Hooge Zwaluwe, H. Gerlach (Gerlac[h]us) van Houthem

Cultusobject: H. Gerlach (Gerlac[h]us) van Houthem Open Street Maps
Datum: Week voor Pinksterden tot en met tweede Pinksterdag
Periode: 1867 - ca. 1965
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Willibrordus
Adres: Kerkdijk 1, 4927 BG
Gemeente: Drimmelen
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: De verering van Gerlachus begon met de oprichting van de parochie in 1867. Deze verering werd vooral gedragen door jonge boeren uit de omgeving aangezien Gerlachus vooral geldt als beschermheilige tegen besmettelijke veeziekten. De verering verliep in de jaren zestig van de 20e eeuw.
Auteur: René Jacobs
Illustraties:
Topografie - Tot 1867 behoorde het dorp Hooge Zwaluwe tot de parochie Hooge en Lage Zwaluwe. De parochiekerk stond in Lage Zwaluwe. In 1865 werd met toestemming van de bisschop van 's-Hertogenbosch in Hooge Zwaluwe een rectoraat opgericht 'ten dienste van de r.k. bevolking van het dorp Hooge Zwaluwe, het gehucht Helkant en enige buitenhoeven'. Al op 12 November 1865 werd in Hooge Zwaluwe een neogotische zaalkerk in gebruik genomen. In 1867 werd het rectoraat omgezet in een parochie, die onder het patronaat van de H. Willibrordus werd gesteld.
- De kerk werd aan de huidige Kerkdijk gebouwd tussen Hooge Zwaluwe en het gehucht Helkant in het gedeelte waar de katholieken woonden. De nabij gelegen in 1890 aangelegde spoorlijn Waalwijk - Lage Zwaluwe, bekend als het 'halve zolenlijntje', vormde de grens tussen het protestantse en katholieke gedeelte van Hooge Zwaluwe.
↑ top
Cultusobject - Gerlach van Houthem (†5 januari ca. 1170; ⟶ Houthem-Sint Gerlach) werd geboren in de eerste helft van de 12e eeuw in de omgeving van Maastricht als zoon van een adellijk geslacht. Tijdens een toernooi vernam hij dat zijn vrouw onverwachts gestorven was. Gerlach was geschokt en zag voortaan af van alle wereldse genoegens. Hij bezocht als pelgrim vele heiligdommen en trok naar Jeruzalem waar hij zeven jaar lang de armen diende. Daarna stuurde de paus hem terug naar zijn geboortestreek waar hij nabij Houthem in het Land van Valkenburg zijn intrek nam in een holle eik. Toen Gerlach was gestorven, droegen zijn volgelingen de overleden ridder-kluizenaar in boetekleed en maliënkolder ten grave in het kluisje dat van de omgehakte eik was vervaardigd en ook als kist diende. Gerlach werd begraven bij de wortels van de eik. In 1201 werd op de plaats van de eik het premonstratenzer vrouwenklooster St. Gerlach gesticht. Het stof uit het graf van de heilige in de huidige parochiekerk van Houthem zou dieren, vooral koeien, kunnen genezen. De ontdekking op 28 mei 1599 van de waterput die Gerlach gebruikt zou hebben en de uitgave van enkele levensbeschrijvingen in de 17e eeuw, hadden een grote invloed op de verspreiding van de Gerlachverering op het grondgebied van de huidige Belgische provincies Antwerpen, Brabant, Limburg en Luik en de huidige Nederlandse provincies Limburg en Noord-Brabant.
- Op 12 februari 1866 verkreeg de parochie Hooge Zwaluwe vanuit de trappistenabdij van Achel een reliek van de heilige kluizenaar.
- Op een zijaltaar heeft een houten, laat 19e-eeuws, neogotisch, beeld van Gerlachus gestaan. Gerlachus werd voorgesteld met een kleine koe aan zijn voeten. In 1976 werd het beeld toegevoegd aan de collectie van het Bisschoppelijk Museum (Breda's Museum).
↑ top
Verering - De verering van de heilige kluizenaar Gerlachus was in het algemeen succesvol in landelijke gemeenschappen, waar zijn hulp vaak door landbouwers werd ingeroepen. Pastoor Petrus Hubertus Klijsen, de eerste pastoor van Hooge Zwaluwe van 1865 tot 1877, introduceerde de Gerlachverering in zijn parochie. In 1877 werd hij naar ⟶ Loon op Zand overgeplaatst waar hij opnieuw een Gerlachdevotie startte.
- Een jaar na het verwerven van de reliek, in 1867, werd het boekje Gebeden en overwegingen voor de noveen van den Heiligen Gerlacus, kluizenaar uitgegeven. Volgens de titelpagina werd Gerlach toen al bijzonder vereerd in de parochiekerk van Hooge Zwaluwe. Gerlachus werd aangeroepen als patroon tegen besmettelijke ziekten, vooral die onder het vee. Het boekje bevat voor ieder van de negen dagen van de noveen een overweging en een gebed, daarnaast de litanie van de H. Gerlachus en negen aanroepingen. Vooral boeren riepen Gerlachus aan ter voorkoming van ziekten onder het vee.
- Bij pauselijk decreet van 12 oktober 1873 werd een volle aflaat verleend aan allen, die op de feestdag van St. Willibrord (7 november) of gedurende het octaaf de parochiekerk bezochten. In dat decreet werd tevens bepaald, dat de bisschop van 's-Hertogenbosch nog een periode van acht dagen kon bepalen waarop een volle aflaat kon worden verdiend. Hiervoor werd maandag voor Pinksteren, de dag waarop het feest van Gerlachus werd gevierd, en de volgende zeven dagen aangewezen. In 1901 wordt door Kronenburg Hooge Zwaluwe vermeld onder de plaatsen waar Gerlachus werd vereerd.
- Na een tijdelijke inzinking leefde de Gerlachusverering onder het pastoraat van E.J.J. Kocken (1935-1947) weer op. Reeds in het jaar van zijn installatie was er sprake van een hernieuwde verering. In 1936 wordt gesproken over het zomerfeest van de H. Gerlachus, dat vroeger vele bedevaartgangers had getrokken. De viering vond traditioneel in de week voor Pinksteren plaats. In 1938 werd het zomerfeest voor het eerst weer gehouden. Er kwamen ongeveer 200 jonge boeren uit de naburige plaatsen Made, Den Hout, Terheijden, Wagenberg en Lage Zwaluwe ter bedevaart. Op Pinkstermaandag 5 juni werd voor hen een mis opgedragen.
- Op 5 januari 1939, de sterfdag van Gerlachus, werd met bisschoppelijke goedkeuring de Broederschap van de H. Gerlachus opgericht. Enkele weken later werd een vaandel gewijd, dat de Jonge Boerenstand had laten maken. Bij die gelegenheid hield kapelaan Bless van de Heikantparochie uit Tilburg de feestpredicatie. De zomerfeesten trokken steeds meer mensen. Hoogtepunt was tweede Pinksterdag, wanneer de jonge boeren uit de omtrek kwamen om 's morgens om 8.00 uur de mis bij te wonen. 's Middags kwamen de boerinnen uit de verre omtrek. Gedurende de oorlogsjaren was de belangstelling minder. In 1943 werd er geen pelgrimstocht van jonge boeren gehouden om te voorkomen dat de mannen opgepakt zouden worden om te werken in Duitsland. In 1946 werd het Gerlachuszomerfeest weer met luister gevierd. Tot begin jaren zestig heeft de verering van Gerlachus voortgeduurd. Kennelijk is de viering toen snel verdwenen, want zelfs het beeld werd - tezamen met andere beelden - rond 1965 uit de kerk verwijderd en later aan het Bisschoppelijk Museum overgedragen.
↑ top
Materiële cultuur - Devotieboekjes: 1 Gebeden en overwegingen voor de noveen van den heilige Gerlacus, kluizenaar. Patroon tegen besmettelijke ziekten vooral onder het vee. Bijzonder vereerd in de parochie-kerk van Hooge-Zwaluwe (Tilburg: R.K. Jongens Weeshuis, 1867; 48 p.); 2 Broederschap van den H. Gerlacus, kluizenaar...te Hooge Zwaluwe (z.p. [1939]; 8 p.).


↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Hooge Zwaluwe, parochiearchief.
Literatuur: Levens van de voornaemste heyligen en roemweêrdige persoonen der Nederlanden, dl. 1 (Mechelen: Hanicq, 1827) p. 35-41; J.A.F. Kronenburg, Neerlands heiligen in de middeleeuwen, dl. 4 (Amsterdam: Bekker, 1901) p. 78-115; 'Bedevaartplaatsen in ons Bisdom', in: Sint-Jansklokken 9 februari 1952, vermelding Hooge Zwaluwe; M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 59; D. Zaaijer, Zwaluwe in vertellingen (Zaltbommel: Europese Bibliotheek, 1977) p. 22-26; R.C.M. Jacobs, P.A.J.M. van Meel, 200 Jaar r.k. parochie H. Joannes de Doper Lage Zwaluwe (Lage Zwaluwe: Kerkbestuur parochie H. Joannes de Doper, 1987) p. 32; J. Buitkamp, De katholieke kerk van Hooge Zwaluwe 1865 - 1987 (z.p. 1987); J. Gerits, 'Sint-Gerlach van Houthem, beschermheilige tegen ziekten van mens en dier', in: Ons heem 41 (1987) p. 69 - 94, i.h.b. p. 81; Anneke Mulder-Bakker, De kluizenaar in de eik. Gerlach van Houthem en zijn verering (Hilversum: Verloren, 1995); J. Gerits, 'Bedevaartliederen ter ere van St-Gerlach van Houtem', in: Ons heem 50 (1996) p. 91-92.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Hooge Zwaluwe; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.