Herpen, H. Hubertus

Cultusobject: H. Hubertus Open Street Maps
Datum: Tweede zondag van oktober; 3 november
Periode: Late 17e eeuw (?) - ca. 1963
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Sebastiaan
Adres: Rogstraat 2, 5373 AT Herpen
Gemeente: Ravenstein
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In de 17e eeuw kwam de kerk van Herpen in het bezit van een reliek van Hubertus. De eerste gedocumenteerde vermelding van verering van de heilige dateert uit 1702. Vanaf 1801 kon men in Herpen een volle aflaat verdienen. Op de tweede zondag van oktober werd een Hubertusvaart gehouden. Op zijn feestdag werd brood gewijd dat men at ter bescherming tegen hondsdolheid. Aan het begin van de jaren zestig van de 20e eeuw hield deze op te bestaan.
Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - Omstreeks 870 werd het patronaatsrecht van de parochiekerk van de heerlijkheid Herpen aan de benedictijnerabdij Lauresheim in het Duitse Lorsch geschonken.
- De huidige laatgotische parochiekerk van Herpen dateert uit het midden van de 15e eeuw en is gewijd aan Sebastiaan. Tweede patroon van de Herpense kerk is Hubertus. De kapellen aan de zuidzijde van de kerk dateren uit de 16e en 18e eeuw.
- In 1907 werd het middenschip van de kerk verbouwd tot een neogotisch driebeukig schip en op dezelfde hoogte gebracht als het 15e-eeuwse koor (architect Franssen). Uit deze tijd stammen ook de sacristie aan de zuidzijde van de kerk, de Mariakapel en de doopkapel aan weerszijden van de toren alsmede de bidkapel aan de noordzijde van de kerk. Tijdens restauratie- en uitbreidingswerkzaamheden in 1907 werden in de parochiekerk op de koorgewelven een aantal laatmiddeleeuwse plafondschilderingen ontdekt.
↑ top
Cultusobject - Hubertus van Luik (3 november), vooral bekend als patroon van de jacht en de jagers, was bisschop van Maastricht en Luik. Hij werkte als missionaris in zuidelijk Brabant en de Ardennen. Volgens de overlevering zou de heilige het lichaam van zijn voorganger Lambertus naar Luik hebben overgebracht. Hubertus zou zich, na de ontmoeting met een hert dat een kruis tussen het gewei droeg, hebben afgekeerd van alle aardse zaken. De gebeurtenis met het hert is ingeschoven in de hagiografie van Hubertus, en is waarschijnlijk afkomstig uit het leven van Eustachius, wiens sterfdag eveneens wordt gevierd op 3 november. Hubertus overleed op 30 mei 727. In 825 werden zijn relieken overgebracht naar de abdij van Andage nabij St. Hubert in de Belgische Ardennen. In de 16e eeuw is zijn lichaam uit de abdij verdwenen.
- Volgens Schutjes werd in zijn tijd (tweede helft 19e eeuw) in de parochiekerk een kleine uit ⟶ Alem afkomstige botreliek van Hubertus vereerd. Over de wijze waarop de botreliek in Herpen is gekomen, merkt hij op:

'Vóór de inname van 's Bosch (1629) waren op St. Hubertus-dag vele pastoors uit den omtrek te Alem te zamen, en viel bij die gelegenheid het brachium door een toeval van het altaar, en scheidde zich een gedeelte der aanzienlijke relikwie af, dat door Reinerus van Hee, pastoor van Maren werd medegenomen. Later gaf deze herder de gevonden relikwie aan den priester Joan. Mengelaers, die kapellaan te Herpen geworden dezelve aan de kerk van Herpen vereerde, waardoor de godsvrucht tot den H. Hubertus in deze parochie is ontstaan. Ook hadden de paters op den Uylenborch te 's Bosch een deel van de groote relikwie verkregen. Ten slotte vermeldt het archief van Alem dat de vingers van het brachium met gouden ringen, door de geloovigen vereerd, waren versierd'.

- De kerk van Herpen verkreeg gedurende de 19e eeuw nog twee andere Hubertusrelieken. Een reliek kwam in 1803 in het bezit van de parochie, de andere reliek in 1894. In 1997 bleek het niet mogelijk om nadere gegevens over de drie relieken te verkrijgen. Mogelijk zijn ze na het ophouden van de cultus circa 1963 uit de kerk verdwenen of zijn ze elders weggeborgen.
- In de late middeleeuwen stond in de Herpense kerk een Hubertusbeeld dat later verloren is gegaan. Of dit beeld in die periode object van verering was, is onbekend. In 1997 staan nog twee beelden van Hubertus in de kerk, beide daterend uit het begin van de 20e eeuw. Het ene is een gepolychromeerd houten beeld (105 cm hoog) en stelt Hubertus voor als bisschop met de bisschoppelijke attributen, de linkerhand van de heilige rust op de borst, in de rechterhand houdt hij een staf en een hoorn, aan zijn voeten bevindt zich een hert met kruis tussen het gewei. Waarschijnlijk was dit beeld in de 20e eeuw in gebruik als cultusbeeld. Het tweede, neogotische beeld stelt Hubertus voor als jager bij een boom, de linkerhand op de borst, in de rechterhand een jachthoorn, een hert met kruis tussen het gewei rust aan zijn voeten. Dit beeld is vervaardigd door de beeldhouwer H. van de Geld uit 's-Hertogenbosch en is mogelijk gesneden als pendant van het 16e-eeuwse beeld van Sebastiaan dat in de kerk staat.
↑ top
Verering - Een eerste aanwijzing voor de verering van Hubertus in Herpen na het verwerven van de reliek in de 17e eeuw, is de oprichting van een Hubertusgilde op 29 oktober 1681. Om er zeker van te zijn dat alle broeders en zusters van het gilde op de hoogte zouden zijn van het reglement werd dat ieder jaar in voltallige vergadering op de feestdag van Hubertus voorgelezen na de mis.
- Tot in de jaren zestig van de 20e eeuw brachten de parochianen van Herpen op 3 november brood mee naar de kerk. Het brood werd op het zijaltaar gelegd en tijdens de mis door de pastoor gezegend. Het gewijde Hubertusbrood werd thuis verdeeld onder de leden van het gezin of aan de huisdieren of het vee gegeven tegen hondsdolheid. Kennelijk vond de broodzegening in Herpen al plaats in het eerste kwart van de 18e eeuw. In het parochiearchief van Herpen bevindt zich namelijk een handschrift van 31 december 1702 met een compleet misformulier voor de zegening van brood op 3 november onder de titel: 'Benedictio panum sub invocatione Sancti Huberti episcopi et confessoris pro ut illa utuntur Audainenses in Arduenna' ('Zegening van broden onder de aanroeping van St. Hubertus bisschop en belijder, zoals die gebruikt wordt in Andage (?) in de Ardennen'). De zegening is overgeschreven door magister Cornelius vanden Heuvel uit Herpen uit een Benedictionale en bevat allerlei aanroepingen, enkele kleinere excorcismen, de brood-zegening 'contra rabiem servientis' ('die tegen de hondsdolheid werkt') en besprenkeling met water. De tekst van het misformulier zou op 2 oktober 1636 in Geldrop door de bisschop van 's-Hertogenbosch, Ophovius, zijn geapprobeerd.
- Op 15 mei 1801 werd door paus Pius VII (1800-1823) een volle aflaat verleend aan allen die op de tweede zondag in oktober, de tweede zondag na Pinksteren en 3 november, de feestdag van Hubertus, de heilige in de kerk kwamen vereren. Schutjes vermeldt dat de aflaatverlening op deze drie dagen in zijn tijd nog steeds van gelding was.
- Aan het begin van de 20e eeuw kende Herpen twee processies, een op Sacramentsdag en een op de tweede zondag van oktober. Deze laatste processie, in de volksmond de Hubertusvaart geheten, trok na de mis door het dorp. Dit was de dag waarop de meeste vereerders van buiten het dorp kwamen. Op het dorpsplein stond een rustaltaar opgesteld. De processie ging van de parochiekerk St. Sebastiaan via de Hubertusstraat, Molenstraat en Kloosterstraat terug naar de parochiekerk. Na het zingen van enkele liederen (Tantum ergo, Aan U Koning ter ere en Hosanna, Koning van David) bij het rustaltaar keerde de processie weer terug naar de kerk. Volgens een artikel uit 1936 werd de vaart bezocht door inwoners van de Meierij.
- De Hubertusvaart in Herpen hield aan het begin van de jaren zestig van de 20e eeuw wegens gebrek aan animo op te bestaan. Belangstellenden aan de kant van de weg waren er nog wel degelijk, maar het ontbrak met name aan vrijwilligers die bereid waren aan de processie deel te nemen. De laatste vermelding van een Hubertusvaart in de Liber memorialis dateert van 1963.
↑ top
Materiële cultuur - Gildezilver: verschillende schilden van het St. Hubertusgilde kennen afbeeldingen van de gildepatroon. Op een der zilveren hoofdmansplaten van dit gilde zien we een afbeelding van Hubertus met hert, eronder hangt een zilveren hoorntje. Op een grote 18e-eeuwse hoofdmansplaat zien we links het hert met een kruis tussen het gewei, rechts valt een tot inkeer gekomen Hubertus op de knieën. Diverse kleinere koningsschilden bevatten ook afbeeldingen van de heilige, eventueel in combinatie met een hert (1790, 1855).
- Vaandel: processievaan met afbeelding van Hubertus uit 1896, geschilderd op linnen met voorstellingen op papier.

Devotioneel drukwerk
- 1 Houtsnede (ca. 1770) met een voorstelling van St. Hubertus, geknield voor het hert met het kruis met de tekst 'H. Huybrecht patron van Hardenne. Bit voor ons op dat wy van alles ongeluk bevryt mogen worden van de raserny soo onder menschen als viee' van Philippus Lecuyer te Uden. De prent was waarschijnlijk bestemd voor de verering in Herpen (zie Bronnen B, Van den Berg (1990)); 2 'Litanie van de H. Hubertus, patroon van de Ardennen, bisschop van Luik, een bijzonderen beschermer tegen de razernij. De plechtige feestdag van den H. Hubertus wordt jaarlijks te Herpen (N.Br.) gevierd' (Grave: A. van Dieren, 1826; 16 p.); 3 Kort begrip van het leven van den H. Hubertus, patroon van Ardennen, bisschop van Luik, eene bijzonderen beschermer tegen de razernij, getrokken uit de Fransche uitgaaf, beschreven door eenen religieus van de abdij van den H. Hubertus in Ardennen, met eene korte uitlegging van de bijzondere devotie tot dezen heiligen (Grave: A. van Dieren, 1826; vid. A.E. Borret), deze uitgave bevat ook de litanie onder 2.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Oss, streekarchief Brabant-Noordoost: parochiearchief St. Sebastiaan Herpen. Tilburg, Katholieke Universiteit Brabant: bibliotheek, CBM 505 B 8, cahier met krantenknipsels over o.a. Herpen; Brabant-Collectie, KHS C158, David Everswijn, Bartholomeus Loeff en Jacobus van Balen, Historia chronologica opidi de Buscoducis ab ejus exordio usque ad annum 1565. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: Diocesane Commissie Kerkelijk Kunstbezit, parochie St. Jan Onthoofding Herpen, nr. 208, waarin foto 17 en 18.
Tekstedities: C.R. Hermans, Annales canonicorum regularium S. Augustini etc., dl. 2 ('s-Hertogenbosch: P. Stokvis, 1858) nr. 11, p. 323; Acta sanctorum, dl. 64 (Brussel: Parijs: V. Palmé, 1887) p. 759-930.
Literatuur: Levens van de voornaemste heyligen en roemweêrdige persoonen der Nederlanden, dl. 4 (Mechelen: Hanicq, 1829) p. 273-282; J.A. Coppens, Nieuwe beschryving van het bisdom van 's-Hertogenbosch etc., dl. 5 ('s-Hertogenbosch: J.F. Demelinne, 1844) p. 67-71; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, dl. 4 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1873) p. 156-161; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 448; J. Coenen, Saint-Hubert. Le fondateur de Liège. Étude publiée à l'occasion des fêtes du XIIe centennaire (Luik: Printing C.S.A., 1927); Voorloopige lijst der monumenten van geschiedenis en kunst, dl. 10. De provincie Noord-Brabant ('s-Gravenhage: Algemene Landsdrukkerij, 1931) p. 162-163; 'Herpen de oude kapelanie', in: Kerkklokken van het dekenaat Ravenstein en Megen (24 oktober 1936); 'De processie te Herpen en andere plaatsen van "Ravenstein"', in: Kerkklokken van het dekenaat Ravenstein en Megen, 21 november 1936; 'Een kwestie over het vaandel van de schutterij St. Hubertus', in: Kerkklokken van het dekenaat Ravenstein en Megen, 10 april 1937; L. Huyghebaert, Sint Hubertus. Patroon van de jagers in woord en beeld. Historie-legenden-folklore (Antwerpen: De Sikkel, 1949); 'Patroon van de jagers', in: Katholieke Illustratie 85 (1952) p. 1526-1527; W.H.Th. Knippenberg, 'Hagelkruisen, broodbedelingen, processies', in: Brabants heem 9 (1957) p. 136; Bibliotheca sanctorum, dl. 12 (Rome: Città Nuova, 1969) k. 736-743; W.H.Th. Knippenberg, Devotionalia. Religieuze voorwerpen uit het katholieke leven, dl. 2 (Eindhoven: Bura Boeken, 1985) p. 189; Arie van den Berg & Gerard Rooijakkers, 'Een prentenmaker zonder pers. De houtsneden van Philippus J. Lecuyer te Uden en 's-Hertogenbosch, 1772-1774', in: Volkskundig bulletin 16 (1990) p. 273 en 297; L.B.C.M. van Liebergen ed., Volksdevotie. Beelden van religieuze volkscultuur in Noord-Brabant (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1990) p. 153, devotieboekje 1826; Herpen. Een eeuw in woord en beeld (Hapert: Stichting Herpen in woord en beeld, 1991) p. 44, 165; E. van Autenboer, De kaarten van de schuttersgilden van het hertogdom Brabant (1300-1800), dln. 1-2 (Tilburg: Stichting Zuidelijk Historisch Contact, 1993-94) dl. 1, p. 11, 17, 87, dl. 2, p. 622; J.M.M. van de Ven, Over Brabant geschreven. Handschriften en archivalische bronnen in de Tilburgse universiteitsbibliotheek, dl. 2 (Leuven: Peeters, 1994) cat. II, p. 74, 96-98; L.C.B.M. van Liebergen & W.P.C. Prins ed., Sanctus. Met heiligen het jaar rond (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1997) p. 63-66, Herpen niet genoemd.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Herpen; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993); Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland: parochiedossier Herpen.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.