Koolwijk, H. Anna

Cultusobject: H. Anna Open Street Maps
Datum: 26 juli (zondag na)
Periode: 17e eeuw? - heden.
Religieuze context: Christelijk
Locatie: St. Annakapel behorend tot de parochie St. Sebastianus te Herpen
Adres: Koolwijksestraat, Herpen
Gemeente: Ravenstein
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

De Annadevotie bestaat in Koolwijk sinds de late middeleeuwen. Een toeloop van bedevaartgangers uit de regio is al in de 17e eeuw aanwijsbaar. Dankzij de verwerving van een reliek en een aflaat nam de bedevaart aan het begin van de 19e eeuw sterk toe. De cultusplaats wordt anno 1997 op de feestdag nog altijd druk bezocht.
Auteur: Richard de Beer
Illustraties:
Topografie - De St. Annakapel ligt aan een driesprong in de buurtschap Koolwijk: langs de oostzijde loopt de Koolwijksestraat en langs de noordgevel ligt het gebogen tracé van een oude weg met keibestrating. Deze straat vormde voorheen het begin van de landweg tussen Grote Koolwijk en Kleine Koolwijk. Ten westen van de kapel staat een laat 19e-eeuwse langgevelboerderij, vroeger tevens café. Aan de zuidzijde ligt het kapelveld. Op dit veld wordt jaarlijks op de hoogtijdag van St. Anna de mis gevierd.
- Op de plaats van de huidige kapel stond in de 15e eeuw een kleine eenbeukige kapel die in de tweede helft van de 17e eeuw werd vergroot of mogelijk vervangen door een wat grotere kapel (met toren) van hoofdzakelijk dezelfde vorm. De 17e-eeuwse kapel is op zijn beurt bij een verbouwing in 1820 vergroot met twee zijbeuken die langs de toren doorliepen. Zijbeuken en schip werden door een dak gedekt.
- De verbouwing die in 1936 werd uitgevoerd onder leiding van de plaatselijke architect E.L. Jansen, was rigoureus. De noordmuur werd met nieuwe steen ommetseld, de andere muren werden afgebroken en door nieuwe spouwmuren vervangen. De toren werd verhoogd en er verrees een nieuwe sacristie tegen de zuidoostzijde. In zijn huidige gedaante betreft het een eenvoudige bakstenen geörienteerde kapel met pannendak, driezijdige koorsluiting en lage ingebouwde toren met open dakruiter.
- In een buitennis in de oostelijke koorsluiting, die daar ook voor 1936 aanwezig was, is een kopie geplaatst van het laatmiddeleeuwse St. Annabeeld, aanwezig in de kapel. Daaronder is in 1960 een steen ingemetseld met de tekst:

'Op Zondag na 26 Juli van het jaar 1960 werd in deze eeuwenoude Sint Annakapel op de Koolwijk onder Herpen deze steen aangebracht en gezegend. De Deken van Oss deed dit samen met de Pastoor van Herpen en de Kapelmeesters ter blijvende herinnering aan de Osse Pastoors Septius, van Aelst en van Lent die van ca. 1640 tot 1672 van uit deze kapel de zielzorg voor hun parochianen uitoefenden // 1520 // 1960'.

- Inwendig is de situatie die na de vergroting van 1820 ontstond, bewaard gebleven: een neoclassicistische ruimte, door tweemaal vier gezwollen Toscaanse zuilen verdeeld in een schip en twee smalle zijbeuken. Boven de zijbeuken zijn vlakke stucplafonds; boven het schip is een tongewelf in stuc. Het schip heeft aan het oosteinde een halfronde absis.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Anna ⟶ Aarle.
- De kerk bezit een ovale theca met reliek van St. Anna, centraal geplaatst in een zilveren reliekhouder (hoogte 27,5 cm, Ø voet 10 cm) uit de 18e eeuw, in de vorm van een barokke monstrans, versierd met stenen en overtopt door een beugelkroon.
- Een laatgotisch Anna-te-Drieënbeeld (hoogte 90 cm) van gepolychromeerd hout dateert uit circa 1490 en is mogelijk in West-Gelre (het tegenwoordige Noord-Limburg) vervaardigd. Anna en Maria zijn naast elkaar op een bank gezeten. Anna (rechts), met sluier en kindoek, houdt in haar handen een druiventros en op haar schoot ligt een geopend boek. Maria (links), gekroond, draagt op haar rechterarm het naakte Christuskind, dat zijn handjes uitstrekt naar de druiventros. De polychromie is vernieuwd door H. Cerfontaine in het tweede kwart van deze eeuw. Na de Tweede Wereldoorlog verbleef het beeld enige jaren in de parochiekerk van Herpen (tenminste tot 1961).
Dit beeld is het oorspronkelijke cultusbeeld van Koolwijk. Het is geplaatst tegen de wand in de zuidoosthoek van de zuidbeuk.
- Sinds de 19e eeuw is de devotie echter steeds meer gericht op het beeld van Anna met Maria. Het gaat om een eenvoudig neobarok beeld van Anna die Maria onderwijst (hoogte ca. 1,40 m) van gepolychromeerd hout uit de eerste helft van de 19e eeuw. Het staat in de zuidzijde van het schip, tegen de meest oostelijke zuil. Anna, staande, met sluier en kindoek, houdt haar linkerhand op de schouder van Maria, die rechts voor haar staat, gekleed in een tunica. Met haar rechterhand wijst Anna in het opengeslagen boek, dat Maria op haar linkerhand houdt. De polychromie is mogelijk vernieuwd door H. Cerfontaine in het tweede kwart van deze eeuw. Bij het beeld horen twee zilveren kronen, in 1840 vervaardigd door H. de Leeuw uit 's-Hertogenbosch.
↑ top
Verering - Een Annakapel wordt voor het eerst genoemd in 1520 in een kerkelijk beneficieregister van het prinsbisdom Luik als 'Capella S. Annae in Coelbeeck'. Uit dezelfde bron blijkt in 1566 dat de geestelijke die deze kapel bedient, alleen de stipendia en offers van de bezoekers als inkomen heeft. Het beeld van Anna-te-Drieën in de kapel, dat uit ca. 1490 dateert, wijst op een dan al bestaande devotie ter plaatse.
- In Koolwijk viert men het feest van St. Anna op de zondag onder het octaaf van haar feestdag, 26 juli (haar sterfdag). Zeker al sinds de 17e en 18e eeuw is er op die dag sprake van bedevaarten uit de omliggende dorpen naar de Koolwijk. Op 24 juli 1686 stelde bijvoorbeeld pastoor Joannes de Rover van Macharen een dialoog tussen Anna, Maria en Jezus samen, bestemd voor de processie 'op den grooten coolwijck'.
- Omdat Koolwijk in het Land van Ravenstein lag, tot circa 1800 een autonoom gebied onder het bestuur van een katholieke, Duitse vorst, gingen de katholieken uit het nabijgelegen Oss, waar de uitoefening van de katholieke eredienst verboden was, van ca. 1640 tot 1672 naar de mis in deze grenskapel. De Osse pastoors Matthias Septius, Leonardus van Aelst en Jacobus van Lent oefenden in deze periode vanuit de Koolwijk de zielzorg uit. De grote toeloop van gelovigen had tot gevolg dat de kapel werd vergroot ofwel door een groter bedehuis werd vervangen.
- De rector van de Mariakapel in ⟶ Handel, Bartholomaeus Luijten, bezocht in 1718 de kapel op de feestdag. Hij sprak daar de deken van het Land van Ravenstein, die hem toezegde dat hij voortaan jaarlijks een bedevaart naar Handel zou leiden als Luijten ieder jaar vanuit Handel een processie naar de Koolwijk zou aanvoeren. De rector beloofde dit vanaf het daaropvolgende jaar, 1719, te zullen doen. Hij sprak op de Koolwijk nog diverse andere pastoors, waaruit kan worden opgemaakt dat het gebruikelijk was voor de parochies in de omgeving om jaarlijks met hun pastoor in processie naar de Koolwijk te gaan. Dit zullen vooral de parochies uit het Land van Ravenstein zelf zijn geweest. Vanuit de aangrenzende Meierij, dat onder calvinistisch bestuur stond, konden geen processies worden gehouden.
- De bedevaart zal ongetwijfeld een stimulans hebben ondervonden toen men in de 18e eeuw een reliek van de H. Anna verwierf en nog meer toen paus Pius VII op 15 mei 1801 een aflaatbul uitgaf, waarin hij pelgrims, die op 26 juli of in de week daarna de kapel van Koolwijk bezochten, een volle aflaat verleende. De aflaatverlening had mogelijk tot gevolg dat de kapel in 1820 opnieuw moest worden vergroot. In ieder geval spreekt Van der Aa in 1845 over een drukke bedevaart, waarbij capucijnen uit Velp bij Grave een preek in de openlucht hielden. Dit zouden zij overigens tot 1965 blijven doen. In de 19e en eerste helft van de 20e eeuw was het vanwege het grote aantal bezoekers nodig om vijf missen op het feest van St. Anna te vieren. Pelgrims kwamen toen met name uit Oss, Berghem, Haren en Tilburg.
- Toen de bedevaarten na de Tweede Wereldoorlog terugliepen en het er naar uit zag, dat de Annafeesten een meer lokaal karakter gingen krijgen ('De Kollikse kermis'), richtte de Herpense pastoor Van Vught omstreeks 1957 een fonds op om de Annadevotie te bevorderen: de vereniging 'Vrienden van St. Anna'. Men kon een grote of een kleine vriend van haar worden, het verschil daartussen was ⨍2,50 contributie per jaar. Het initiatief had succes. In de beginjaren telde de vereniging 300 à 400 leden; later, vanaf de jaren tachtig, nog ongeveer 250. Het aanvankelijke succes had tot gevolg dat de kapel op de hoogtijdagen te klein werd. De pastoor besloot daarom de preek (steeds met als thema 'De lof van de degelijke huisvrouw') voortaan buiten te houden. Fanfare St. Hubertus uit Herpen luisterde de gebeurtenis op. Op het eind van de plechtigheid kon men de reliek van Anna vereren. Dit gebruik is later echter door pastoor Van Vught afgeschaft, omdat de eerbied bij de aanwezigen steeds meer ontbrak.
- In het begin van de jaren zestig, vooral na de komst van pastoor J. Willems in 1964, dreigden de Annavieringen te worden afgeschaft. De toenmalige kapelmeesters wisten dat te voorkomen en gaven de feestelijkheden een nieuw elan.
- De plechtige hoogmis op het feest van St. Anna wordt sindsdien steeds in de openlucht gevierd op het kapelveld, waar voor de gelegenheid een muziekkiosk is geplaatst. Hierop is voldoende ruimte voor het altaar en voor het parochiekoor uit Herpen. Ten behoeve van de bezoekers (de afgelopen decennia circa 400 à 500 per jaar met een uitschieter van 2000 in 1977) worden banken op het grasveld geplaatst. In een kraam tegen de kapel kan men devotionalia kopen (moderne houten Annabeeldjes, kaarsen en kaarten met een voorstelling van een van de Koolwijkse Annabeelden erop, foto's van de kapel). Het is de gewoonte dat ieder jaar voor het opdragen van de mis een vooraanstaande Nederlandse geestelijke wordt uitgenodigd. Op de feestdag is de kapel de hele dag open en om 15.30 uur wordt er een lof gehouden.
Sinds enige jaren is de viering van het Annafeest gekoppeld aan een reünie van inwoners en oud-inwoners van de Koolwijk.
- Tot 1965 werd er op elke dinsdag van het jaar (behalve op feestdagen) in de Annakapel een mis opgedragen, waarna (sinds de 18e eeuw) de reliek van St. Anna kon worden vereerd. Voor deze vieringen werden de opbrengsten van een fundatie aangewend. Sinds 1965 is de dinsdagviering naar het weekend (meestal zaterdagavond) verzet. Indien er geen priester beschikbaar is, wordt een woord- en communiedienst gehouden. Net als op de jaarlijkse feestdag is bij de wekelijkse vieringen de reliekverering vervallen.
- Daarnaast is de Annakapel gedurende het jaar ook zeer geliefd als trouwkapel.
↑ top
Materiële cultuur - Votiefgeschenken: aan de noordoostzijde van de kapel hangen twee kasten met zilveren en gouden ex-voto's, waarschijnlijk geschonken in de 18e, 19e en 20e eeuw. In de eerste kast: elf hartvormige ex-voto's, vier ex-voto's in de vorm van een been; een in de vorm van een voet. In de tweede kast: vier hartvormige ex-voto's (waaronder een van goud), een ex-voto in de vorm van een hoofd, twaalf kruisjes (zilver en goud), diverse oorhangers, ringen en broches.
- Diversen: 1 In een buitennis in de oostelijke koorsluiting staat een kopie van het laatmiddeleeuwse St. Annabeeld, aanwezig in de kapel (zie 'Cultusobject'), uitgevoerd in geschilderde steen, waarschijnlijk in 1936 vervaardigd; 2 lindehouten neobarok antependium van het hoofdaltaar, in het midden van de 19e eeuw vervaardigd door Gerard Lucius uit Berlicum/'s-Hertogenbosch (gesigneerd achter het reliëf van Joachim). Centraal in het antependium een opengewerkt paneel, waarin een cartouche met het Lam Gods, omgeven door bladvoluten en druiventrossen. Dit paneel wordt geflankeerd door twee smallere reliëfs, voorstellende de H. Anna, die Maria onderwijst (rechts), en de H. Joachim met een schaap aan zijn voeten (links); 3 boven de westingang is een gebrandschilderd glas-in-loodraam van recente datum, waarop een voorstelling van het laatmiddeleeuwse Anna-te-Drieën-beeld, elders in de kapel; 4 in 1981 waren er devotiekaarsen te koop (h. 24 cm) met een zwarte opdruk van het beeld en de tekst 'St. Anna Koolwijk'.

Devotioneel drukwerk
- 1 Godvruchtige oefeningen ter eere van de heilige Moeder Anna (Grave: J.R. Van Dieren, 1835); 2 Paulinus o.m.cap., Devotieboekje ter verering van de H. Moeder Anna in de St. Anna Kapel op de 'Koolwijk' te Herpen (Grave: Graafsche Drukkerij, Wed. A. Verhaak N.V.; impr. F.N.J. Hendrikx, 's-Hertogenbosch 29 maart 1938). Coll. Heemkundekring Kempenland, streekarchief Eindhoven); 3 Liederen van Groot-Nederland, verz. door F.R. Coers Frzn., no. 31 Sinte Annaliedjes (Apeldoorn z.j.; p. 8); 4 devotieprentje (10,7 x 6,8 cm) met op de voorzijde een foto van het 19e-eeuwse cultusbeeld en de tekst 'H. Moeder Anna van de Koolwijk, bid voor ons' en op de achterzijde de tekst 'Oud wonderbeeld van de H. Moeder Anna bijzonder vereerd in de kapel op de Koolwijk te Herpen (N.B.)' en een lied; er bestaat ook een variant in een iets kleiner formaat en iets andere teksten; 5 gestencild vouwblad 'Sint Annafeest Koolwijk' (ca. 1980); 6 ansichtkaart met kleurenfoto van het 19e-eeuwse cultusbeeld. Op de achterzijde de tekst '"St. Anna". Koolwijk Herpen' (ca. 1990); 7 ansichtkaart met kleurenfoto van de kapel en de tekst 'St. Anna kapel-koolwijk' (Berghem: foto Emile Bonte, ca. 1981).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Herpen, parochiearchief St. Sebastianus: memoriale parochiae. Oss, streekarchivariaat Brabant Noordoost: archief Herpen, inv. nr. 336, bouwvergunning 1936, nr. 48, gedeeltelijk vernieuwen St. Annakapel; parochiearchief Macharen, inv. nr. 136, 'Directorium Supplicationis In Macharen Cum Quibusdam adjunctis', p. 27, 28, 29.
Tekstedities: E. Loffeld, 'O. L. Vrouw van Handel', in: Bossche bijdragen 20 (1956) p. 267-307, het dagboek van rector Luijten uit 1718; G. Bannenberg, A. Frenken & H. Hens, De oude dekenaten Cuijk, Woensel en Hilvarenbeek in de 15de- en 16de-eeuwse registers van het aartsdiakenaat Kempenland, dl. 1 (Nijmegen: Janssen, 1968) dl. 1, p. 32.
Literatuur: J.A. Coppens, Nieuwe beschrijving van het bisdom van 's Hertogenbosch etc., dl. 4 ('s-Hertogenbosch: J.F. Demelinne, 1844) p. 69; A.J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, dl. 6 (Gorinchem: Noorduyn, 1845) p. 574; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 4 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1873) p. 157; Voorloopige Lijst der Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst, dl. 10. De provincie Noordbrabant (Den Haag 1931) p. 163-164; 'Ga Sinte Anna vereren!', in: Sint- Jansklokken, 24 juli 1959; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 73-78; J.M.J.F.A. Sluijters, Ravenstein in oude ansichten (Zaltbommel 1971) p. 61; W. van Leeuwen, Langs de oude Brabantse kerken, Oostelijk Brabant (Baarn 1974) p. 134; H. Den Brok, 'St. Annafeesten op de Koolwijk, Sint- Jansklokken, 16 juli 1976; 'Recorddrukte op de Koolwijk. Duizenden pelgrims bij St. Annafeest', in: Brabants Dagblad, 2 augustus 1977; Jan Reinhard, 'De kerststal van Koolwijk', in: Sint-Jansklokken, 18 december 1981, p, 20; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 194-198, 340; F. Jespers, 'Een noordnederlandse processie van drie eeuwen geleden', in: Tijdschrift voor liturgie 71 (1987) p. 231; W. Deeleman-Van Tyen, Sint Anna-te-Drieën. Een onderzoek naar vorm, inhoud en functioneren van het thema St. Anna-te-Drieën in de Nederlandse beeldhouwkunst der late middeleeuwen , 2 dln. (onuitgegeven doctoraalscriptie, Vrije Universiteit Amsterdam, juli 1990) dl. 1, p. 34, 39, dl. 2, onder 'Herpen'; Herpen in woord en beeld (Hapert: De Kempen, 1991) p. 47, 49; Heilige Anna Grote Moeder. De cultus van de Heilige Moeder Anna en haar familie (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1992) p. 5 (afb.), 93, 142, cat. nr. 97; E. Muller & W. Deeleman-Van Tyen, Handleiding bij de kaarten over de verspreiding van de Annadevotie in Nederland tot 1800 (Zeist [1992]) p. 31, 36; Peter Vermeulen, Langs 's Heren wegen. Veldkapellengids voor Noord-Brabant (Eindhoven: Kempen, 1996) p. 90-91.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Koolwijk; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993); Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland dossier Koolwijk; Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum-Klib: bedevaartfoto's Margry (1981).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.