Assendelft, H. Odulphus

Cultusobject: H. Odulphus Open Street Maps
Datum: 12 juni
Periode: Middeleeuwen (?) - 17e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Odulphus
Adres: Dorpsstraat 570, 1566 BZ Assendelft
Gemeente: Zaanstad
Provincie: Noord-Holland
Bisdom: Haarlem
Samenvatting:

De reeds bestaande cultus van Odulphus werd in Assendelft in 1654 sterk bevorderd door de genezing van een negenjarig meisje van haar doofheid.

Auteur: Peter van Dael
Illustraties:
Topografie

- Het dorp Assendelft, waarvan de bevolking lang voor meer dan 50% uit katholieken bestond, ligt in het polderland boven het IJ. 
- De vroeg-gotische 14e-eeuwse kruiskerk, in 1649 geschilderd door Pieter Saenredam, is gesloopt in 1852. De nieuwe r.k. kerk, gebouwd in 1835-1836 ter vervanging van de houten schuilkerk, werd opnieuw aan Odulphus toegewijd.

Cultusobject

- Odulphus († na 854) werd geboren in de tweede helft van de 8e eeuw als zoon van een Frankische edelman uit Oirschot. Na zijn priesterwijding was hij enige tijd verbonden aan de eigenkerk van zijn familie. Daarna werd hij monnik in Utrecht. Vanuit Utrecht heeft hij een aantal jaren onder de Friezen gewerkt. 
De cultus van Odulphus was in de Noordelijke Nederlanden vooral gelokaliseerd in de Utrechtse Salvatorkerk, waar zijn lichaam begraven lag. In 1300 opende de deken van het Utrechtse kapittel van de Sint Salvator het graf van de heilige en plaatste hij de schedel van Odulphus in een zilveren reliekbuste.
- Relieken van Odulphus zijn mogelijk vanuit het Utrechtse devotiecentrum in Assendelft terecht gekomen. De Assendelftse relieken zijn in de reformatie verloren gegaan en het is dus niet bekend wat voor relieken het waren.
- In de huidige Odulphuskerk te Assendelft bevindt zich een gepolychromeerd houten beeld van Odulphus uit het einde van de 19e eeuw, afkomstig uit het atelier van de architect van de kerk, A.C. Bleys.
- Pater Kronenburg noemt Odulphus verder als kerkpatroon van onder andere Bakhuizen (F), Best (NB), Wijk aan Zee (NH), Ooltgensplaat (ZH, voor de reformatie) en Hemelum (F, eveneens voor de reformatie).
 

Verering

- De verering van Odulphus verspreidde zich vanuit Utrecht, maar misschien ook via het benedictijnerklooster van ⟶ Stavoren, dat door Odulphus was gesticht. 
- Het boek Oudheden en gestichten van Kennemerland vermeldt dat Odulphus en zijn relieken in Assendelft 'hoogstatelijk' werden gevierd. Verder deelt Van Heussen mee dat een handschrift in de Assendelftse kerk het verhaal vertelt van de genezing van een doof meisje, Maria Catharina van Oudewerve, dochter van de edelman François van Oudewerve en Annetje Derout, bewoners van het slot Assumburg. Zij was 'zedert langen tijd doof en door geen Geneesheeren te helpen. Zoo is zy dan in 't jaar 1654, zijnde toen 9 jaaren oud, door het aanraaken der gemelde Reliquyen van haare quaal geneezen'. In hetzelfde jaar zijn ze, samen met enige verwanten, naar de toenmalige katholieke schuilkerk, waar de relieken werden bewaard, teruggegaan 'om den Heere te bedanken'. Onder de 'pampieren der zelve kerke' wordt nog een brief van drie jaar later bewaard waarin het voorval wordt bevestigd.
- Helmerhorst citeert uit de Handvesten van Assendelft, geschreven door Marten Adriaan Beels, Baljuw van Assendelft (1768): 'zijn drinkkop, dien hij op reis gebruijkte, en die noch vermaart is onder den naam van St. Odulphus-nap, zoude met grote kracht zijn begaaft geweest, men wil dat de beeltenis van deeze nap noch in de Assendelver-kerk in een glas vertoont wordt'. Of er in de 18e eeuw bedevaarten of devotie plaatsvonden is niet bekend. Van devotionele praktijken of bedevaart rond Odulphus in 19e en 20e eeuw blijkt uit de bronnen evenmin iets.
 

Materiële cultuur

Odulphuskerk Assendelft: 1 een beeld van de patroonheilige; 2 verder is er een houten reliëf uit het tweede kwart van de 17e eeuw, afkomstig van de preekstoel, dat de heilige Odulphus toont met in zijn rechterhand zijn drinknap en in de linkerhand een staf met een vlam (?), verwijzend naar de brand in zijn cel waarbij zijn staf ongedeerd bleef; 3 ook is er het rechterpaneel van een geschilderd drieluik uit het midden van de 17e eeuw; het toont Odulphus in kazuifel, in zijn linkerhand een staf, op de achtergrond een kerkje in een landschap; 4 Odulphus in kazuifel met als attribuut een open boek, staande in een berglandschap, komt met andere figuren ook voor op een vergulde zilveren kelk uit het tweede kwart van de 17e eeuw; 5 verder is Odulphus tezamen met andere figuren te zien op een vergulde zilveren monstrans uit 1643 van de hand van Pieter Bagijn (Haarlem); hij is gekleed in superplie en stola en heeft als attributen een nap en een staf.
Museum Catharijneconvent te Utrecht: een 12e-eeuwse drinknap van Odolphus met bewerkt leren foedraal. Dit reliek maakte ooit deel uit van de Utrechtse St. Salvator of Oudmunsterkerk. Of dit dezelfde drinknap is die ooit in Assendelft aanwezig was is niet duidelijk.
 

Bronnen en literatuur Archivalia: Zaanstad, gemeentearchief.
Literatuur: H.F. van Heussen, Batavia sacra (Brussel: Foppens, 1714) dl. 1, p. 108, dl. 2, p. 380; H.F. van Heussen, Historia episcopatuum foederati Belgii , dl. 2 (Leiden: Christianus Vermey, 1719) p. 62-63; H.F. van Heussen, Oudheden en gestichten van Kennemerland, Amstelland, Noordholland, en Westvriesland etc., dl. 1 (Leiden: Christiaan Vermey, 1721) p. 378-383 = H.F. van Heussen, Kerkelyke historie en outheden der zeven vereenigde provincien etc. (Leiden: Haak, Luchtmans en Langerak, 1726) dl. 1, p. 143, dl. 4, p. 95-96; A.J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, dl. 1 (Gorinchem: Jacobus Noorduyn, 1839) p. 371; J.A.F. Kronenburg, Neerlands heiligen in de middeleeuwen, dl. 5 (Amsterdam: F.H.J. Bekker, 1899) p. 43-54; P.P. Landsman, 'Assendelft: uit den plakkatentijd', in: Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem 29 (1905) p. 190-204; P.P. Landsman, 'De parochie Assendelft', in: Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem 30 (1906) p. 256-280; Th.M.P. Bekkers en E.H. Rijkenberg, Uit Hollands paradijs. De eigen heiligen en heilige plaatsen van het bisdom van Haarlem (Leiden: Sint Bavo, 1918) p. 56-60; W. Frijhoff, Les pèlerinages dans les Provinces-Unies. Ébauche d'inventaire et de problématique de recherches (Parijs-Sorbonne: ongepubliceerde licentiaatsverhandeling, 1969) inv. p. 37, D 17; J. de Boer, Assendelft. Mededelingen over de geschiedenis van een Hoge Heerlijkheid (z.p. 1982) p. 15, 68; J.Th.P. Helmerhorst, 100 jaar kerk 1889-1989: 1000 jaar Parochie H. Odulphus Assendelft ([Krommenie] 1988) p. 22.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Assendelft; Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland dossier Assendelft.
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.