Holthees, O.L. Vrouw van Zeven Smarten

Cultusobject: O.L. Vrouw van Zeven Smarten Open Street Maps
Datum: 2 februari, tweede Pinksterdag
Periode: 1848 - 1998
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Kapel van O.L. Vrouw van Zeven Smarten, behorende tot de parochie van Antonius Abt te Maashees
Adres: Kapelstraat 1, 5824 AJ Holthees
Gemeente: Boxmeer
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In de 16e-eeuwse kapel werd een beeld van O.L. Vrouw van (Zeven) Smarten aangeroepen ter genezing van (kinder) ziekten en voor het bekomen van een voorspoedige bevalling. De kapel, die sinds 1848 als kerkgebouw voor het gehucht Holthees functioneerde, werd in 1944 zwaar beschadigd. Sinds 1998 is het gebouw aan de eredienst onttrokken. Tot in het begin van de jaren zestig werd de kapel druk bezocht door pelgrims.
Website: www.mariakapel.nl
Auteur: Gerard Rooijakkers
Illustraties:
Topografie - Holthees is een dorpje gelegen nabij de linkeroever van de Maas, ten zuiden van Vierlingsbeek en oostelijk van Overloon. In 1381 werd Holthees gerekend tot de parochie van Vierlingsbeek. Holthees behoorde tijdens het Ancien Régime tot het overambt van het Land van Cuijk; samen met Maashees en Vierlingsbeek maakte het dorp vanaf 1403 deel uit van het gericht Vierlingsbeek.
- De oudste vermelding van de kapel ('capelle ten Hout parochie de Vierlinxbeke'), met als bedienaar Johan, de zoon van de priester Willem van Meer, dateert uit 1464. In 1485 wordt de 'capella de Houtheze' bediend door Arnoud van den Wolfbergh. Tijdens de Generaliteitsperiode werd de kapel in gebruik genomen als tiendschuur door het kasteel Macken onder Vierlingsbeek, dat in 1699 over de grens in ⟶ Smakt een kapelletje liet bouwen gewijd aan Sint Jozef.
- De in het begin van de 19e eeuw aan de katholieken teruggegeven kapel verkeerde tot 1844 in een desolate staat. Tussen 1844 en 1848 werd de kapel gerestaureerd.
- De huidige kapel dateert uit de 16e eeuw. Bij een bombardement in 1944 werd ze gedeeltelijk verwoest; in 1951 werd ze door F. van Bree uit Someren hersteld. Hierbij werd onder meer het houten tongewelf vervangen door een platte zoldering. Datzelfde jaar werd de kapel opnieuw in gebruik genomen.
- Op 14 januari 1965 werd de kapel door W. Bekkers, bisschop van 's-Hertogenbosch, verheven tot 'rectorale hulpkerk'. Holthees werd bij die gelegenheid als rectoraat een zelfstandige afdeling van de parochie Maashees. De kapel werd bediend door de rector van de ongeschoeide carmelieten te Smakt (bisdom Roermond). In de loop der jaren werden de diensten geleidelijk overgeheveld naar de parochiekerk in Smakt. Op aandringen van de rector vond in juli 1995 de laatste reguliere zondagsviering plaats in de kapel.
- Omstreeks 1965 is de kapel gemoderniseerd, waarbij onder meer de communiebank en de preekstoel zijn verwijderd.
↑ top
Cultusobject - Vereerd werd een gepolychromeerde houten sculptuur van Maria uit omstreeks 1840-1860 (hoogte 65,5 cm). O.L. Vrouw is voorgesteld met gespreide armen, staande op een wereldbol een slang onder haar voeten vertrappend. Het beeld is niet, volgens de gebruikelijke iconografie, voorzien van zeven zwaarden in het hart, maar is omhangen met een rozenkrans en voorzien van een zilveren kroon. Het beeld is geplaatst op een houten console, rechtsvoor in de kapel. In de console zijn achter glas zilveren votiefgeschenken geplaatst. Voor het beeld staat een metalen rek waarop kaarsen kunnen worden gebrand.
↑ top
Verering - De kapel- en armenrekeningen wijzen op een intensief functioneren van de kapel vanaf 1848, waarin kapelaans uit Maashees op zon- en feestdagen de mis vierden. Als een jeugdig persoon het sacrament van de stervenden had ontvangen, trokken familieleden en buren naar de kapel. De kapel werd ook bezocht door zwangere vrouwen voor een voorspoedige bevalling. Bij gebedsverhoring werd een sieraad of zilveren schildje bij wijze van ex- voto geschonken. Over een eventuele devotiepraktijk van voor 1848 zijn geen gegevens bekend.
- Pastoor P.H. Swinkels van Maashees vulde in 1959 op een volkskundige vragenlijst, bij de vraag of er in zijn dorp bedevaarten worden ondernomen ter genezing van een kind dat lijdt aan de stuipen (convulsies), in: 'O.L. Vrouw van de Zeven Smarten te Holthees, waarbij dan kaarsen geofferd werden'.
- Op de teerdag, tweede Pinksterdag, van het jaar 1930 vierde het Onze Lieve Vrouwegilde zijn 590-jarig bestaan. De kapel speelt een belangrijke rol bij het functioneren van dit gilde.
- Na de gedeeltelijke verwoesting van de kapel in september 1944 weken de inwoners van Holthees voor hun kerkdiensten bijna vijf jaar lang uit naar de zaal 'Beatrix' van de heer F. Bonants. Op Maria Lichtmis 2 februari 1951 werd de gerenoveerde kapel opnieuw ingezegend. Het Boxmeers weekblad schrijft bij die gelegenheid:

'Wanneer straks het Mariabeeld zal prijken binnen die muren, dan kunnen de mensen weer komen om genaden af te smeken van de Moeder Gods. Hoevelen zijn er die honderden jaren niet geweest om gunsten af te smeken van O.L. Vrouw van Zeven Smarten. Uit Vierlingsbeek, Maashees, Overloon, Groeningen, Vortum-Mullem en veel andere plaatsen kwamen velen een bedevaart houden voor genezing van een zieke. Velen hebben verhoring van hun gebed verkregen, waarvan de verscheidene ex-voto's, die thans bij de krasse 84-jarige koster de heer Dorus van den Heuvel bewaard zijn gebleven, getuigen'.

- Tot in het begin van de jaren zestig van de 20e eeuw was er sprake van een levendige bedevaartpraktijk. Vooral ouders met zieke kinderen of groepen volwassenen met ernstig zieken in de familie bezochten toen de kapel.
- Door het samen functioneren van de rectoraten Smakt en Holthees vanaf 1965 vond zoals gezegd een geleidelijke overheveling van kerkdiensten naar Smakt plaats. Dit gold aanvankelijk voor bijzondere vieringen zoals trouw-, rouw- en doopplechtigheden. Ook de Mariadevotie werd niet meer, zoals voorheen, bevorderd. Met het afscheid van rector Verbeten in 1995 kwam ook de wekelijkse zondagsmis in Holthees te vervallen.
- De kapel is door het Bossche bisdom per 1 januari 1998 onttrokken aan de eredienst en heeft thans de status van 'bidkapel zonder wijding', iets waartegen de inwoners van Holthees bezwaar hebben aangetekend. De kapel mag volgens het bisdom wel gebruikt worden voor gildevieringen en 'in beperkte mate' voor Mariadevotie. Voor andere (liturgische) vieringen zoals een huwelijk worden de inwoners van Holthees geacht uit te wijken naar de parochiekerk in Smakt.
- Er komen geen pelgrims meer, ondanks het feit dat de kapel op de wandelroute van het 'Pieterpad' ligt. In 1995 werd de kapel gesloten en stopten er de zondagse kerkdiensten. In 1999 werd begonnen met de restauratie van het rijksmonument die sindsdien elke dag tussen 9.00 en 17.00 uur geopend is voor het publiek. De kapel wordt door vrijwilligers van de 'Stichting Mariakapel Holthees' onderhouden. Hoewel de kapel op 21 mei 2000 door bisschop Hurkmans werd ingezegend, is deze formeel aan de eredienst onttrokken. Er mogen nu wel huwelijken worden voltrokken en ook kunnen er bezinningsactiviteiten worden georganiseerd.
↑ top
Materiële cultuur - 1 In het koor van de kapel staat een houten portiek-altaar uit het einde van de 18e eeuw dat is gemarmerd en van gepolychromeerde ornamenten is voorzien. Op de architraaf bevindt zich een medaillon met Maria-monogram in een stralenkrans, geflankeerd door twee engeltjes op voluten. Deze sculpturen zijn waarschijnlijk van de hand van Petrus Verhoeven uit Uden; het altaar is mogelijk vervaardigd door zijn zoon Jan Verhoeven; 2 op het tabernakel is een lindehouten beeld geplaatst van een pietà (hoogte 45 cm) uit het einde van de 18e eeuw, mogelijk eveneens door Petrus Verhoeven vervaardigd. De wit en goud geverfde sculptuur toont een zittende Maria met over haar schoot naar rechts de dode Christus die vrijwel geheel horizontaal ligt. Achter haar is een kruis met draperie aangebracht; 3 aan weerszijden van het altaar zijn in het koor tegen de wand houten sculpturen aangebracht van Sint Joachim (links, hoogte 97 cm) en Sint Anna (rechts, hoogte 93 cm), de ouders van Maria, uit omstreeks 1700 (met latere polychromie); 4 in de rand van de houten console, waarop het cultusbeeld is opgesteld, zijn achter glas dertien ex-voto's aangebracht. Het betreft een ovaal zilveren medaillon (hoogte 4 cm) met daarin gegraveerd een voorstelling van een kind, zes harten en zes benen van blikzilver (zonder merken); 5 op het zoldertje boven de omstreeks 1930 aangebouwde sacristie bevindt zich een gipsen beeld van Maria wier hart is doorwond met zeven zwaarden (hoogte ca. 1,20 m); 6 links naast de ingang staat een gepolychromeerd gipsen beeld (ca. 1890) van een pietà (hoogte 85 cm); 7 bij de restauratie van de kapel kwamen in de lage boognissen, die in het interieur aan weerszijden zijn aangebracht, geschilderde voorstellingen aan het licht van de Zeven Weeën van Maria. De zwaar door vocht aangetaste schilderingen zijn toen bedekt met een stuclaag; 8 tijdens de in gebruikname van de kapel in 1951 door pastoor P.H. Swinkels, werd ook een nieuw vaandel van het O.L. Vrouwegilde, dat nauw verbonden is aan de kapel, ingezegend. Dit vaandel uit 1951 is inmiddels weer vervangen door een nieuw exemplaar.


↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Grave, streekarchief Brabant-Noordoost, rayon Land van Cuijk: archief kapelmeesters Holthees. 's-Hertogenbosch, bisdom-archief: parochiedossier Holthees.
Tekstedities: G. Bannenberg, A. Frenken & H. Hens ed., De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdiakenaat Kempenland, 2 dln. (Nijmegen: Janssen, 1968-1970) dl. 1, p. 122; dl. 2, p. 241, 277.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis bisdom 's Hertogenbosch, dl. 5 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 15-16, 817-818; 'O.L. Vrouw Kapel te Holthees wordt in gebruik genomen. Gilde krijgt nieuw vaandel', in: Boxmeers weekblad 27-1-1951; 'Holthees heeft weer een nieuwe kapel... en het gilde een nieuw vaandel', in: Boxmeers weekblad 10-2-1951; R. van den Brand e.a., Grenzen verlegd. Een bijdrage tot de geschiedenis van Groeningen, Holthees, Maashees, Overloon, Vierlingsbeek en Vortum-Mullum (Vierlingsbeek: Stichting De Oude Schoenendoos, 1997) p. 60-63, 246, 348-349; De gewijde kapel. Plan tot behoud en zinvolle bestemming van de kapel 'Onze Lieve Vrouw van Zeven Smarten' te Holthees (Holthees: Commissie Kapelkerk Holthees, 1998); 'Geen erediensten meer in kapel van Holthees', in: De Limburger 4-6-1998.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Holthees; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959); inventaris kerkelijk kunstbezit bisdom 's-Hertogenbosch (1977); mondelinge informatie van H. Ermers te Holthees in 1998.
Website: www.mariakapel.nl

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.