Biest-Houtakker, H. Antonius van Padua

Cultusobject: H. Antonius van Padua Open Street Maps
Datum: 13 juni (zondag na)
Periode: 1913 - 2013
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Antoniuskapel in de voormalige parochiekerk van St. Antonius van Padua
Adres: Biestsestraat 24, 5084 HE Biest-Houtakker
Gemeente: Hilvarenbeek
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: Het patronaatschap van Antonius van Padua voor de parochiekerk van Biest-Houtakker was aanleiding om rond deze volksheilige enige bedevaartactiviteit te organiseren. De broederschap van St. Antonius ter plaatse had haar leden vooral in de omgeving. Vanuit Tilburg en omstreken werden van 1914 tot 1940 op de feestzondag processiebedevaarten georganiseerd door de paters capucijnen. Thans komen op 13 juni en de daaropvolgende zondag nog maar enkele trouwe bezoekers van buiten de parochie naar de Antoniuskerk. Honderd jaar na de bouw van de kerk kwam er met de sluiting ervan een einde aan de Antoniuscultus.
Auteur: J. Lijten, Peter Jan Margry
Illustraties:
Topografie - Plattegrond ⟶ Biest-Houtakker, O.L. Vrouw.
- Biest-Houtakker is gelegen aan de weg van Hilvarenbeek naar Moergestel, circa drie kilometer ten noorden van de kom van Hilvarenbeek.
- In 1913 slaagden de inwoners van het gehucht Biest-Houtakker (aanvankelijk korte tijd genoemd: Houtakker-Biest), die tot dan toe waren aangewezen op de kerk te Hilvarenbeek, na vele vergeefse pogingen, eindelijk in hun opzet om een eigen parochie toegewezen te krijgen. In datzelfde jaar werd de Dreumelse kapelaan F. Boelaars, afkomstig uit Tilburg, tot bouwpastoor benoemd; op 15 februari legde hij de eerste steen en op 14 december celebreerde hij in het voltooide kerkgebouw zijn eerste mis. In 1922 werd de kerk ingewijd door bisschop Diepen van Den Bosch. Daar de bouw van de kerk mede gefinancierd werd door het St. Antoniusfonds (Bossche Kerkbouwstichting), moest de populaire heilige patroon worden. Andere bedevaartkerken van Antonius van Padua die geheel of gedeeltelijk vanuit dit fonds zijn bekostigd, zijn: ⟶ Keldonk, ⟶ Loosbroek, ⟶ Netersel en ⟶ Overloon, Theobaldus.
- De kerk, gebouwd als neogotische kruisbasiliek naar een ontwerp van Jos. Margry uit Rotterdam, draagt een beeld van St. Antonius aan de voorgevel van de toren. Rechts van de ingang is de St. Antoniuskapel met een beeld van de heilige. Tegen de wanden van de kapel zijn marmeren tegels aangebracht met namen van weldoeners der kerk. Daartussen bevinden zich ook enkele votieftegels.
- De kerk is in 1967 gerestaureerd en aangepast aan de liturgische vernieuwingen. In 2013, honderd jaar na de bouw, werd de kerk aan eredienst onttrokken. Sinds 2015 zoekt de nieuwe eigenaar, een lokale coöperatie tot behoud van het gebouw, naar een herbestemming.
↑ top
Cultusobject - In 1195 te Lissabon uit voorname ouders geboren, ontving Antonius zijn wetenschappelijke en spirituele vorming in de studiehuizen van de augustijner koorheren, totdat hij in 1220 overging naar de nog jonge orde van Franciscus van Assisië. Gegrepen door het ideaal van de eerste franciscaanse missionarissen-martelaren vertrok ook hij naar Marokko om bekeringswerk te verrichten. Hij werd echter ziek en keerde in 1221 terug naar Portugal. Na een jaar van kluizenaarschap werd hij in 1222 tot priester gewijd. De toespraak die hij bij deze gelegenheid hield, betekende het begin van zijn leven als grootste predikant van zijn tijd. Hij trok rond in het noorden van Italië, van 1224 tot 1227 in het zuiden van Frankrijk, de perioden van prediking afwisselend met tijden van stilte. Sinds 1228 woonachtig in het klooster te Padua, werd hem door Franciscus de opdracht gegeven medebroeders te onderrichten in de theologie, hetgeen hij, evenals de prediking, placht te doen tot aan zijn dood op 36-jarige leeftijd. Eenmaal heilig verklaard, dankte Antonius zijn populariteit aan het feit dat hij als patroon van verloren zaken en mensen gold, wellicht naar aanleiding van het voor zijn feestdag door Bonaventura geschreven responsorie (beurtzang) 'Si quaeris (miracula)' ('Als je (wonderen) zoekt'). Bekend is de legende van het ezelswonder, waarmee Antonius de katharen van de aanwezigheid van Christus in het H. Sacrament zou hebben overtuigd. Een ezel die drie dagen had gevast, werd een bak haver voorgezet. Toen Antonius het dier de hostie toonde, liet deze de haver staan en viel op de knieën.
- De kerk bezit een reliek van Antonius van Padua gevat in een ronde zilveren theca (⊘ ca. 4 cm) met ring, met de tekst 'S. Antonii Pat.'.
- In de Antoniuskapel staat een zandstenen gepolychromeerd beeld (hoogte ca. 1,60 m) van Antonius. De heilige is gekleed als franciscaan met bruine pij, in zijn rechterhand draagt hij een witte lelie, op zijn linkerarm draagt hij het Christuskind.
- Links van het altaar, als pendant van het beeldje van ⟶ O.L. Vrouw van de Biest aan de rechterzijde, staat in een glazen kastje een gepolychromeerd Antoniusbeeldje (ca. 30 cm hoog).
- In de voorgevel van de kerk, boven de ingang, staat nog een stenen Antoniusbeeld.
↑ top
Verering - Op 30 december 1913 richtte pastoor Boelaars de St. Antoniusbroederschap op, waarvan bijna alle inwoners van Biest-Houtakker lid werden. Voorts werden leden geworven in vooral Hilvarenbeek, Diessen, Moergestel, Dreumel, Goirle en Tilburg. Twee jaar na de oprichting telde de broederschap bijna 1500 leden. Een van haar belangrijkste doelstellingen was om voor de (te) kleine parochie voldoende misintenties te verkrijgen. Uit de tot 1947 bijgehouden lijst van leden en overledenen blijkt, dat er jaarlijks ca. 40 broederschapsleden stierven, voor wie een mis werd opgedragen. Bovendien werd op elke dinsdag een mis opgedragen voor de levende en overleden leden van de broederschap. Pastoor Boelaars kon tijdens de decennia voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog enkele gebedsverhoringen noteren die werden toegeschreven aan de voorspraak van Antonius: genezingen, maar ook het terugvinden van verloren voorwerpen.
- Over de vooroorlogse processie wist een van de oudere dorpelingen, Dien Coppens-Wolfs, geb. 1909, zich in 1987 nog te herinneren dat hierbij het beeld van O.L. Vrouw, het Lam Gods en het Antoniusbeeld werden gedragen door meisjes en jongens. Daarachter liepen bruidjes die drie kussens droegen waarop de deugden geloof, hoop en liefde waren uitgebeeld, kerkmeesters met lantaarns, misdienaren met bellen en wierook, vaandeldragers en vele gelovigen met daartussen voorbidsters die de rozenkrans voorbaden. Aanvankelijk ging de processie door en rond de grote pastorietuin, waarin bij een gazon ook een altaar stond opgesteld, later ging de processie van de kerk langs de Biestsestraat naar het Vossenhol. De route was versierd met vlaggetjes en bloemen; langs de weg van het kerkdorp stonden kraampjes.
- Vanuit Korvel (Tilburg), Goirle, Diessen en Esbeek kwamen op de 'groote' sluitingsdag van het feestoctaaf processies. Tilburg en Korvel kwamen ook nog eens met de tram gedurende het octaaf, deze processie stond onder leiding van de paters capucijnen en werd bij de school in Biest-Houtakker door de pastoor en misdienaars afgehaald. Tijdens de Tweede Wereldoorlog konden de processies niet doorgaan, waarna ze in onbruik raakten. Na het emeritaat van pastoor van Hoof in 1947 is ook de broederschap in het slop geraakt. Het bezoek van buitendorpse bedevaartgangers is geleidelijk afgenomen.
- Tot 1972 werd nog jaarlijks een gecombineerde Sacraments- en Antoniusprocessie gehouden door het dorp, aanvankelijk naar een terrein in het Vossenhol, later naar het boerenbondspakhuis. Vanwege het weinig eerbiedige gedrag van passanten en toeschouwers is deze processie sindsdien niet meer georganiseerd.
- Tot 1975 werd 's namiddags een plechtig lof gevierd, gevolgd door kinderzegen en verering van de reliek van St. Antonius. In 1997 kwamen op 13 juni nog enkele tientallen parochianen voor de viering naar de kerk, in gezelschap van enkele buitendorpse bedevaart-gangers; op zondag na deze datum is het in de kerk iets drukker.
- In de 21e eeuw liep het kerkbezoek dermate terug dat de kerk niet meer kon worden opengehouden. Op 9 juni 2013 werd de kerk, na een laatste mis, door het bisdom aan de eredienst onttrokken en kwam er een einde aan de Antoniusverering die al eerder tot een lokale cultus was teruggevallen. De gemeenschap valt sinds 1 mei 2012 onder de Norbertusparochie te Diessen. Om de week houdt wordt nog een viering georganiseerd door de lokale geloofsgemeenschap. In de kerk van de centrale Norbertusparochie (Kerksingel 1, 5087 JH Diessen) wordt op de zondag dichtstbij 13 juni nog aandacht aan de heilige Antonius besteed. Na de mis wordt dan zijn reliek ter verering aangeboden. Weinigen maken daar nog maar gebruik van.
↑ top
Materiële cultuur - Antoniusvaandel, ca. 1913, met daarop de heilige, twee medaillons met scènes uit zijn leven en de tekst 'H. Antonius, bid voor ons'.

Devotioneel drukwerk
- 1 'Reglement der Broederschap van den H. Antonius v. Padua te Hilvarenbeek' (Houtakker-Biest) (z.p., gezien en goedgekeurd door de bisschop van 's-Hertogenbosch, W. van de Ven, 30 december 1913; vouwblad, 4 p.) bevat 7 artikelen, waarin onder meer wordt vermeld dat leden van de broederschap een volle aflaat kunnen verdienen indien zij de kerk te Biest-Houtakker bezoeken op 13 juni of op andere officiële feestdagen van de minderbroeders franciscanen; 2 F. Boelaars, Bedevaartboekje ten gebruike der Pelgrims naar het Genadeoord van den H. Antonius te Biest-Houtakker (z.p. 1916); 3 er zijn twee verschillende Antoniusliederen, meestal losbladig. Het oudste lied (impr. 1914), 'Lied te eere van den H. Antonius in zijn Genadeoord te Hilvarenbeek-Houtakker-Biest', bevat vier coupletten die steeds tweemaal na elkaar gezongen dienen te worden (wijze: 'Wees gegroet o Koninginne'). Het jongere lied, 'Lied ter ere van de H. Antonius', bevat vier coupletten en een refrein; 4 'Programma van de feestelijkheden ter ere van Sint Antonius in zijn genadeoord Biest-Houtakker op 13 en zondag 17 juni 1956'.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Biest-Houtakker, parochiearchief: memoriaal. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: parochiedossier Biest-Houtakker, correspondentie over de oprichting van de parochie in 1913.
Literatuur: 'St. Antonius feest', in: Nieuwe Tilburgsche Courant, 9 juni 1920; Ine Spapens-van den Biggelaar, Het wel en wee van Biest-Houtakker (Hilvarenbeek: De Hilverbode, 1988) p. 38-60; Peter Jan Margry, 'Bouwen onder Antonius. Devotionalisering via de Bossche Kerkbouwstichting', in: L. van Liebergen ed., Antonius. 'De kleine en de grote' (Uden: Museum voor Religieu-ze Kunst, 1995) p. 25-35.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Biest-Houtakker - Antonius van Padua; mondelinge informatie van J. van Puijenbroek in 1997.
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.