Lepelstraat, H. Antonius van Padua |
||
| Cultusobject: | H. Antonius van Padua |
Open Street Maps
|
|---|---|---|
| Datum: | 13 juni (zondag naastbij; de negen voorafgaande dinsdagen) | |
| Periode: | 1757 ? - heden | |
| Religieuze context: | Christelijk | |
| Locatie: | Kapel van St. Antonius van Padua in de parochiekerk van St. Antonius van Padua | |
| Adres: | Pastoor Dekkersstraat 2, 4664 BJ Lepelstraat | |
| Gemeente: | Bergen op Zoom | |
| Provincie: | Noord-Brabant | |
| Bisdom: | Breda | |
| Samenvatting: |
De toekenning van een aflaat, verbonden aan de verering van Antonius, luidde in 1757 waarschijnlijk het begin van bedevaarten in. Katholieken uit de omgeving, vooral uit Steenbergen en Bergen op Zoom, richtten broederschappen op en trokken naar Lepelstraat (bij Halsteren) ter bedevaart. Tijdens de jaren zestig van de 20e eeuw verminderde de belangstelling, maar na 1980 leefde de bedevaart weer enigszins op. Er werd een nieuwe inhoud aan gegeven: in plaats van de aflaat staat bezinning rondom een bepaald thema en het samenzijn centraal. |
|
| Auteur: | Jan Brouwers | |
| Illustraties: |
                                        |
|
| Topografie |
- De verering van Antonius van Padua ontstond in de schuil-, later schuurkerk van Halsteren die sinds 1647 gelegen was in het gehucht Lepelstraat. De schuurkerk werd omstreeks 1675 opgetrokken en is in 1760 door nieuwbouw vervangen. In 1830 werd Lepelstraat als afzonderlijke parochie van Halsteren afgescheiden, waarna de schuurkerk als parochiekerk van Lepelstraat in gebruik werd genomen. In 1834 is deze kerk ingrijpend verbouwd en verfraaid. - De neogotische kerk van St. Antonius van Padua (architect P.J. van Genk) is in 1873-1875 gebouwd als vervanger van de voormalige schuurkerk. De kerk werd op 12 september 1875 door bisschop Van Beek van Breda geconsacreerd. Toen de toren tijdens de Tweede Wereldoorlog werd opgeblazen, raakte een groot deel van de kerk vernield. Na de oorlog is de kerk herbouwd in neoromaanse stijl. - In de kerk is een kapel van St. Antonius van Padua met een Antoniusaltaar waarop een beeld staat van de heilige. Ook hangen er zo'n 60 zilveren ex-voto's (19e/20e eeuw; benen, armen, harten, vee, huis etc.) die ter ere van Antonius geschonken zijn. Boven de ingang van de kapel is een muurschildering uit 1953 van Fons Gielis aangebracht met een voorstelling van Antonius die voor de vissen predikt. Een van de gebrandschilderde ramen in het priesterkoor stelt Antonius voor. |
|
| Cultusobject |
- Zie voor St. Antonius van Padua ⟶ Biest-Houtakker. |
|
| Verering |
Ontstaan - In 1647 kwamen minderbroeders-franciscanen die verjaagd waren uit hun klooster in Zeeland (waarschijnlijk Kruiningen) naar Lepelstraat. Op het landgoed Celsehof droegen ze in het geheim de mis op. Tot in 1749 behartigden ze de zielzorg in Halsteren en in een groot deel van de omgeving, waarna de statie te Lepelstraat in seculiere handen overging. De minderbroeders zullen de verering van hun ordeheilige Antonius van Padua in Lepelstraat hebben geïntroduceerd. - Op 21 april 1757 gaf de bisschop van Antwerpen 40 dagen aflaat aan iedereen die op het feest van Antonius en door het hele octaaf 'in eenige der goddelijke diensten' in de kerk van Halsteren, gelegen in het Halsterense gehucht Lepelstraat, aanwezig waren. Deze aflaat werd regelmatig vernieuwd. Voor een vernieuwing moest een klein bedrag worden betaald aan de minderbroeders-capucijnen van Meerseldreef (B). Spoedig trokken pelgrims naar Lepelstraat en vanuit Bergen op Zoom en Steenbergen werden processies georganiseerd. In 1764 erkende Rome een reliek van St. Antonius van Padua die in Lepelstraat werd bewaard en de bisschop van Antwerpen gaf in datzelfde jaar toestemming tot het uitstellen van deze reliek in de Halsterense schuurkerk te Lepelstraat. - Op 8 augustus 1839 verleende paus Gregorius XVI een volle aflaat aan hen die op het feest van de H. Antonius van Padua of onder het octaaf in Lepelstraat biechtten en te communie gingen. De aflaatverlening is bekrachtigd door apostolisch vicaris J. Van Hooydonk van Breda. Bisschop Van Genk van Breda gaf in 1854 toestemming om de reliek op het altaar in Lepelstraat uit te stellen. - Het parochiearchief bevat een briefje met enkele gebeden, waarschijnlijk uit de tweede helft van de 19e of eerste helft van de 20e eeuw. Hieruit blijkt dat water of wijn werd gewijd ter ere van St. Antonius. Het water en de wijn zouden hierdoor genezende kracht krijgen. Dezelfde kracht had de aanraking van de reliek of het beroeren van een afbeelding van de H. Antonius die aan de reliek was aangestreken. Een van de teksten, de 'Benedictio aquae vel vini s. Antonii' ('zegening van het water en de wijn van St. Antonius'), luidt: 'Benedic. et Divi. Deus creaturam istam aquam (vini) ut sit remedium salutare generi humano et praeta per piissimam misericordiam tuam, per Jesu Christi pretiosum sanguinem, atque intercessionem B. Antoni Padani a omnium Sanctorum, ut qui eumque ex ea sumpserit seu gustaverit, liberationem at omnibus malis, corperis sanitatem et animam' ('Zegen, God, dit (door U) geschapen water (of deze wijn) opdat het een heilzaam geneesmiddel is voor het menselijke geslacht en een steun door uw heilige mededogen, door het kostbaar bloed van Jezus Christus, en door de bemiddeling van de H. Antonius van Padua (van Alle Heiligen), opdat die ervan zal hebben genomen of gedronken, bevrijding van alle kwaad en gezondheid van lichaam en geest verwerft'). - In 1872 vroeg de pastoor toestemming om het H. Sacrament uit te stellen tijdens de maandelijkse mis voor Antonius. In een calendarium van omstreeks 1880 staat op elke eerste dinsdag van de maand een gezongen mis ter ere van Antonius 'met uitstelling Onzes Heeren [het H. Sacrament]'. Verder valt hierin te lezen dat er op 13 juni een gezongen mis voor Antonius 'voor de parochie met overlezing en zegening der kinderen' werd opgedragen en in de periode 14-18 juni een mis 'voor de Levende Weldoeners onzer kerk'. - In 1892 werd een broederschap met als patroon Antonius van Padua opgericht. De broederschap hield jaarlijks op het feest van deze heilige en op alle dagen onder het octaaf een gebedsoefening met dagelijks een mis en een lof met de litanie van de H. Antonius. Eveneens in 1892 verzocht de pastoor om een aflaat voor ieder die op de feestdag, onder het octaaf en op de dinsdag, na gebiecht en gecommuniceerd te hebben, de kerk in Lepelstraat bezocht en daar enige tijd bad voor de voortplanting des geloofs. Bij zijn verzoek verwees de pastoor naar de eerdere verlening van deze aflaat, die hij in zijn archief had gevonden. - Omstreeks 1900 klaagde de pastoor in zijn memoriale: 'De kerk is van ouds toegewijd aan den H. Antonius van Padua, die hier van heinde en verre met een grooten toeloop en veel godsvrucht plagt bezocht en aangeroepen te worden. Doch deze toeloop en godsvrucht is zeer verminderd, sedert de omliggende pastoors meest beelden en relieken van den H. Antonius in hunne kerken geplaatst hebben en laten vereeren'. - Vanaf 1925 tot 1971 werd vanuit Bergen op Zoom de bedevaart georganiseerd door de broederschap van de processie van Bergen op Zoom naar Lepelstraat. Negen dinsdagen voorafgaand aan het feest van St. Antonius van Padua trokken honderden pelgrims (in de jaren twintig ongeveer 500 pelgrims per zondag) met vele processieattributen naar Lepelstraat om daar de mis bij te wonen. De vaandels en andere voorwerpen in het museum het Markiezenhof in Bergen op Zoom getuigen nog daarvan. De belangstelling liep in de jaren zestig snel terug waardoor uiteindelijk ook de bedevaarten stopten. Herleving - Begin jaren tachtig bracht de nieuwe pastoor G. Kloeg o.s.b. de devotie tot nieuw leven en kwam de bedevaart weer op gang. Hij begon met het houden van de negen dinsdagen, niet in de ochtend maar 's avonds om 19.00 uur. Langzaam begon daardoor het aantal bedevaartgangers weer te groeien. - De bedevaartgangers komen anno 1997 niet meer in georganiseerde groepen. De broederschappen die vanuit Bergen op Zoom en Steenbergen processies hielden, bestaan niet meer. De tegenwoordige bedevaartgangers komen uit de regio Bergen op Zoom. De pastoor noemde in 1993 de plaatsen Bergen op Zoom, Halsteren, Hoogerheide, Ossendrecht, Steenbergen en Welberg. De meesten zijn ouder dan vijftig jaar. Pastoor Wiertz heeft de indruk dat de belangstelling voor de bedevaart lichtelijk toeneemt. Er komen ongeveer 400 bezoekers per noveendinsdag en dit zijn voor een belangrijk deel mensen van buiten Lepelstraat. De pastoor constateert dat de devotie in het dorp zelf maar beperkt leeft. Er zijn iets meer vrouwen dan mannen. - De individuele verering van de H. Antonius vindt plaats in de periode van negen weken voor zijn feest, waarin ook de novene wordt gehouden met telkens een eucharistieviering. Ook op de zondag na de laatste novene is er een eucharistieviering in dit kader. De daaraan voorafgaande zaterdag is er een viering rond een thema waarin kinderen centraal staan. Deze wordt afgesloten door een individuele kinderzegening. Tijdens de novene liggen er 'intentieklappers' in de kerk waarin iedereen zijn intenties kan neerschrijven. De intenties worden voorgelezen. Meestal behelzen zij verzoeken om voorspraak van Antonius voor gezins- of familieleden, met name om hen voor geloof en kerk te behouden. Gedurende het noveen wordt een aantal Antoniusvaandels en - kussens (eigendom van de parochie) dat gedurende het jaar in museum het Markiezenhof staat opgesteld, weer in de kerk geplaatst. - De organisatie van de vieringen is in handen van de pastoor en een werkgroep. Vanuit de parochie bezoekt men ook andere bedevaartplaatsen in West-Europa; met name Padua werd enkele malen aangedaan. Sinds 1992 is de uit Limburg afkomstige W. Wiertz de voorganger in het noveen. Hij stimuleert het zoeken naar nieuwe vormen om de verering en de bedevaart verder uit te bouwen. De pastoor ziet het samenzijn als centraal doel van de bedevaart. Hij sluit hiermee aan bij de wijze waarop veel bedevaartgangers naar Lepelstraat komen: op de fiets, in groepjes van familieleden of vrienden. Het is ook gebruikelijk om aan de vieringen en de bedevaart een bepaald thema te verbinden. - Na de mis op zondag is er een informele bijeenkomst in de tuin van de pastorie. Wie tot de avond blijft, krijgt frites met kroketten aangeboden. De pastoor zou graag zien dat er ook andere activiteiten rond de bedevaart ontstaan, zoals een Antoniusviering zowel binnen als buiten het kerkgebouw met 'kermisachtig' vertier. |
|
| Materiële cultuur |
- Beelden: 1 een houten beeldje van de H. Antonius is uit Zeeland meegebracht, aldus het memoriale; 2 het memoriale vermeldt verder in 1881: 'Dit jaar wordt het beeld van de H. Antonius, een geschenk van de wel. heer A. Verbeek van Halsteren, voor de eerste keer in processie rondgedragen'. - Tegeltje met de tekst 'St. Antonius v. Padua Lepelstraat' en een afbeelding van Antonius met kind (15 x 15 cm; 1955); coll. Breda's Museum nr. B 2501. - Missaalbeslag: op de achterzijde van het zilveren beslag (1859) van het altaarmissaal is onder meer een afbeelding van de H. Antonius aangebracht met de tekst 'H. Antonius v. P. O.P.N.' ('H. Antonius van Padua, bid voor ons'). - Ex-voto's: zilveren votiefgeschenken (19e en 20e eeuw) bestaande uit: 25 benen, 9 armen en handen, 1 aangezicht, 9 ogen, 16 harten, 12 personen ten voeten uit, 3 personen, enkele kniestukken, 9 kinderen, 2 gebakerde kinderen, 11 hoofden, 6 Maria's, 1 engel, 3 koeien, 1 varken en 1 huis. - Objecten van de Bergen-op-Zoomse processie, de objecten worden bewaard in Museum Markiezenhof te Bergen op Zoom (K&P = Stichting Kermis en processies): - Vaandels e.d.: 1 drie vaandels met toebehoren met op de voorzijde scènes uit het leven van de H. Antonius. Op de achterzijde staat de tekst 'Processie Bergen op Zoom naar Lepelstraat ter eere H. Antonius 1929', 1929 (ottemanzijde, 114 x 64 cm; inv.nr. K & P 3; de vaandels zijn genummerd 1, 2 en 3; zij zijn geborduurd door de carmelitessen te Bergen op Zoom); 2 twee vaandels met toebehoren met op de voorzijde scènes uit het leven van de H. Antonius, 1929 en 1931 (ottemanzijde, 114 x 64 cm; inv.nr. K & P 3, bijlage B; de vaandels zijn genummerd 4 en 5; zij zijn geborduurd door de carmelitessen te Bergen op Zoom); 3 vaandel met op de voorzijde een afbeelding van een godslamp en de tekst 'H. Antonius waakzaam en getrouw' (eerste kwart 20e eeuw; rood fluweel, 119 x 62 cm; inv.nr. K & P 3, bijlage B); 4 vaandel met op de voorzijde een afbeelding van de H. Antonius met het kindje Jezus en de tekst 'H. Antonius bid voor ons'; op de achterzijde staat de tekst 'Processie Bergen op Zoom Lepelstraat opgericht 1925'; op de lus staat de tekst 'A.J. v.d. Wiel, Breda'; eerste kwart 20e eeuw (moireezijde, 179 x 106 cm, inv.nr. K & P 3, bijlage B); 5 vaandel met op de voorzijde een afbeelding van een kelk met hostie, eerste kwart 20e eeuw (rood fluweel, 84 x 54 cm; inv.nr. K & P 3, bijlage B); 6 twee vaandelkruizen, eerste kwart 20e eeuw (koper, 29 x 17 cm; inv.nr. K & P 3 en koper, 46 x 24,5 cm; inv.nr. K & P 3, bijlage B); 7 Fons Gieles, schetsontwerp voor een vaandel 'Processie van Bergen op Zoom naar Lepelstraat 1934 1959', [1958-1959] aquarel op papier, 25 x 16 cm, inv.nr. K & P 108; op de achterzijde staat vermeld 'Geschonken door C. Quik 2-7-1985'. - Medailles: 1 reversmedaille aan bruinkleurige stoffen drager met speld. Op de voorzijde staat een afbeelding van Antonius van Padua met het kindje Jezus; op de achterzijde staat ingegraveerd 'Processie Bergen op Zoom Lepelstraat', ca. 1955 (alpaca?, totale lengte 8 cm, breedte 3 cm, inv.nr. K & P 77, bijlage D-2; 2 reversmedaille aan bruinkleurige stoffen drager met speld. Op de voorzijde staat een afbeelding van Antonius van Padua met het kindje Jezus; op de achterzijde staat ingegraveerd 'Proc.ie B.o.Z. Lepelstraat, begin 20ste eeuw (alpaca?, totale lengte 8 cm, breedte 3 cm); 3 reversmedaille aan bruinkleurige stoffen drager met speld. Op de voorzijde staat een afbeelding van Antonius van Padua met het kindje Jezus; op de achterzijde is ingegraveerd 'C. Quik Proc.ie 1928-1957 B.o.Z. Lepelstraat'. Op het stukje stof bevindt zich een zilveren kroontje als teken van meer dan 25 jaar lidmaatschap, 1957. (Het kroontje is van zilver; de medaille van alpaca?, totale lengte 8 cm, breedte 3 cm; inv.nr. K & P 77, bijlage D-2). - Prentjes: 1 lidmaatschapsprentje 'S. Antonius Paduanus' naar een schilderij van Murillo, gedrukt door Kunst-Adelt te Maastricht; op de achterzijde staat een gebed alsmede 'Bewijs van Lidmaatschap der Processie v.d. H. Antonius van Padua te Lepelstraat', jaren veertig van de 20e eeuw (papier, 11 x 7 cm; inv.nr. 4658 (6 x); inv.nr. K & P 119); 2 tekstprentje 'Het getal 13 is genomen ter eere van den sterfdag van den H. Antonius. Kroontje van den H. Antonius van Padua. Manier om het Kroontje van den H. Antonius te bidden.', 1895 (papier, 13 x 8 cm). - Foto's: 1 foto van het bestuur van de Bergen-op-Zoomse processie naar Lepelstraat, mei 1937 (67 x 80,5 cm inclusief lijst); 2 foto, gemaakt door L.H. van der Aa uit Bergen op Zoom, met in inkt het onderschrift 'Bedevaart ter eere van den heiligen Anthonius van Padua. De bedevaartgangers aan het echtpaar R.J.H. Hamelijnck-Meijvaart op hun veertigjarig huwelijksfeest', 8 mei 1927 (45,5 x 62 cm inclusief lijst); 3 foto waarop in inkt en ballpoint op de achterzijde staat vermeld: 'De Bergsche bedevaartgangers in het vroege morgenuur naar Lepelstr. vóór 1932 (toen werd tramrails opgebroken)' (9 x 14 cm; inv.nr. K & P 105). - Diversen: 1 reliekhouder met relieken van Antonius van Padua en Gerardus Majella; in de rand van de reliekhouder staat gegraveerd: 'Processie Bergen op Zoom - Lepelstraat'; bij de reliekhouder hoort een blauw buideltje (zijde?; 17 x 11 cm) dat met een koord gesloten kan worden. Op het buideltje bevindt zich een tondo van gouddraad met daarin een - verbleekte - schildering van Antonius van Padua met het kindje Jezus. De reliekhouder gaat vergezeld van een echtheidsverklaring van Henricus Lamiroy, bisschop van Brugge, en dateert van 22 juni 1939 (zilver, glas, 9 cm, Ø 7,5 cm); 2 processielantaarn (koper en glas, 42 x ca. 19 x ca. 17 cm, inv.nr. 4655); 3 kussens, be-schil-derd door Fons Gieles, tezamen het woord vormend 'Antonius', ca. 1965 (bruin fluweel, circa 57 x 57 cm, hoog circa 12 cm; inv.nr. K & P 3, bijlage B); 4 ketting (zilver, 100 cm) bestaande uit 27 schakels met een bloemmotief; aan de ketting hangt een medaille (zilver, 5 x 3,5 cm; inv.nr. K & P 119) met op de voorzijde een afbeelding van de H. Antonius van Padua met op de bijbel het kindje Jezus; op de achterzijde staat ingegraveerd 'Processie St. Antonius. Bergen op Zoom Lepelstraat. Op-gericht 26-4 '25', 1925. De zilveren processieketen met medaille werd gedragen door een hoofdbestuurder. Er moeten drie van dergelijke kettingen hebben bestaan; deze specifieke ketting behoorde toe aan de heer W. Bruijs (2-9-1889 - 2-11-1966) te Bergen op Zoom. Devotioneel drukwerk - Alle beschreven objecten worden bewaard in Museum Markiezenhof te Bergen op Zoom. - 1 Met de hand vervaardigd devotie-'schilderijtje', achter glas en ingelijst, waarop een afbeelding van de H. Antonius met het kindje Jezus. De kleding van beiden is van stof gemaakt, de lichaamsdelen zijn van uitgeknipt papier; onder de afbeelding staat in goudopdruk 'A Ricordo'; 19e(?) eeuw, diverse materialen (19,5 x 13,5 cm; inv.nr. 4657); 2 Processie ter eere van den H. Antonius van Padua ingesteld in de parochiekerk van O.L.Vr. Hemelvaart te Bergen op Zoom (Bergen op Zoom: N.V. Drukkerij en Uitgevers-Mij. 'De Zoom' van H.P.M. Verlinden, z.j.; inv.nr. K & P 119) tegenover pagina [3] staat in inkt geschreven: 'Processie B.o. Zoom naar Lepelstraat is op 18 januari 1971 opgeheven.'; 3 'Litanie tot den H. Antonius a Padua' (Antwerpen: J.B. Carstiaenssens, z.j.; 2 losse velletjes; 13 x 9 cm); 4 Pelgrimsboekje van de processie ter eere van den H. Antonius van Padua opgericht in de parochiekerk van O.L.Vr. Hemelvaart te Bergen op Zoom (Bergen op Zoom: N.V. Drukkerij van Gebr. Juten, 1941); 5 tekstprentje van het 'Apostolaat des gebeds' met als 'Maandpatroon: H. Antonius van Padua. Feestdag: 13 Juni.', 1942, papier, 11,5 x 7,5 cm. - Na 1989 is de uitreiking van prentjes na de noveen weer ingevoerd en laat de pastoor jaarlijks speciale prentjes ontwerpen, die aansluiten bij het thema van dat jaar. Een andere gewoonte die sinds 1992 is herleefd is dat voorwerpen vervaardigd worden die te maken hebben met Antonius en die de bedevaartgangers kopen. Lepelstraat kent enkele eigen liederen ter ere van Antonius, die tijdens de vieringen massaal worden meegezongen. |
|
| Bronnen en literatuur |
Archivalia: Bergen op Zoom, gemeentearchief: parochiearchief Lepelstraat; parochiearchief Halsteren. Bergen op Zoom, Markiezenhof: notulen processie H. Antonius van Padua, 1925-1968, inv.nr. K & P 105, 'Ledenlijst Processie 'H. Antonius'. Bergen op Zoom-Lepelstraat', z.j., inv.nr. K & P 105; getypte ledenlijst, inv.nr. K & P 105; zielboek van de processie Bergen op Zoom naar Lepelstraat, 1927-1957, inv.nr. K & P 105. Literatuur: J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda, dl. 4 (Roosendaal: M.D. Van Leeuwen, 1878) p. 1-8; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 489; 'Processie naar Lepelstraat', in: Avondster, 20 april 1929; P. Redemptus, 'St. Antonius en zijn verering', in: Sancta Maria 8 (1930-1931) p. 251-252; B. Knipping, 'De H. Antonius van Padua', in: J. Huyben e.a. ed., Met de heiligen het jaar rond (Bussum: Paul Brand, 1949) p. 338-344; Albert Delahaye, J.P. Van Dooren en Th. Mooren, Zeven eeuwen Halsteren (Halsteren: gemeentebestuur, 1980) p. 206-232, 251-277; H. Buijssen, 'In Halsteren is alles monumentaal. Saamhorigheid in het hart van het bisdom', in: Bisdomblad Breda, april 1996, p. 4-5; Halsteren een monument (Halsteren: heemkundige studiekring, 1998) p. 58, 60. Overige bronnen: KDC BiN-dossier Lepelstraat; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959), 64a (1993); Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland: inventarislijst parochie Lepelstraat, 12-5-1975; objectbeschrijving Markiezenhof Bergen op Zoom door drs. J. Jacobs. |
|
|
naar het KDC, voor aanvullingen en
commentaar. |
||
Bedevaart en Bedevaartplaatsen in Nederland
