Hoeven, H. Bernardus van Clairvaux

Cultusobject: H. Bernardus van Clairvaux Open Street Maps
Datum: 20 augustus (+ drie volgende zondagen)
Periode: 18e eeuw (?) - ca. 1970
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Jan de Doper
Adres: St. Janstraat 40, 4741 AR Hoeven
Gemeente: Halderberge
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: De Hoevense Bernarduscultus wordt voor het eerst vermeld in 1780. In de 19e eeuw werden in de kerk van Hoeven op 20 augustus en drie daarop volgende zondagen brood, water en zout gewijd. Vooral boerengezinnen uit West-Brabant kwamen naar Hoeven om er brood te laten wijden als middel tegen reuma en veeziekten. De Bernardusverering in Hoeven werd omstreeks 1970 verdrongen door de toen steeds populairder wordende Hoevense Christoffelbedevaart.
Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - Halderberg is een benaming die, samen met de namen Hoeven en Belru (Brede Balrouw), voor het eerst genoemd wordt in 1310. In dat jaar werd Hoeven afgescheiden van Oud Gastel en werd vervolgens een zelfstandige parochie. De op de Halderberg gebouwde kapel werd in 1400 vervangen door een gotische kruiskerk die toegewijd was aan Jan de Doper. Tussen 1389 en 1420 en vanaf 1459 werd Hoeven bediend door cisterciënzers van de Bernardusabdij aan de Schelde in Hemiksem bij Antwerpen (later te Bornem). In de jaren dertig van de 17e eeuw werd eraan getwijfeld wie de patroon was van de kerk, Jan de Doper of Catharina van Alexandrië.
- Na de Vrede van Munster in 1648 werd de parochiekerk overgedragen aan de calvinisten. De katholieken kerkten hierna in een kleine schuurkerk in de Palingstraat. In 1783 werd in Hoeven een nieuwe schuurkerk gebouwd achter de pastorie aan de westrand van het dorp. Het kerkje deed dienst tot 1821, hoewel al in 1800 de middeleeuwse parochiekerk aan de katholieken was teruggegeven. Tot 1820 werd de oude parochiekerk namelijk nog verhuurd aan de protestantse gemeente. In 1821 werd de middeleeuwse kerk gerestaureerd en door de katholieken opnieuw in gebruik genomen. De kerk werd in het begin van de jaren vijftig van de 20e eeuw gesloopt. De huidige parochiekerk van Hoeven werd gebouwd in de jaren 1928-1929 naar een ontwerp van A. Berben en is eveneens aan Jan de Doper toegewijd. De plattegrond van de niet-georiënteerde kerk van Hoeven bestaat uit een Grieks kruis dat aan de noord- en aan de zuidzijde verlengd is.
- In Hoeven was een lagere school genoemd naar St. Bernardus; het gebouw werd omstreeks 1975 afgebroken. In de voorgevel van deze school stond een Bernardusbeeld dat was vervaardigd door het Roermondse atelier Cuijpers. Het beeld staat momenteel in de school De Reuselaar.
↑ top
Cultusobject - Bernardus van Clairvaux (ca. 1090-1153) was de stuwende kracht van de cisterciënzers, een nieuwe kloosterorde aan het begin van de 12e eeuw die uitging van de regel van Benedictus, maar een andere leefwijze aannam dan de benedictijnen. Zijn naam verwijst naar het door hem in 1115 gestichte klooster te Clairvaux (F), vanwaaruit hij door zijn geschriften en preken grote invloed zou uitoefenen op de middeleeuwse vroomheid rond Christus en Maria. In 1174 werd hij heilig verklaard. Sinds 1830 geldt hij als een van leraren van de katholieke kerk.
- De H. Bernardus wordt vereerd tegen jicht en andere ziekten en wordt meestal afgebeeld met in de handen een kruis en een kerkgebouw of boek.
- Sinds 1844 is de parochiekerk van Hoeven in het bezit van een kleine reliek van Bernardus.
- In de kerk staat vlakbij het hoogaltaar een Bernardusbeeld. De heilige is afgebeeld als monnik en kijkt naar links. In beide armen houdt hij een groot kruis vast waaraan enkele van de 'arma Christi' hangen: doornenkroon, lans en stok met spons. Het beschilderde heiligenbeeld (1,18 m hoog) werd omstreeks 1720 vervaardigd van lindehout. Het beeld werd in de jaren zeventig van de 20e eeuw gerestaureerd.
↑ top
Verering - Een groot deel van de Hoevense pastoors was afkomstig van de Bernardusabdij van Hemiksem. Zij introduceerden waarschijnlijk de Bernardusdevotie in Hoeven. Wanneer de verering in Hoeven ongeveer is ingevoerd, is niet bekend. Voor het eerst is van verering sprake in een verslag uit 1780 van pastoor Hardimé over de toestand van de parochie. In dit verslag schrijft hij dat in Hoeven op de eerste zondag na 20 augustus het feest van Bernardus wordt gevierd en dat door de vereerders dan een volle aflaat te verdienen is.
- In de 19e eeuw werd Bernardus vereerd op 20 augustus en op de drie daaropvolgende zondagen. Vele West-Brabantse boerengezinnen kwamen op deze dagen naar Hoeven om meegebrachte rogge- en tarwebroden te laten wijden als middel tegen reumatiek. In 1874 werd, naast de aanvraag door de pastoor van vernieuwing en uitbreiding van een aflaat van 1854, bij de bisschop ook een voorstel ingediend voor een zegenformulier ten behoeve van de broodwijding. Behalve brood werd ook water en zout gewijd. De gewijde Bernardusbroodjes werden niet alleen gebruikt voor menselijke consumptie, maar ook aan het vee te eten gegeven tegen veeziekten. Op het feest van Bernardus lieten de Hoevense bakkers volle manden brood door de pastoor wijden om het vervolgens in hun winkel te verkopen aan belangstellenden.
- De belangstelling voor de Bernardusverering liep in de jaren dertig van de 20e eeuw sterk terug. In 1946 werden er nog plannen gemaakt om priesterkoor en transept om te bouwen tot een Bernarduskapel, maar die zijn nooit gerealiseerd. Pastoor J. de Hoog en de Bredase bisschop Baeten zagen er niets in.
- Tijdens het pastoraat van pastoor Van der Pol werd aan de Bernardusdevotie nog enige aandacht besteed. Op zondag 24 augustus 1958 preekte hij tijdens alle eucharistievieringen over de heilige. 's Middags was er om 14.30 uur een lof met predikatie. Van der Pol attenteerde dat jaar de gelovigen erop dat er een volle aflaat te verdienen was. Wijding van water en zout vond in ieder geval nog plaats tot 1966. Door de sterk groeiende devotie voor Christoffel in ? Hoeven en de daaraan verbonden autozegeningen verdween geleidelijk alle belangstelling voor de Bernardusverering.

Aflaten
- Het document dat betrekking heeft op de aflaat die in het parochieverslag van 1780 wordt genoemd, is niet meer in het parochiearchief van Hoeven aanwezig. Volgens pastoor Hardimé was de aflaatbrief echt en door de deken onderzocht. Het is onbekend in welk jaar de aflaat verleend is en door wie. In een kerkrekening van 1784 staat een post aangetekend waaruit blijkt dat in dat jaar aan de pastoor een bedrag voor een aflaat is betaald.
- Op 6 mei 1854 stuurde J. Stoop, secretaris van de Bredase bisschop Van Hooijdonk, een brief aan de Hoevense pastoor De Bie waarbij hij een afschrift voegde van de verlening van een nieuwe Bernardusaflaat. Een aflaat van 40 dagen kon worden verdiend door allen die op de eerste woensdag van iedere maand in de parochiekerk van Hoeven de reliek van Bernardus kwamen vereren en vijf keer het onzevader en een weesgegroet zouden komen bidden. De bisschop verlangde verder nog '[...] ten einde steeds de cultus tot den H. Bernardus des te meer te bevorderen en algemeen te maken, dat op de dagen dat de reliqui, krachtens deze oprigting, wordt vereerd, noch schotel gezet noch offercenten ontvangen worden'.
- Op 2 mei 1874 vroeg de Hoevense pastoor Baartmans aan paus Pius IX (1846-78) om vernieuwing en uitbreiding van de reeds bestaande Bernardusaflaat. Op 15 juni 1874 werd de aflaat door Pius IX vernieuwd en uitgebreid. Gelovigen konden voortaan, na te hebben gebiecht en de communie te hebben ontvangen, een volle aflaat verdienen op de feestdag van Bernardus en op de drie daarop volgende zondagen. Er moest worden gebeden voor de eendracht van de christenvorsten, de uitroeiing van alle ketterijen, de bekering van alle zondaren en de uiteindelijke verheffing van de kerk. Voor de uitbreiding van de aflaat moest door de pastoor van Hoeven tien gulden worden betaald.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Breda, bisdomarchief: Diocesane Commissie Kerkelijk Kunstbezit, parochiedossier St. Jan de Doper; gedeponeerde archieven, inv.nr. 11. Hoeven, parochiearchief St. Jan de Doper: liber memorialis en losse stukken.
Tekstedities: Acta sanctorum, dl. 38 (Parijs-Rome: V. Palmé, 1867) p. 101-368; P.M. Toebak, Kerkelijk-godsdienstig leven in westelijk Noord-Brabant, 1580-1652. Dekenale visitatieverslagen als bron, dl. 2 (Breda: gemeentearchief, 1995) p. 40 (1630), 49 (1632), 56 (1635), 68 (1643), twijfels over de patroon van de kerk.
Literatuur: J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda etc., dl. 3 (Roosendaal: Van Leeuwen, 1875) p. 436-446; Bibliotheca hagiographica latina, dl. 1 (Brussel: Société des Bollandistes, 1898-99) p. 181-185; J.S. van Veen & A.A. Beekman, Geschiedkundige atlas van Nederland. De kerkelijke indeeling omstreeks 1550 tevens kloosterkaart, dl. 3 (Den Haag: Nijhoff, 1923) p. 38; H. Levelt, 'Sint Bernardusbroodjes in West-Brabant', in: Sinte Geertruydtsbronne 7 (1930) p. 18; J.W.A. Gommers, 'Folkloristische kalender voor westelijk Noord-Brabant', in: Sinte Geertruydtsbronne 8 (1931) p. 36, 20 augustus; Br. Christoforus, 'Bakkers-folklore in en rondom Sinte Bernaerts-heem', in: De ghulden roos 1 (1941) p. 87; K. ter Laan, Folkloristisch woordenboek van Nederland en Vlaams België ('s-Gravenhage/Batavia: G.B. van Goor, 1949) p. 347; J.P. Bik, Feest- en vierdagen in kerk- en volksgebruik, dl. 3 (Velsen: Th.F. Wolfs, 1958) p. 98; P.J. Meertens & M. de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar Aflevering II (Antwerpen: Standaard-Boekhandel, 1965) p. 85, wijding van broodjes, water en zout; Bibliotheca sanctorum, dl. 1 (Rome: Città Nuova, 1962) k. 2-41; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 56; M. de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar, dl. 3 (Antwerpen-Utrecht: Standaard Wetenschappelijke Uitgeverij, 1968) p. 9; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 163, 338; C.A.I.L. van Nispen, 'De Hoevense parochie van Sint Jan de Doper (1310-1989)', in: Ter kerke op de Halderberg. Zeven eeuwen kerkelijk leven in Hoeven (Hoeven: heemkundekring De honderd hoeven, 1989) p. 111, 167 en 205-206; Cultuurhistorische inventarisatie Noord-Brabant. Gemeente Hoeven ('s-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 1992) p. 11, 16, 40 en foto's 72-77.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Hoeven-Bernardus.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.