Kaatsheuvel, H. Bernardus van Clairvaux

Cultusobject: H. Bernardus van Clairvaux Open Street Maps
Datum: Zondag na 20 augustus
Periode: 1849 - 1967
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Jan de Doper
Adres: Hoofdstraat 34, 1571 DD Kaatsheuvel
Gemeente: Loon op Zand
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In Kaatsheuvel bestond van 1849 tot 1967 een Bernarduscultus met een beperkte regionale uitstraling.
Auteur: Jac. Biemans
Illustraties:
Topografie - De parochie in Kaatsheuvel werd in 1796 opgericht door afscheiding van de oude parochie Loon op Zand. Aanvankelijk kerkte men in de uit de 18e eeuw daterende schuurkerk, totdat in 1834 met steun van rijkswege een nieuwe waterstaatskerk werd gebouwd. Deze werd in de jaren 1911-1913 vervangen door de huidige neogotische kerk
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Bernardus ⟶ Bergeijk.
- De kerk bezit twee relieken. De eerste ('S. Bernard. Abb.') is gezet in een rond reliekdoosje (Ø ca. 4 cm) met glasvenster, dat is geplaatst in een zilveren, versierde houder (Ø ca. 7,5 cm) met handgreep. De tweede is eveneens gevat in een ronde (Ø 4 cm) theca met glasvenster ('Ex. oss. S. Bernardi, Abb.': uit het gebeente van St. Bernardus, Abt) en dateert blijkens het echtheidsformulier uit 1873. Deze reliek mocht ter publieke verering getoond, doch niet 'verheven' worden.
- De kerk te Kaatsheuvel bezit drie beelden van de H. Bernardus, alle uit de 20e eeuw. Een beeld maakt onderdeel uit van het in witte steen uitgevoerde hoofdaltaar (Custers, Eindhoven ca. 1915); een houten, niet gepolychromeerd beeld (Custers, Eindhoven, ca. 1915) hangt tegen een pilaar aan de linkerzijde in de kerk. Het derde beeld is ongeveer 75 centimeter hoog, kent een neogotische polychromie en dateert uit het midden van de 20e eeuw. Het beeld is opgeslagen en mist de attributen. Waarschijnlijk is dit laatste beeld het cultusbeeld geweest.
↑ top
Verering - In 1849 werd in de St. Jansparochie te Kaatsheuvel een broederschap van de H. Bernardus opgericht. Nog datzelfde jaar werd vanuit Rome een volle aflaat verleend voor bezoekers aan de kerk die te biecht en te communnie waren gegaan. Gedrukte briefjes vermelden een litanie, broederschap en 'Aflaten [voor hen] die den H. Bernardus Abt en Leraar, bijzonderen Patroon tegen de jicht en andere ziekten, in de kerk der Parochie Kaatsheuvel zullen vereeren'. De bisschop van 's-Hertogenbosch weigerde aanvankelijk zijn goedkeuring te hechten aan de aflaten, totdat de pastoor hem verzekerde 'dat bij mij nooit de gedachte is ontstaan, om hier eene bedevaart op te rigten; maar alleen ten dienste van mijn eigen volk'.
- In de loop der jaren nam, ondanks de intentie van de bovengenoemde pastoor, het aantal bedevaartgangers toe. Uit het enige bewaarde kasboekje van de broederschap, over de jaren 1899-1953, kunnen de plaatsen worden afgeleid waaruit de vereerders afkomstig waren: Kaatsheuvel, Elshout, Waalwijk, Besoyen en Herpt. De ongedateerde statuten (eerste helft 20e eeuw) van de broederschap vermelden dat men om lid te worden bij inschrijving 30 cent diende te betalen, en om lid te blijven jaarlijks een kwartje. In de tweede helft van de 20e eeuw nam de verering van de H. Bernardus af. Met goedvinden van de toen nog in leven zijnde broedermeesters uit Kaatsheuvel, Haaren, Udenhout en Berkel-Enschot werd de broederschap in 1967 opgeheven. Dit omdat het ledental in de loop der jaren sterk was verminderd, evenals de ambitie bij de broedermeesters, en omdat de contributie van 25 cent per lid veel te laag was om de misstipendia te betalen bij de vele sterfgevallen van de (voornamelijk bejaarde) leden. Besloten werd om van de rente van het nog aanwezige kapitaal van ⨍900,- jaarlijks missen op te dragen in het octaaf van de H. Bernardus en op de feestdag zelf, 20 augustus.
↑ top
Materiële cultuur - De kerk bezit een vaandel met de onthoofding van Johannes de Doper waarop aan de achterzijde de H. Bernardus is geborduurd.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Kaatsheuvel, parochiearchief St. Jan de Doper: inv. nr. 16, memoriale 1865; inv. nr. 17, memoriale 1879; inv. nr. 41, archiefstukken pastoors Huygens, Zouthout, Van Beek, Van Mierlo, Janssen en De Bont; inv. nr. 42, archiefstukken pastoors Nielen, Völker en Van de Brekel; losse stukken in laden 'St. Bernardus' en 'Documenten' (enveloppe No. 7 Litterae testimoniales). 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: nieuw archief parochie H. Joannes de Doper, map A.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 4 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1873) p. 653-657; Stef, 'St. Bernardusverering in onze streek', in: Met gansen trou 3 (1953) p. 113-116; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische Verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 57; W.H.Th. Knippenberg, Devotionalia. Religieuze voorwerpen uit het katholieke leven, dl. 2 (Eindhoven: Bura Boeken, z.j. [1985]) p. 182; Geschiedenis van de parochie Sint Jan (Kaatsheuvel: Heemkundekring 'De Ketsheuvel', 1988) themanummer Strol Zaand in verband met 200 jaar Kaatsheuvelse parochie St. Jan, 11 (1996) nr. 2 (mei) p. 3-62.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Kaatsheuvel; Utrecht, SSKN dossier Kaatsheuvel.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.