Lemiers, H. Expeditus

Cultusobject: H. Expeditus Open Street Maps
Datum: 19 april (zondag na); eerste donderdag of maandag van de maand
Periode: 1903 - ca. 1965
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Catharina
Adres: Rijksweg 85, 6295 AL Lemiers
Gemeente: Vaals
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: In 1903 schonken inwoners van Aken een beeld van St. Expeditus aan de St. Catharinakerk. Vanaf dat jaar, met een onderbreking van 1914 tot 1924, vertrok maandelijks een processie van Aken naar Lemiers. In 1940 kwam een einde aan de georganiseerde bedevaart. Tot in het midden van de jaren zestig van de 20e eeuw kwamen er nog Duitse pelgrims via ⟶ Holset op eigen gelegenheid.
Auteur: Augustinus van Berkum
Illustraties:
Topografie - Het gehucht Lemiers lag oorspronkelijk ongeveer 300 meter ten noordoosten van de huidige parochiekerk. Midden in dit gehucht, dat thans Oud-Lemiers heet, bevindt zich een 12e-eeuws zaalkerkje. Dit kerkje ressorteerde als kapel onder de parochie Vijlen. Rond het midden van de 19e eeuw ging men allengs huizen bouwen langs de rijksweg ten zuidwesten van (Oud-) Lemiers, die was aangelegd in 1824. Daardoor verplaatste de bewoning zich langzamerhand in zuidwestelijke richting. Omdat ook het aantal inwoners toenam, begon men uit te zien naar een nieuwe kerk. Lemiers werd een rectoraat.
- De kerk werd in 1896 gebouwd naar een ontwerp van architect J. Jorna en is gelegen aan de genoemde rijksweg. In 1901 werd de kerk geconsacreerd. Opgetrokken in een neoromaanse stijl en geïnspireerd op de Dom van Spiers (D), ziet de driebeukige kerk met haar twee torens en dwarsschip eruit als een miniatuurkathedraal.
↑ top
Cultusobject - De verering van Expeditus, martelaar te Militene in Armenië (3e eeuw) gaat terug op een vermelding in het Martyrologium Hieronymianum. Over de tijd waarin hij werd terechtgesteld, zwijgt het martyrologium. Verdere bijzonderheden over deze martelaar zijn evenmin overgeleverd. Wanneer de Latijnse naam geen vertaling van een Grieks of Armeens origineel is, moet Expeditus afkomstig zijn uit het Latijnse Westen. Wellicht is hij als ambtenaar of militair in het Oosten terechtgekomen. Van een speciale cultus in de vroegchristelijke tijd of de middeleeuwen is niets bekend. Pas in de 16e eeuw zijn de eerste sporen daarvan aanwijsbaar. Merkwaardig genoeg bloeit de verering in de 19e eeuw plotseling op, met name in Italië, Frankrijk en sommige Duitse landen. Afgaande op de naam, die zoveel betekent als 'de slagvaardige', 'de man die van geen uitstel weten wil', werd Expeditus sindsdien als een soort 'snelle noodhelper' beschouwd. In de iconografie wordt Expeditus voorgesteld als een Romeins soldaat, met de martelaarspalm in de linkerhand. Met de andere hand wijst hij (gewoonlijk) op een driehoek of zonnewijzer, waarop het woord 'hodie', 'heden', aangebracht is, of - nog vaker, zoals in Lemiers - houdt hij een kruis vast, waarop hetzelfde woord te lezen is, terwijl hij met de rechtervoet een raaf vertreedt, die, als zinnebeeld van de gemakzucht en de neiging de bekering steeds maar uit te stellen, het woordje 'cras' (= morgen) schreeuwt. Sinds het midden van de 19e eeuw vindt men dergelijke beelden en afbeeldingen in Italië, Frankrijk, België en elders.
- Op 24 mei 1903 werd een beeld van St. Expeditus in de nieuwe kerk geplaatst. Dit gepolychromeerd houten beeld (103 cm hoog) in neogotische stijl, afkomstig uit de werkplaats van Jos Sommer te Aken, was een geschenk van een aantal gelovigen uit dezelfde stad. Wat de Akenaren destijds tot deze schenking heeft bewogen, kan niet uit de bronnen worden opgemaakt. Expeditus is staande uitgebeeld als jonge Romeinse legioensoldaat met soldatenlaarzen, bracae en een lederen kuras. Om zijn schouders heeft hij een rode, groengevoerde mantel. In zijn rechterhand heft hij een kruis omhoog. Op de dwarsbalk van het kruis leest men het woord 'hodie'. In zijn linkerhand heeft hij een palmtak. Boven zijn hoofd staat een aureool waarin 'Sanctus Expeditus' is verwerkt. Met zijn rechtervoet vertrapt hij de raaf terwijl bij de linkervoet zijn helm staat.
↑ top
Verering - Omstreeks 1900 maakten diverse legendarische levensbeschrijvingen van Expeditus in Duitsland en Nederland opgang. Deze gaan alle uit van de naam 'Expeditus', 'de man die haastig helpt', 'die zich houdt aan het spreekwoord "Stel niet uit tot morgen wat gij heden doen kunt"'. Pas met de plaatsing in 1903 van een Expeditusbeeld in de kerk begon de Akense processiebedevaart naar Lemiers. Het jaar daarop komt in een krantenbericht de werkzaamheid van de heilige reeds naar voren: 'H. Expeditus, wiens hulp en bijstand reeds door velen op treffende wijze is ondervonden'. Daarom deed men vanuit de parochie de oproep om door 'milde offergaven' een fraai altaar voor de heilige te realiseren.
- De Akense bedevaart vond tot aan de oorlog van 1914 elke eerste of tweede donderdag van de maand plaats. Na een onderbreking van 10 jaar werd ze in 1924 hervat. Sedert 1926 vond de bedevaart plaats op elke eerste maandag. Het was dezelfde groep pelgrims die, met uitzondering van de eerste van de maand, elke maandag naar ⟶ Holset ter bedevaart ging. Op 23 april 1927 werd het 25-jarig 'Stiftungs-fest' gevierd, waarbij volgens rector Jongen 'een 500 en méér vreemdelingen, meest Akenaren, de kerk vulden'. Tien jaar later werd het rectoraat verheven tot een zelfstandige parochie. De Duitsers kwamen niet alleen voor de devotie, met name werd na de Tweede Wereldoorlog bij de kruideniers door de 'Pilger-klanten' elke week boter en koffie ingeslagen. Waarschijnlijk in de jaren zestig van de 20e eeuw kwam er voorgoed een einde aan de Akense bedevaart. Sindsdien kwam men nog slechts op eigen gelegenheid. In de parochiekerk was tevens een vereniging 'De vrienden van St. Expeditus' gevestigd.
- Hoewel er anno 1996 geen sprake meer is van (groeps-)bedevaarten naar Lemiers ter ere van Expeditus, is het thans de enige plaats in ons land, waar deze heilige nog een zekere verering geniet. Op een tamelijk onopvallende plaats achter in de kerk bevindt zich zijn beeld.
- De parochie Lemiers kent nog steeds een 'Erewacht Sint Expeditus', die werd opgericht in 1923. De erewacht bestaat uit (jonge) mannen die in zwart kostuum processies en kerkelijke feesten luister bijzetten. Op gezette tijden wordt voor de levende en overleden leden nog een mis opgedragen in de kerk. De groep telt thans circa 40 leden.
↑ top
Materiële cultuur - Votiefstenen: verschillende Duitstalige votiefstenen waren uit dank voor gebedsverhoringen tegen de linkermuur in de kerk aangebracht. De teksten wezen op zijn patronaat als 'de man die haastig helpt'. Bij de renovatie van het kerkinterieur omstreeks 1970 zijn de votiefstenen verwijderd.

Devotioneel drukwerk
- Prentje: 1 een Duitstalig vouwprentje (z.p, z.d.; 'Mit Erlaubnis der kirchlichen Obrigkeit'; 10,5 x 7 cm) van Lemiers is bekend, ongetwijfeld zal er ook een Nederlandstalige versie van zijn geweest. Op de voorzijde een chromolithografische afbeelding van Expeditus onder een boog met kolommen en de tekst 'S. Expeditus zu Lemiers'. Aan de binnenzijde de litanie van Expeditus, waarin de heilige wordt aangeroepen als onoverwinnelijk geloofsheld, trouw tot in de dood, als man die alles verlaten heeft om Christus te winnen, die, gemarteld en mishandeld, de kroon der gerechtigheid verworven heeft, als patroon van de studerende jeugd, toonbeeld van de soldaat, beschermer van de reizigers, voorspraak van de zondaars, trooster van de bedrukten, helper in dringende aangelegenheden en trouwe beschermer van degenen die een beroep op hem doen. Op de achterzijde staat een levensbeschrijving met gebed, waarin God gevraagd wordt, ons op voorspraak van de heilige martelaar te willen schenken, wat wij door eigen kracht en verdiensten niet kunnen verwerven; 2 prentje (12,5 x 7,4 cm) met op de voorzijde een tekening van de heilige en de tekst 'St. Expeditus. Lemiers. Feestdag 19 April'; aan de binnenzijde een Expedituslitanie en aan de achterzijde een levensbeschrijving van de heilige en een formulier om zich op te geven als lid van de vereniging 'De vrienden van St. Expeditus'.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Lemiers, parochiearchief. Maastricht, gemeentearchief: parochiearchief Lemiers.
Literatuur: 'Lemiers', in: Limburger Koerier, 1 oktober 1904, oproep voor Expeditusaltaar; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 530, over de kerk; H. Delehaye, 'Saint Expédit et le Martyrologe Hiéronymien', in: Analecta Bollandiana 25 (1906) p. 90-98, 232; A. de Santi, 'Intorno al culto di S. Espedito martire', in: Civiltà Cattolica 56 (1905) p. 572-576; 718-727; 57 (1906) p. 448-460; 466-475; H. Jongen, Bijdragen tot de kerkgeschiedenis van Lemiers en het vijftig-jarig bestaan van zijn rectoraat (Maastricht 1930); 'Lemiers, de bedevaartplaats van de H. Expeditus', in: Gazet van Limburg, 24 oktober 1949; J. Myslivec, 'Expeditus von Melitene', in: Lexicon der christlichen Ikonographie, dl. 6 (Rome etc.: Herder, 1974) k. 212; [Akense bedevaart], in: Vaalser weekblad, 21 januari 1966; A. van Berkum, 'Het zaalkerkje van Oud-Lemiers', in: Publications S.H.A. Limbourg 111 (1975) p. 103-145; J.F. van Agt, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. De provincie Limburg 3: Zuid-Limburg, uitgezonderd Maastricht: Vaals, Wittem en Slenaken (Den Haag: SDU, 1983) p. 34-55; Jan de Jager, 'Annie en Pol Plummen gaan dicht', in: Vaalser Weekblad, 3 december 1999.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Lemiers-Expeditus; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.