IJsselmonde, O.L. Vrouw van IJsselmonde, Hulp der Christenen

Cultusobject: O.L. Vrouw van IJsselmonde, Hulp der Christenen Open Street Maps
Datum: 2 juli (O.L. Vrouw Visitatie)
Periode: 1934 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk De Emmausgangers
Adres: Bandeloodijk 320/Reyerdijk 67, 3079 NC Rotterdam
Gemeente: Rotterdam
Provincie: Zuid-Holland
Bisdom: Rotterdam
Samenvatting:

De verering van O.L. Vrouw van IJsselmonde, Hulp der Christenen is door pastoor Bakx vanaf 1934 systematisch gecultiveerd en moet gezien worden in het licht van de opbouw van een nieuwe parochie. In 1996 had de devotie een individueel en sterk lokaal karakter.
Auteur: Paul van Geest en Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - IJsselmonde, een van de vroegere eilanden (Islemunda) in het deltagebied tussen het vasteland van Holland en Zeeland, is momenteel gelegen binnen de gemeente Rotterdam, aan de zuidoever van de Nieuwe Maas, aan de voet van de Van Brienenoordbrug.
- De parochiekerk van Cosmas en Damianus (uit 1446) werd na de reformatie aan de protestanten overgedragen en is thans nog in gebruik door de N.H. gemeente. De meeste inwoners gingen over naar de nieuwe religie. Uit het Volksregister van 1830 blijkt dat er toen nog maar twintig katholieken waren. Dat aantal was weer tot 500 opgelopen in 1938. Er vestigden zich vele schippersgezinnen.
Voor 1934 gingen de katholieken naar de kerk aan het Stieltjesplein en het Afrikaanderplein, de huidige parochie de Doortocht, en later naar de kerk van de H. Kruisvinding in Rotterdam-Zuid. Toen IJsselmonde in 1942 als zelfstandige civiele gemeente met ongeveer 4000 inwoners geannexeerd werd door Rotterdam, bleken ongeveer 2800 inwoners hervormd. De overige 1200 waren katholiek.
- In 1934 werd er door de IJsselmondse katholieken in een garage aan de Koninginneweg een kleine noodkerk ingericht. De eerste pastoor was pater P. Bakx o.s.c., die met voortvarende hand een r.k. lagere school oprichtte en het verenigingsleven in de parochie intensiveerde. In april 1949 werd een grotere noodkerk in gebruik genomen aan de Kruisherenstraat. In 1967 kwam tenslotte de eigenlijke parochiekerk aan de Groene Tuin gereed. Vooral door het teruglopende kerkbezoek werd echter reeds in de tweede helft van de jaren tachtig samenwerking gezocht met de parochie van de Wederkomst van de Heer, die te IJsselmonde was opgericht in de vijftiger jaren. Er ontstond een pastoraatsgebied, en uiteindelijk werd in mei 1994 besloten dat de nieuw te vormen parochie verder zou gaan in de parochiekerk van de Wederkomst van de Heer. In 1995 is de parochie van de Kruisverheffing samengegaan met de parochie van de Wederkomst van de Heer in de nieuwe parochie De Emmausgangers. De grenzen van de huidige deelgemeente IJsselmonde komen nu overeen met die van het pastoraatsgebied; beide beslaan de wijken Oud-IJsselmonde, Groot IJsselmonde, Beverwaard en Lombardije. De grens van het pastoraatgebied wordt in het oosten gevormd met de gemeentegrens van Ridderkerk, in het zuiden overgaand met de gemeentegrens van Barendrecht tot de spoorlijn Dordrecht-Rotterdam in het westen.
↑ top
Cultusobject - Toen in 1934 na eeuwen voor het eerst weer een katholiek kerkje in gebruik werd genomen, kwam de parochiegemeenschap van de H. Kruisverheffing in het bezit van een beeldje van de Moeder Gods. Volgens de mondelinge overlevering die aan het beeld is verbonden, zou het zijn aangespoeld tijdens de Elisabethsvloed in 1421. Het is een hoogmiddeleeuws uit hout gesneden en gepolychromeerd Mariabeeldje (ca. 50 cm hoog), voorstellende een staande Moeder Gods, die op haar linkerarm het Christuskind houdt. Maria is getooid met een open gouden kroon en houdt in haar rechterhand een scepter. Het kind draagt een gesloten gouden kroon en houdt in zijn linkerhandje een rijksappel; het rechterhandje is opgeheven in een zegengebaar.
- Het beeld van O.L. Vrouw van IJsselmonde, Hulp der Christenen, stond in de parochiekerk van de Kruisverheffing in een kleine nis tegen een schelp achter kunstglas naast het altaar. In de kerk van de Emmausgangers heeft het een plaats gekregen tegen een schelp links naast het altaar. Het beeld is geplaatst voor een speciaal ontworpen wandkleed, waarvoor de inspiratie ontleend werd aan Apocalyps 12:1 ('en er werd een groot teken aan de hemel gezien: een vrouw, met de zon bekleed, met de maan onder haar voeten en een krans van twaalf sterren op haar hoofd'). De twaalf sterren die het kleed toont, zijn ook terug te vinden op de kroon van Mariabeeld.
- De toevoeging van het predikaat 'Hulp der Christenen' zou door Pius V (1566-1572), zo veronderstellen somigen, in de litanie van Loreto zijn ingelast uit dank voor Maria's bescherming tijdens de slag van Lepanto. Dit predikaat is gepropageerd door Don Giovanni Bosco, de stichter van de orde der salesianen. Vanaf 1846 riep hij Maria onder deze naam aan, waarbij hij zich bewust was van de politieke lading van een dergelijk predikaat in het revolutionaire en anticlericale Italië. De titel 'Hulp der Christenen' vond door de propaganda van de salesianen brede ingang in de wereldkerk.
↑ top
Verering - In 1464 werd aan de vroegere kerk een kleine kerktoren gebouwd. Weliswaar verwees een van de klokken naar het hoogfeest van 'Maria Visitationis', maar omdat er verder geen aanwijzingen voor een bepaalde Mariaverering zijn, lijkt het geloofsleven in middeleeuws IJsselmonde verder niet op een buitengewone wijze door de devotie tot Maria te zijn bepaald.
- Pas toen in 1934 de oprichting van een nieuwe parochie in IJsselmonde werd toevertrouwd aan de kruisheer P. Bakx, zag deze de intensivering van de devotie tot Maria als een essentieel moment in het herstel van het katholieke leven aldaar. Zo schreef hij in 1938 in De Maasbode, een mysterie enscenerend: 'Spoedig, nadat in 1934 ten behoeve van de Katholieken in IJsselmonde het nieuwe Kerkje aan de Koninginneweg was gebouwd, kwam dit Kerkje op zeer providentieele wijze in het bezit van een eeuwenoud uit hout gesneden beeld van de Moeder Gods. [...] Met het herleven van het Katholiek Geloof is ook de Mariavereering, eeuwen begraven, herleefd'. Feit is echter dat de protestantse familie Philippa in het 'precieze' IJsselmonde de pater bij zijn aantreden onder strikte geheimhouding het beeld had geschonken. Volgens de mondelinge overlevering die allengs aan het Mariabeeldje werd verbonden, zou het zijn aangespoeld tijdens de Elisabethsvloed.
- Behalve de parochie (1950) en de r.k. lagere school wist P. Bakx ook de collectieve en individuele devotie tot O.L. Vrouw van IJsselmonde leven in te blazen. Hij signaleerde gebedsverhoringen en reeds vanaf 1934 dateren de bedevaarten naar de parochiekerk, waarvan de laatste plaats vond in 1967. De mannelijke jeugd van de streek, georganiseerd in de verkenners en de kruisvaarders, kwam met directeur en leiders naar IJsselmonde om Maria te vereren. Deze bedevaart werd gevolgd door een tweede, die gehouden werd door de mannen congressisten uit de parochie van de H. Kruisvinding; vervolgens vond een pelgrimage plaats van de Tochtgenoten van St. Frans en op 29 mei 1938 organiseerde de mannencongregatie van de H. Kruisvinding een bedevaart. Vele bedevaarten van particulieren, jeugdverenigingen, parochiële groepen uit Schiedam, Tuindorp-Vreewijk, Gilze-Rijen en uit Rotterdam (parochie van de Westzeedijk) zouden volgen. De mondelinge overlevering wil dat mgr. J.P. Huijbers van Haarlem de parochiekerk tot genadeoord of bedevaartoord zou hebben uitgeroepen. Bewijsstukken zijn hiervan echter niet aangetroffen. De Maasbode maakte op 7 juli 1950 melding van een groep van 100 bedevaartgangers die 'evenals in zovele voorgaande jaren [...] in eerbiedig stilzwijgen [komen] om daar hun grote en hun kleine noden aan [Maria] Hulp der Christenen voor te leggen, maar vooral om te bidden voor de hoofdintentie: het verkrijgen van meer priester- en kloosterroepingen in het Dekenaat Rotterdam'. Ook gedurende de Hongaarse opstand in 1956 werd het beeld veelvuldig vereerd. De laatste groepsbedevaart vond in 1967 plaats.
- Ondanks pogingen van de pastor in de parochie in de jaren tachtig, H.C. Flohr, is de collectieve devotie tot O.L. Vrouw van IJsselmonde verzand en had zij in 1996 een individueel en sterk lokaal karakter. Onder de parochianen bestaat er nog steeds een sterke devotie voor deze Maria en er worden voor en na de vieringen veel kaarsen bij het beeld opgestoken.
De relatieve onbekendheid van het bedevaartoord blijkt wel uit het feit dat de plaats niet werd opgenomen in het boekje Maria in het Bisdom Rotterdam uit 1988.
↑ top
Materiële cultuur - 1 Ansichtkaart met op de voorzijde een zwartwitfoto van het beeld en de tekst 'O.L. Vr. Hulp der Christenen - IJsselmonde' (eigen uitgave Kerk van de H. Kruisverheffing, ca. 1950?); 2 na de totstandkoming van de nieuwe parochie De Emmausgangers in 1995, is een devotioneel vouwblad vervaardigd. Op de voorpagina bevindt zich een afbeelding van het beeld, op p. 2 en 3 wordt de geschiedenis van de Mariaverering te IJsselmonde verteld en op p. 4 is een speciaal gebed tot O.L. Vrouw der Christenen afgedrukt. Onder het gebed is een tekening van het houten kerkje aangebracht, waarvan in de toren rond 1435 een beeldje werd aangebracht.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: IJsselmonde, parochiearchief De Emmausgangers: sectie parochie H. Kruisvinding. Rotterdam, stichting streekarchief Eiland IJsselmonde: dossiers 'kerk' en 'kunst'. Het materiaal dat parochiaan dhr. Ruijters met betrekking tot O.L.Vrouw van IJsselmonde heeft samengebracht, kon in 1997 niet in het parochiearchief worden teruggevonden.
Literatuur: P. Bakx, 'De oude parochie S.S. Cosmae et Damiani te IJsselmonde. Grepen uit de kerkelijke geschiedenis van IJsselmonde', in: De Maasbode 28 januari 1938; P. Bakx, 'De Mariaverering in de geschiedenis van het katholiek geloofsleven te IJsselmonde', in: De Maasbode, 16 mei 1938; H.L. Baars, Grepen uit de geschiedenis van IJsselmonde (Arnhem: Gysbers en van Loon, 1977) p. 32-35, 41, 46, 92-93 en 117; J. Klok, IJsselmonde in groei en bloei (Oostvoorne: De Klokkestoel, z.j.) p. 71; A. van Luyn, Maria nel Carisma Salesiano. Studio sulle Costituzioni della Società di San Francesco di Sales (Roma: Libreria Ateneo Salesiano, 1987) p. 12-18.
In De Kruisklok. Kerkblad van de Parochie van het H. Kruisverheffing zijn in de jaren 1986-1990 verschillende artikelen over de Mariaverering geschreven.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier IJsselmonde; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64b; mondelinge informatie van pastor R. Leijsen en dekenaal opbouwwerker H. Stekener op 3 juni 1997.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.