Hooidonk, Heilig Kruis

Cultusobject: Heilig Kruis Open Street Maps
Datum: Eerste of tweede zondag in september
Periode: 13e eeuw (?) - 1650 / 1952 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Devotiekapel te Hooidonk; parochiekerk van St. Lambertus te Nederwetten
Adres: Devotiekapel aan de Eikelkampen nabij Hooidonk 14, 5674 PE Nederwetten; parochiekerk, Hoekstraat 46 5674 NP Nederwetten
Gemeente: Nuenen
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

In 1244 onderzocht Bonifatius, bisschop van Lausanne (Zwitserland), in de regularissenpriorij van Hooidonk tot twee keer toe een partikel van het H. Kruis. Nadat hij de reliek enkele malen in water had ondergedompeld, vielen er bloeddruppels uit. De reliek is in 1793 in de parochiekerk van Waubach in Limburg terechtgekomen. In 1952 is de helft ervan aan de parochiekerk van Nederwetten afgestaan. Met de terugkeer van de reliek naar Nederwetten bloeide de kruisdevotie in Hooidonk en Nederwetten weer op. Op de plek van het voormalige regularissenklooster werd in 1953 een gedachtenis- en devotiekapel met processiepark gebouwd. Op de eerste of tweede zondag van september wordt daar nog steeds de H. Kruisreliek vereerd.
Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - Op de plaats waar de devotiekapel aan de Eikelkampen staat, was vanaf het midden van de 12e eeuw op een natuurlijk eiland in de rivier de Dommel het regularissenklooster van Hooidonk gevestigd. Deze priorij was, in opdracht van de abt van Rolduc, opgericht door de augustijner koorheer Leo (van Stakenburg?) en werd bewoond door reguliere kanunnikessen van Augustinus. In 1148 werd de houten kloosterkapel door Philips van Katzenellenbogen, bisschop van Osnabrück, plechtig ingewijd. De kloosterkapel werd later vervangen door een stenen kapel met twee altaren en op 4 september 1244 ingewijd door Bonifatius, bisschop van Lausanne. Aan deze kapel, toegewijd aan O.L. Vrouw en St. Jan Evangelist, is later nog een derde altaar toegevoegd.
- De kanunnikessen werden in 1650 uit hun bezittingen verdreven. Het klooster met alle bijbehorende goederen werd genaast en verkocht. De meeste zusters vertrokken met hun priorin Agnes van Pollaert in ballingschap naar Lier. Rond 1800 was van de kloostergebouwen van Hooidonk niet veel meer overgebleven dan een ruïne.
- Opgravingen in de 20e eeuw hebben nagenoeg de gehele fundering van de middeleeuwse kloosterkapel blootgelegd. Op de plaats van het voormalige regularissenklooster is in 1953 een gedachtenis- en devotiekapel onder zadeldak met klokkentorentje gebouwd. De kapel staat in een processiepark met kruiswegstaties en is gebouwd naar een ontwerp van architect H.W. Valk.
- Reeds in 1250 werd voor de bewoners in de omgeving van de Hooidonkse priorij op een hoogte nabij een hoeve een kapel gebouwd. De rector van het klooster werd belast met de bediening van dit kerkje. Op deze wijze ontstond de parochie Nederwetten. In 1497 wordt voor de Lambertuskerk te Nederwetten een altaar ter ere van Maria, het H. Kruis en andere heiligen vermeld. Het Maria- en H. Kruisaltaar in de parochiekerk van het nabij gelegen Gerwen wordt voor de eerste keer genoemd in 1474. Tussen 1523 en 1555 komt het een aantal keren voor als altaar van Maria, het H. Kruis en Sebastiaan.
↑ top
Cultusobject - Het object van verering in Hooidonk en Nederwetten is een partikel van het H. Kruis. De splinter is vijf centimeter lang en vijf millimeter breed. De reliek vormt de helft van een kruispartikel dat met zekerheid al in 1244 in de priorij van Hooidonk werd vereerd en daar tot 1650 is gebleven. Hoe de reliek in de priorij van Hooidonk terecht is gekomen, wordt nergens vermeld. In 1663 werd de reliek vanuit Lier ondergebracht in de abdij van Rolduc waar deze tot de vernietiging van het klooster in 1793 werd bewaard. In 1663 was de reliek in een nieuwe reliekhouder geplaatst: 'in een silveren kasgen ingesloten neffens een gulden rinck met eene roos van diamanten daerin gewinckt'. Koorheer Tilman Laurens Welter bracht de reliek in 1793 in veiligheid in de parochiekerk van het Limburgse ⟶ Waubach.
- In 1952 schonk de pastoor van Waubach de helft van de reliek aan de parochiekerk van Nederwetten. De reliek in de Lambertuskerk van Nederwetten staat in een glazen kast op een zijaltaar en is gevat in een 20e-eeuwse reliekhouder waarin kruisgewijs twee stukjes hout zijn geplaatst.
- Op een glas-in-loodraam in het middelste venster van het priesterkoor in de Lambertuskerk van Nederwetten is te zien hoe bisschop Bonifatius de waterproef uitvoert met de splinter van het H. Kruis.
↑ top
Verering Wonder
- Tijdens de periode dat hij verbleef in de abdij Ter Kameren te Brussel, wijdde Bonifatius, bisschop van Lausanne (Zwitserland), op 4 september 1244 de nieuwe stenen kloosterkapel in van de regularissenpriorij van Hooidonk. Bij die gelegenheid wilde de bisschop zich vergewissen van de echtheid van een partikel van het H. Kruis dat er door de zusters zorgvuldig werd bewaard. In aanwezigheid van enkele getuigen, waaronder Henricus, norbertijn van Averbode, en een edelman genaamd Arnulphus van Stakenbroek, dompelde Bonifatius het partikel bij herhaling in een beker water. Een reliek van het H. Kruis kon immers alleen als echt worden beschouwd als het hout in water zou zinken. Telkens wanneer de bisschop de splinter uit het glas haalde, vielen er dikke bloeddruppels uit. Tot drie keer toe herhaalde de bisschop zijn proefneming. Het bloed ving hij op in een glazen ampul. Ook het door het bloed rood gekleurde water werd opgevangen in een ampul. Toen Bonifatius voor de derde en laatste maal de proef wilde gaan doen, maakte hij met de splinter een kruisteken boven het water van de beker. Terstond verscheen op de bodem van de beker een rood kruis. De beker werd vervolgens schoongespoeld en opnieuw gevuld met water dat volgens de aanwezige getuigen honingzoet smaakte. Op 7 september ondernam Bonifatius de proef nog eens met hetzelfde resultaat. Bonifatius stelde zijn bevindingen op schrift in een oorkonde die hij bevestigde met zijn zegel. Volgens Coppens zou dit diploma zich ooit in de Leuvense Gertrudisabdij hebben bevonden.
- Vijf dagen nadat bisschop Bonifatius zijn eerste proefneming had gedaan, vertelde ene Hildegondis van Wulfsombeke hem dat zij na het drinken van het honingzoete water was genezen van een ziekte waaraan zij al drie jaar leed.

Geschiedenis
- De miraculeuze gebeurtenis met de H. Kruisreliek van Hooidonk moet al spoedig pelgrims hebben aangetrokken. Aan het einde van de 15e eeuw was er een grote toeloop naar de kloosterkapel van Hooidonk op 14 september, het feest van Kruisverheffing, en 3 mei, het feest van Kruisvinding. Wichmans zegt in zijn Brabantia Mariana tripartita dat de verering van het H. Kruis er groot was en dat er vele wonderen waren gebeurd.
- Nadat de regularissenpriorij van Hooidonk in 1650 was genaast, vertrok de congregatie in ballingschap naar Lier. Priorin Agnes van Pollaert nam het partikel van het H. Kruis mee naar Lier om die blijvend te kunnen vereren: '[...] nemende nacht en dagen in al hare swaerigheden haren toevlucht tot dat wijt-vermaert ende miraculeus Heilige Cruys ons Heeren d'welck over de vier hondert jaeren midts de wonderbaere teckenen door God in 't selve verthoont, in alle eerbiedinghe van wijden ende sijden besocht is geweest'.
- Na de naasting van de regularissenpriorij in 1650 bleef te Hooidonk nog enige tijd een zekere mate van verering voor het H. Kruis bestaan.
- In 1876 schrijft Schutjes in zijn Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch dat het te betreuren is dat een deel van de reliek van het H. Kruis niet in de parochiekerk van Nederwetten berust. Uiteindelijk werd in 1952 de helft van de reliek door de pastoor van Waubach teruggegeven aan de Lambertuskerk te Nederwetten. Hierna herleefde in Nederwetten de H. Kruisdevotie. Zo gaven de parochianen geld voor een nieuwe reliekhouder. De overblijfselen van de voormalige regularissenpriorij van Hooidonk aan de Eikelkampen werden in 1952 onderzocht en de fundamenten van de kloosterkapel werden blootgelegd en boven de grond gereconstrueerd. In 1953 werd in opdracht van pastoor W. Roelofs op de plaats van de oude priorij een gedachtenis- en devotiekapel gebouwd met processiepark. Het nieuwe heiligdom werd plechtig ingewijd door de bisschop in aanwezigheid van ongeveer 600 gelovigen.
- Tot 1956 ontstond de gewoonte de H. Kruisreliek in processie van de Lambertuskerk naar de devotiekapel te brengen en te vereren. In 1956 werden processie en verering van de H. Kruisreliek afgeschaft vanwege teruglopende belangstelling. In 1977 werd de H. Kruisdevotie met processie in Hooidonk opnieuw ingevoerd. In 1996 namen er zo'n 300 personen aan deel.

Processie
- Bij aanvang van de plechtigheden op de eerste of tweede zondag van september komt de pastoor met de H. Kruisreliek per auto naar Hooidonk. De processie vertrekt daarna vanaf de molenaarswoning (Hooidonk 14) met de reliek naar de devotiekapel. Het St. Annagilde uit Nederwetten, diverse verenigingen uit Nederwetten en een delegatie van de boerinnenbond met het Maria-van-Hooidonkvaandel nemen deel aan de processie. In het recente verleden was ook het H. Kruisgilde van Gerwen bij de processie aanwezig. Achteraan de stoet loopt de priester met de reliek. De processie loopt circa 200 meter tot aan het rustaltaar. Vervolgens wordt in de openlucht een eucharistieviering gehouden. Afsluitend brengen vendelzwaaiers een hommage aan het H. Kruis. De reliekhouder wordt tenslotte voor belangstellenden nog een korte tijd in de devotiekapel uitgesteld.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Mechelen, bisdomarchief: aartsdekenale registers van Kempenland, inv. nr. L3 en L15; Nederwetten, gemeentearchief, archief van het convent van Hooidonk; Nederwetten, parochiearchief St. Lambertus.
Literatuur: Augustinus Wichmans, Brabantia Mariana tripartita (Antwerpen: J. Cnobbaert, 1632) p. 951-954; F. Foppens, Historia episcopatus Sylvaeducensis etc. (Brussel: F. Foppens, 1721) p. 289-296; [S.J. van de Velde, gezegd Honselaer], Oudheden en gestichten van de bisschoppelyke stadt en meyerye van 's Hertogen-Bossche etc. (Leiden: J.A. Langerak, 1742) p. 289, 299, 594-609; C. Smet, Heylige en roemweerdige persoonen etc. (Brussel: P.J. de Haes, 1809) p. 267-273; L.G. Swaving, Galerij van Roomsche beelden of beeldendienst der XIX eeuw (Dordrecht: Blussé & Van Braam, 1824) p. 306-312; J.A. Coppens, Nieuwe beschryving van het bisdom van 's-Hertogenbosch: naar aanleiding van het 'Katholyk meijerijsch memorieboek' van A. van Gils, dl. 3 ('s-Hertogenbosch: Demelinne, 1843) p. 114-121; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 5 (Sint-Michielsgestel 1876) p. 156-165; 'De wonderdadige Partikel des H. Kruises te Hoydonck onder nederwetten, 1244', in: Volksmissionaris 3 (1882) p. 352-358; R. Corten, Rolduc in woord en beeld. Geschiedenis der abdij en der onderwijs-inrichting (Utrecht 1902) p. 58-62; G. Malherbe, 'Étude sur les reliques et reliquaires de la vraie Croix', in: Het Gildeboek. Tijdschrift voor kerkelijke kunst en oudheidkunde 19 (1936) p. 95 en afb. 30; 'O.L. Vrouw van Brabant', in: Sancta Maria 14 (1937) p. 292; M. Schoengen, Monasticon Batavum, dl. 2 (Amsterdam: Noord-Hollandsche Uitgeversmaatschappij, 1941) p. 101-102; P.C. Boeren, De abdij Rolduc. Godsdienstig en cultureel centrum van het hertogdom Limburg 1104-1804 (Maastricht: E. van Aelst, 1945) p. 77; A.M. Frenken, 'De voormalige priorij van Hooidonk', in: Bossche bijdragen 19 (1947) p. 6 en noot 2 aldaar; A.M. Frenken, Memoriaal der dorpen en parochies Gerwen, Nuenen en Nederwetten ('s-Hertogenbosch: Provinciaal Genootschap, 1948) p. 39, 41, 231-236, 248-257, bijlage 8 (p. 271-275) en bijlage 9 (p. 297-298); 'Het wonder van Hooidonk', in: Sint-Jansklokken 30 (28 augustus 1953) p. 3; 'De kruisreliek te Hooidonk', in: Sint-Jansklokken 30 (4 september 1953) p. 1; F.J. Woestenburg, Het wonder van Hooidonk. De geschiedenis van de wonderbare relikwie van het H. Kruis te Hooidonk-Nederwetten (z.p. 1953); Nederwetten vroeger en nu. 750 jaar historie in woord en beeld (Asten 1972) p. 56-63; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 173-177; Cultuurhistorische inventarisatie Provincie Noord-Brabant. Gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten ('s-Hertogenbosch 1983) p. 21 en foto 53; J.W.M. Peijnenburg, 'Het klooster Hooidonk te Nederwetten', in: J.A.F.M. Van Oudheusden e.a. ed., Ziel en zaligheid in Noord-Brabant (Delft: Eburon, 1993) p. 114 en 117.
Overige bronnen: Meertens Instituut BIN-dossier Hooidonk; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993)
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.