Hoogerheide, H. Cornelius

Cultusobject: H. Cornelius Open Street Maps
Datum: 16 september; derde weekeinde van september (+ octaaf)
Periode: Ca. 1912 - ca 1990
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk O.L. Vrouw ten Hemelopneming (sinds 2003 parochie De Bron)
Adres: Raadhuisstraat 132, 4631 NJ Hoogerheide
Gemeente: Woensdrecht
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: De verering van Cornelius is in Hoogerheide waarschijnlijk omstreeks 1910 in het leven geroepen. Vanuit de regio kwamen de mensen ter bedevaart. Vanaf 1965 is de verering allengs tot een lokale aangelegenheid teruggelopen.

Auteur: René Jacobs
Illustraties:
Topografie - De verering vindt plaats in de parochiekerk, die in 1910 - 1912 in de huidige vorm werd gebouwd, naar ontwerp van architect Jac. van Gils uit Rotterdam. In feite realiseerde Van Gils een grondige verbouwing en vergroting van een 18e-eeuwse schuurkerk die in de 19e eeuw reeds enkele malen was vergroot. De kerk staat in het centrum van Hoogerheide op het kruispunt van de wegen Bergen op Zoom - Antwerpen, Hoogerheide - Huijbergen, en Hoogerheide - Ossendrecht.
- De parochie is in 2003 met een aantal andere parochies (Ossendrecht, Woensdrecht, Huijbergen, Putte) gefuseerd tot parochie De Bron
Cultusobject

- De paus en martelaar Cornelius († 253) had tijdens zijn pontificaat te maken met verscheurdheid van de christelijke gemeenschap. In tegenstelling tot de tegenpaus Novatianus stond hij voor een milde boetepraktijk bij christenen die vanwege de vervolging tijdelijk van hun geloof waren gevallen. 
De verering van Cornelius (14 september; later 16 september), groeide in West-Europa gedurende de 7e tot in de 10e eeuw door middel van de verspreiding van diens relieken. Kornelimünster, nabij Aken, is vanwege de aanwezigheid van enkele belangrijke relieken (het grootste deel van het hoofd, rechterarm en drinkhoorn) thans nog een van de drukst bezochte bedevaartplaatsen in Duitsland. Cornelius is een van de vier heilige maarschalken (de overige drie zijn Quirinus, Antonius Abt en Hubertus). Hij is patroon van de boeren en het (hoorn-)vee. Iconografisch wordt Cornelius afgebeeld als paus met een hoorn in de hand. Met name in Noord-Brabant was Cornelius een populaire heilige die in de 19e en 20e eeuw in tal van plaatsen met behulp van relieken en broederschappen als nieuwe cultus is geïntroduceerd.
- De relieken zijn geborgen in twee verzilverde reliekhouders, waarvan een het opschrift 'S. Barbara' [sic!] draagt. De relieken zijn gehecht op een goud geborduurde achtergrond waarop de tekst 'S. Cornelii P.M.' staat.
- Het gipsen Corneliusbeeld is circa 1,40 meter hoog en omstreeks 1994 opnieuw beschilderd in de kleuren blauwgroen, wit en rood. Cornelius is afgebeeld als paus met tiara, in de linkerhand een hoorn dragend. Alleen tijdens de viering van de feestdag staat het beeld op het priesterkoor opgesteld. De rest van het jaar is het opgeborgen in een niet meer in gebruik zijnde biechtstoel. De maker en het jaar zijn onbekend.
 

Verering - Op 26 augustus 1912 werd door de bisschop van Breda de oprichting van de Broederschap van St. Cornelius goedgekeurd. Het is opvallend dat de broederschap kort na het gereedkomen van de bijna geheel nieuw gebouwde kerk is opgericht. Mogelijk hebben - naast geestelijke - ook financiële overwegingen een rol gespeeld bij het bevorderen van de verering van Cornelius in de wijde omtrek. Het ledenregister van de broederschap werd tot en met 1940 in volgorde van inschrijving bijgehouden. 829 leden werden tot dan met volgnummer ingeschreven; daarnaast werden er ongeveer 60 personen ingeschreven zonder volgnummer. Vanaf 1940 werden de ledenlijsten door zelatrices bijgehouden. Deze lijsten lopen tot ongeveer 1946. In het midden van het register is waarschijnlijk rond 1955 een andere administratie ingevoerd en wel op basis van ledenlijsten per straat. De verering vond plaats op Cornelius' feestdag 16 september en gedurende het octaaf. Kaarsen werden opgestoken ter ere van Cornelius en de reliek werd vereerd.
- Pastoor Konings schreef in 1937 dat Cornelius in Hoogerheide werd ingeroepen tegen vallende ziekte, jicht, stuipen, kinkhoest, zenuwziekten en verschillende veeziekten. Hij riep tevens ouders op om hun gezin onder bescherming van de heilige te stellen en van de voordelen van de broederschap gebruik te maken. Enkele volkskundevragenlijsten uit 1959 vermelden deze Cornelius wel als beschermer tegen stuipen, maar niet als schutspatroon van het (hoorn-)vee.
- Tot aan ongeveer 1960 was er een toeloop (geschat wordt een honderdtal) van vereerders uit de naburige parochies, zoals Woensdrecht, Ossendrecht, Huijbergen, Putte en Bergen op Zoom. Vrij snel daarna is de belangstelling teruggelopen tot een lokale verering. Enkele gelovigen uit naburige parochies komen in de jaren negentig nog wel speciaal voor de Corneliusverering naar Hoogerheide, die tijdens en na de eucharistieviering plaats heeft.
- In 1996 was de verering beperkt tot de eucharistievieringen in het derde weekend van september (kermisweekend in Hoogerheide). In dat weekend kreeg het beeld een ereplaats op het priesterkoor te midden van bloemen en kaarsen. Ook werd er gelegenheid gegeven tot het vereren van de reliek, waarvan door een aantal kerkgangers gebruik werd gemaakt.
- Anno 2020 wordt het beeld van Cornelius op zijn feestdag nog steeds uitgesteld, maar is de verering minimaal.
Materiële cultuur - 1 Boekje ter ere van St. Cornelius paus en martelaar, patroon tegen alle zenuwlijden ('s-Hertogenbosch: G. Mosmans Zoon; nih.obst. M. van Dijk, 25 augustus 1949; 31 p.), het is een algemeen boekje dat in Hoogerheide werd gebruikt en verspreid; 2 broederschapsprentje waarop Cornelius staat afgebeeld als paus, getooid met tiara en een hoorn in zijn rechterhand. Opvallend is de daarbij geplaatste tekst in het Frans 'S. Corneille, priez pour nous'. Op het prentje staan de voorwaarden om lid te worden van de broederschap afgedrukt, tevens de 'voordeelen aan de Broederschap verbonden' (Bergen op Zoom; impr. P. Leijten, Breda, 26-8-1912; 4 p.).

Bronnen en literatuur Archivalia: Hoogerheide, parochiearchief.
Literatuur: Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 488-489; Alb. Rooijen, Vereering van den H. Cornelius (Bijzondere Patroon tegen Zenuwziekte) in Nederlandsche kerken en kapellen (Leiden: Futura, 1918) p. 2, 26; G. Konings, 'Octaaf van den H. Cornelius', in: De Avondster, tweede blad, 18 september 1937; P.J. Meertens & M. de Meyer ed., Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar Aflevering II (Antwerpen: Standaard, 1965) p. 25, vermelding als beschermheilige tegen stuipen; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 30; A.J. Pijnen, 300 Jaar parochieleven te Hoogerheide 1689 -1989 (Hoogerheide: heemkundekring Het Zuidkwartier, 1989); A. van Veldhoven, 'Heilige Cornelis (? 253) Hoogerheide', in: Tijding 18 (1995) afl. 2, p. 36.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Hoogerheide; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959), 64a (1993).

  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.