Gebed tot de H. Donatus' (hiervan bestaan twee verschillende drukken; een daarvan is vervaardigd door 'Electr. drukkerij Firma Gebr. van de Burgt, Helmond'); 2 vouwprentje (8 x 12 cm; 4 p.) 'Broederschap van de H. Donatus, martelaar, in Helenaveen'. Met vermelding 'Gebed tot de H. Donatus', 'Gebeden bij onweer (uit het Rit[uale] Rom[anum])', 'Litanie van de Heilige Donatus' en 'Gebed'. 'Nihil obstat: A. Vingerhoets l.c., Tilburgi 7 julii 1932. Evulg.: F.J.N. Hendrikx Vic.G., Buscoduci 8 julii 1932'; 3 broederschapsboekje (13 x 8,5 cm; 8 p.) met op de voorzijde Donatus die zijn handen beschermend over een dorpje uitstrekt om het te behoeden voor voorbijtrekkend onweer en daaronder de tekst 'H. Donatus, bid voor ons'. Geschiedenis van Donatus en de broederschap, litanie en gebed. 'Nihil obstat. P. Raijmundus, O.M.Cap. Libr. Cens. Helmond, 3 Januari 1939'; 4 vouwblad (formaat A5; 4 p.) 'Gebed ter ere van de heilige Donatus' met afbeelding van het Helenaveense devotiebeeld. Binnenzijde: 'Wie was Donatus'.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: parochiedossier Helenaveen; inventaris kerkelijk kunstbezit Helenaveen. Het parochiearchief van Helenaveen van voor 1944 is verloren gegaan.
Literatuur: Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 382; H.A. Schönhage, 'Helenaveen, sociografie van een ontginning in de Peel', in: Tijdschrift voor economische geographie 29 (1938) p. 125-142; Quirinus van Alphen, Ter liefde Gods. De geschiedenis van de congregatie der zusters Franciscanessen van de Onbevlekte Ontvangenis der H. Moeder Gods te Veghel 1844-1944 (Roosendaal 1944) p. 307-309; [Paul de Waart], Sint Donatus 100 jaar (Brandwaarborg Maatschappij 'Sint Donatus', 1952). D. Gooren, 'Sint Donatus en zijn verering in Nederland', in: Brabants heem 23 (1971) p. 11; [M. Geurts van Kessel], 'Helenaveen', in: 1250 jaar St.-Willibrordusparochies, 739-1989: Bakel, Helenaveen, Liessel, Milheeze, Neerkant, Vlierden, Zeilberg, Deurne-Centrum (z.p. 1989); P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 151-154 en 337; J. Pouls, 125 jaar n.v. Maatschappij Helenaveen. Een bewogen geschiedenis (Helenaveen 1983).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Helenaveen; Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum-Klib: bedevaartfoto's Margry (1981); mondelinge informatie in 1996 van pastoor F. Schriks en mevr. M. Geurts van Kessel te Helenaveen.
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.