Rotterdam, H. Hildegard (Hildegardis) van Bingen

Cultusobject: H. Hildegard (Hildegardis) van Bingen Open Street Maps
Datum: 17 september (zondag naastbij)
Periode: Ca. 1890 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Hildegardis in de deelgemeente het Oude Noorden, Rotterdam-Noord; voor de grenswijziging van 1904: gemeente Hillegersberg
Adres: Hildegardisstraat 50, 3036 NX Rotterdam
Gemeente: Rotterdam
Provincie: Zuid-Holland
Bisdom: Rotterdam
Samenvatting:

Aanleiding tot de verering was het vermeende patrocinium van de middeleeuwse kerk van Hillegersberg. Hoewel dit nog steeds niet met zekerheid bekend is, heeft L.J. Rogier aannemelijk gemaakt dat de kerkpatroon in elk geval niet de H. Hildegardis was en dat voor de 17e eeuw ter plaatse geen sprake is geweest van verering van deze heilige. Latere beeldvorming heeft er echter toe geleid dat St. Hildegardis in 1890 de kerkpatrones werd van de eerste nieuwe kerk op het toenmalig grondgebied van Hillegersberg en dat er een, vermoedelijk tot Hillegersberg en Rotterdam beperkte cultus tot deze heilige ontstond die nog niet geheel verdwenen is.
Auteur: Willem Frijhoff
Illustraties:
Topografie - Eerst in het midden van de 17e eeuw (Jacobus de la Torre 1656, Nicolaas Zas 1658) wordt de kerkpatroon van het tussen de 11e en 13e eeuw op een donk gestichte dorp Hillegersberg (wellicht identiek met het oudere Rotta), die in geen enkele middeleeuwse bron wordt genoemd, geïnterpreteerd als St. Hildegardis van Bingen (1098-1179). Het dorp Hillegersberg ligt tegenwoordig in de Rotterdamse deelgemeente Hillegersberg-Schiebroek.
- In maart 1890 werd aan de Bergweg in het zuidelijk deel van Hillegersberg, dicht bij de Rotterdamse gemeentegrens, een hulpkerk van St. Hildegardis gebouwd. Maar reeds in 1891 werd een geheel nieuwe parochiekerk gebouwd, naar een neogotisch ontwerp van de Rotterdamse architect E.J. Margry. De nieuwe parochie Hillegersberg van pastoor C.A. Hammer (1890-1916) werd daarbij van Bergschenhoek afgesplitst. Op 17 september 1892 kon de kerk in gebruik worden genomen; op 9 oktober 1905, na de afbouw, consacreerde mgr. Callier van Haarlem de kerk. Het zuidelijke deel van de gemeente Hillegersberg was inmiddels (1904) bij de gemeente Rotterdam gevoegd en ligt tegenwoordig in de deelgemeente Oude Noorden.
- Rechts van het priesterkoor van de St. Hildegardiskerk is de Hildegardiskapel gesitueerd. Op grond van een gebedsverhoring (genezing) liet de familie Jamin in 1925 het St. Hildegardisaltaar verbouwen tot een kleine devotiekapel met een monumentaal altaar. In 1985/1986 is deze door de eigen parochianen uitgebouwd (ca. 15 x 3 m) en opgeknapt. De ruimte is door glaspanelen en ijzersmeedwerk (voorzien van de letters 'S.H.', Sancta Hildegardis) van de kerk afgescheiden. De kapel doet tevens dienst als dag- en doopkapel. Tegen de muur staat het witmarmeren Hildegardisaltaar, waaronder, eveneens in marmer (ca. 130 cm), Hildegardis liggend op haar sterfbed is te zien.
↑ top
Cultusobject - Hildegardis van Bingen (1098-1179) was een Duitse benedictines, geleerde en zieneres. Zij was abdis van het klooster Rupertsberg bij Bingen en voerde een uitgebreide correspondentie met de machtigen van haar tijd. Hildegard is nooit formeel gecanoniseerd, maar werd in de 15e eeuw opgenomen in het Romeinse martyrologium. Haar cultus gaat tenminste terug tot de 13e eeuw.
- In 1893 ontving de kerk van de benedictinessenabdij St. Hildegard te Eibingen, waar haar lichaam wordt bewaard, twee relieken van de heilige (een 'ex ossibus' en een 'ex veste'). Ze zijn geplaatst in een goudkleurig, neogotisch reliekschrijn, dat sinds 1995 achter glas in een aangepast tabernakel tentoon staat gesteld op het Hildegardisaltaar.
- Boven haar altaar is in 1995 een modern, blankhouten Hildegardisbeeld (ca. 70 cm; gesneden door de vader van een van de zusters van het benedictinessenklooster te Rüdesheim) geplaatst (attributen: een abdissenstaf, een manuscript en een pen). Een tweede, gepolychromeerd neogotisch beeld van onbekende herkomst is naast de uitgang van de kerk tegen de muur bevestigd.
Andere afbeeldingen van St. Hildegardis en taferelen uit haar leven vond men tegen de gevel (driehoekig tegeltableau), op de fresco's van het priesterkoor en in de gebrandschilderde ramen van de kerk. Een deel hiervan is anno 1996 nog aanwezig.
↑ top
Verering Oorsprong
- Hildegardis zou als tweede kerkpatroon zijn toegevoegd aan de oorspronkelijke patroon, waarin St. Willibrord wordt gezien. Latere auteurs (Jacob Lois, ca. 1672, W. van den Hoonaard, 1824) hebben op deze veronderstelling voortgeborduurd en de vrouw in het vermoedelijk 16e-eeuwse ambachtswapen (afgebeeld als reuzin met een schortekleed, volgens de sage hierna) als St. Hildegardis geduid. L.J. Rogier heeft met deze toeschrijving afgerekend en geargumenteerd dat de plaatsnaam teruggaat op een profane persoon (Hildeger, een mansnaam), vermoedelijk een bewoner van het slot op de heuvel, naast de kerk. Het is wel zeker dat Hildegardis tijdens haar leven in contact heeft gestaan met de bisschop van Utrecht en anderen in dat bisdom, maar uit het middeleeuwse Hillegersberg is geen enkel spoor van een Hildegardisverering overgeleverd, zelfs geen vicarie of een vermelding in een kalender. Er zijn geen opgelegde bedevaarten bekend. Hoewel in 1243 Hildegardis' heiligverklaringsproces begon, is ze, zoals gezegd, niet officieel gecanoniseerd.
- Wel meldt Simon Doedes van der Sluys, aartsdiaken en domproost van Utrecht, maar een geboren Rotterdammer, reeds in zijn Beschrijving van Schieland uit 1472 dat volgens de overlevering op het in 1426 verwoeste slot te Hillegersberg 'een proffetesse [had] gewoont, daar seer veel wonder aff geseyt werde, ende daar desen bergh synen name aff soude hebben'. Een vermoedelijk latere hand heeft daaraan toegevoegd: 'ende was genaamt Hillegaart'. Ook Hadrianus Junius schrijft ca. 1566/70 dat hij ergens voorspellingen van de Bergse profetes Hildegardis gelezen had. Geen van beiden rept van een heilige.
- Heeft deze legendarische zieneres iets te maken met de heilige Hildegardis van Bingen? Waarschijnlijker gaat het om een variant op een andere lokale sage, die van de reuzenmaagd Hillegonda. De reuzin, van haar ouderlijk huis in het duin verjaagd, nam van het zeestrand een voorschoot vol zand mee; toen onderweg de banden van het schortekleed braken (variant: omdat er een gat in het schort zat), vormde het neerstortende zand de 'berg' van Hillegersberg. Daarop zou de reuzin het slot hebben gesticht dat naar haar het 'Reuzenhuis' werd genoemd (Gerrit van Spaan, 1698; Ludolf Smids, 1711). Reeds Nicolaas Zas beschouwt beide sagen als identiek wanneer hij in 1658 het bestaan meldt van 'de vordere fabule van eene reusinne of propheterse Hillegond of Hillegard', zonder er verder op in te willen gaan.

Latere cultus
- Toen in 1890 de parochie Hillegersberg werd opgericht, was het vermeende Hildegardis-patrocinium intussen zo vast in het collectief geheugen gehecht dat bouwpastoor C.A. Hammer het in maart 1890 geopende hulpkerkje met instemming van de bisschop van Haarlem aan St. Hildegardis toewijdde. Op de eerste feestdag van de kerkpatrones (17-9-1890) werd de cultus officieel gestart met een preek van prof. J.A. de Rijk, waarin op de veronderstelde continuïteit met de middeleeuwen werd gewezen. Ook leverde hij het 'Jubellied tot de H. Hildegarde'. Vanaf dat moment vond (aldus Rogier in 1936) 'een geregelde en levendige vereering' plaats.
- Op 7 juli 1893 stond de Ritencongregatie de parochie toe om op het feest van St. Hildegardis (17 sept.) haar officium proprium en missa propria te lezen. Die feestdag werd jaarlijks plechtig gevierd; 's avonds was er plechtig lof, met een feestpreek door een gast (een oud-kapelaan of een uit de parochie afkomstige priester), waarbij ook de reliek werd vereerd. De cultus, in 1936 nog springlevend, is anno 1996 nog niet geheel verdwenen. Overigens was de kerk sedert de grensverruiming van Rotterdam (1904) in deze gemeente komen te liggen.
- Kinderen werden bij doop of vormsel welbewust naar Hildegard vernoemd.
- De huidige pastoor C. Dam o.f.m. (sinds 1985) heeft sinds het jubileumjaar van de kerk in 1992 zijn reeds bestaande contacten met het klooster Rüdesheim geïntensiveerd en verwierf onder meer het nieuwe beeld. In de jaren negentig van de 20e eeuw vindt er op de feestdag van Hildegardis een verdubbeling van het gebruikelijke, zondagse bezoekersaantal plaats; er komen dan 3 à 400 personen uit Rotterdam en omgeving. Pastoor Dam houdt dan een intocht met de reliekschrijn die tezamen met het beeld van Hildegardis voor het hoogaltaar wordt geplaatst. Hoewel de viering voornamelijk een parochieaangelegenheid is, heeft de pastoor de laatste jaren ook belangstelling gekregen vanuit de homeopathie (Hildegardis als kruidenkenster) en de muziekwereld (vanwege de toegenomen belangstelling voor haar composities).

De Hillegondavariant
- Onder protestanten wordt al sinds de 17e eeuw aan de naamsvorm Hillegonda de voorkeur gegeven boven Hildegardis. De oude dorpskerk staat bekend als de Hillegondakerk. Reeds sedert de late 15e eeuw wordt ook het dorp zelf wel Hillegondsberg genoemd. Het is niet bekend of deze voorkeur sedert de reformatie een impliciete polemiek tegen de verering van St. Hildegardis in zich draagt. Overigens wordt in recente folders van de N.H. Kerk over het kerkgebouw het vermeende patrocinium van St. Hildegardis als vaststaand aangenomen.
- Reuzin Hillegonda is als symbool van Hillegersberg overal in de dorpskern prominent aanwezig, te beginnen met het voormalig gemeentewapen. In 1989 is op het kruispunt Bergse Dorpsstraat/Freericksplaats in het centrum van Hillegersberg een sculptuur van de reuzin door beeldhouwer Schellekens geplaatst. Ze stelt de reuzin Hillegonda voor die zand uit haar schort verliest, met het onderschrift 'Op Hillegonda's zand kwam Hillegersberg tot stand'. In 1995 heeft de lokale winkeliersvereniging een logo voor het Winkelcentrum Hillegersberg aangenomen waarin deze scène wordt afgebeeld. De hernieuwde aandacht voor de legendarische stichteres heeft ongetwijfeld te maken met de herleving van lokale identiteitsgevoelens sedert de jaren 1980 (in 1941 was ook het dorp Hillegersberg door de gemeente Rotterdam geannexeerd).
↑ top
Materiële cultuur - Prentjes en beeldjes werden vanaf 1893 in omloop gebracht. Omdat St. Hildegardis werd aangeroepen als patrones tegen de koorts, droegen zieken haar medailles.

Devotioneel drukwerk
- Een devotieboekje van rector P.M. Bots verschaft enkele liederen, een litanie en gebeden tot de heilige: P.M. Bots, Het leven van de H. Hildegardis, maagd, patronesse der nieuw-opgerichte parochie Rotterdam-Hillegersberg (Rotterdam, 1892; 2e dr. Nijmegen, 1906; nieuwe uitg., bew. door G.J.H. Kerkvliet, Rotterdam, 1929).
- Ansichtkaart in kleur met een foto van het beeld van Hildegardis uit de Hildegardisparochie van Rüdesheim/Eibingen.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Rotterdam, parochiearchief HH. Hildegardis en Antonius.
Tekstedities: Simon Doedes van der Sluys, 'Beschrijving der sloten en huizen van Schieland' [1472, hs. in gemeentearchief Rotterdam], in: J.H.W. Unger & W. Bezemer ed., Bronnen voor de geschiedenis van Rotterdam, dl. 2 (Rotterdam, 1895) p. 16; Nicolaas Zas, 'Beschrijving en kroniek van Schieland en Rotterdam 1658', in: Bronnen voor de geschiedenis van Rotterdam, dl. 2, p. 396; Hadrianus Junius, Batavia [1566/1570] (Leiden 1588; 2e dr. Dordrecht 1652) p. 522-523; J. de la Torre, 'Relatio seu descriptio', in: Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht 10 (1882) p. 235; Gerrit van Spaan, Beschrijvinge der stad Rotterdam en eenige omleggende dorpen (Rotterdam, 1698; 2e dr. 1713; 3e dr. 1738) p. 196; bew. door H.C. Hazewinkel (Antwerpen, 1943) p. 18-20; W. van den Hoonaard, Geschiedkundige en topographische beschrijving van de dorpen Hillegersberg en Bergschenhoek (Rotterdam, 1824; facs. uitg. Rotterdam 1972).
Literatuur: J.H.A. Thus, 'De parochie van St. Hillegaerd (St. Hildegardis) te Hillegersberg', in: Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem 19 (1893/1894) p. 161-182; vrijwel hetzelfde artikel maar uitgebreider ten aanzien van het openingsfeest rond de nieuwe kerk, verscheen eerder in: Katholieke Illustratie 26 (1892-1893) p. 323-328, 334-335; Jan Kalf, De Katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 331-332; Th.M. Bekkers & E.H. Rijkenberg, Uit Hollands paradijs. De eigen heiligen en heilige plaatsen van het bisdom van Haarlem beschreven (Leiden 1918) p. 108-113; J.A.A. Rogier, 'Hillegersberg vóór de Reformatie', in: Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem 40 (1921) p. 321-343; Chr. van den Berg, 'De Hillegonda-kerk te Hillegersberg', in: Rotterdamsch jaarboekje 4e reeks, nr. 3 (1935) p. 145-167; L.J. Rogier, 'De zoogenaamde patrona secundaria van de parochie Hillegersberg', in: Haarlemsche bijdragen 54 (1936) p. 161-240, ook in L.J. Rogier, Beschouwing en onderzoek (Utrecht-Antwerpen: Spectrum, 1954) p. 13-65; [anon.], 'Honderd pond van veertig groten', in: Tussen Wilgenplas en Rotte nr. 26 (november 1990) p. 14-18, over de kerk van Hillegersberg; Maria Cleven en Gerard van Elck ed., 1892 - 1992 St. Hildegardiskerk Rotterdam [jubileumboekje] (Rotterdam: parochie, 1992); Ingrid Riedel, Hildegard van Bingen, profetes van kosmische wijsheid (Ten Have 1996), dit boek is een voorbeeld van de toeëigening van Hildegardis binnen New Age.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Rotterdam-Hildegardis; Collectie 'Hildegardis' van A.J. Bomans, opgenomen in BiN-dossier (acquisitie 2012).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.