Loon op Zand, H. Gerlach (Gerlac[h]us) van Houthem

Cultusobject: H. Gerlach (Gerlac[h]us) van Houthem Open Street Maps
Datum: Tweede Pinksterdag (+ octaaf)
Periode: 1890 - 1968
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Jan Onthoofding
Adres: Oranjeplein 1, 5175 BE Loon op Zand
Gemeente: Loon op Zand
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In 1890 werd in Loon op Zand een Gerlachbedevaart ingesteld. Het octaaf van Gerlach begon in Loon op Zand op de maandag voor Pinksteren. Tijdens het octaaf werd iedere dag water en brood gewijd. Het hoogtepunt van de Gerlachbedevaart was tweede Pinksterdag, de laatste dag van het octaaf. Na een pelgrimsmis werd een sacramentsprocessie gehouden die, behalve door veel boeren, veelvuldig werd bezocht door Tilburgse pelgrims. In 1968 werd de Loonse Gerlachbedevaart voor de laatste keer gehouden.
Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - Tot in de tweede helft van de 16e eeuw bezat het dorp Loon op Zand een rechthoekig romaans zaalkerkje. De kerk was toegewijd aan Willibrord en wordt voor het eerst vermeld in 1233. Vanwege zandverstuivingen rond Loon op Zand zagen de inwoners zich aan het einde van de 14e eeuw genoodzaakt hun dorp te verplaatsen.
- In 1392 of 1394 werd op de nieuwe dorpslocatie begonnen met de bouw van een kerk die aan St. Jan Onthoofding werd gewijd. Met de ingebruikname van deze gotische kruisbasiliek verloor de middeleeuwse Willibrordkerk spoedig haar functie.
- Op 16 juni 1648 werd de laatmiddeleeuwse parochiekerk overgedragen aan de calvinisten. Op 4 juni 1821 werd de oude parochiekerk weer in handen gesteld van de katholieken. Vanwege herstelwerkzaamheden aan de kerk bleef de schuurkerk bij het kasteel van Loon op Zand dienst doen tot 1823. In de jaren 1878-79, 1909 en 1923 werden aan de kerk de nodige verbouwingen en restauratiewerkzaamheden uitgevoerd. In 1929 werd de parochiekerk door architect H.W. Valk gerestaureerd en vergroot. Bij de bevrijding van Loon op Zand in oktober 1944 werden kerk en toren zwaar beschadigd. In 1945 werd de parochiekerk opnieuw opgebouwd.
- Een beeld, geen cultusbeeld, dat Gerlach voorstelt als kluizenaar in de eik, prijkte oorspronkelijk (vanaf 1926) boven de hoofdingang van het Gerlachklooster (Zusters van Liefde van Schijndel) in de Van Rijckevorselstraat. In 1971 werd dat klooster afgebroken en kreeg het beeld van Gerlach een plaatsje in het park van bejaardenhuis De Venloene (Van Rijckevorselstraat 15).
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Gerlachus ⟶ Hooge Zwaluwe (vgl. ⟶ Houthem-Sint Gerlach).
- In de parochiekerk bevinden zich twee Gerlachrelieken. Het ene botpartikel ('S. Gerlaci Conf.') is gevat in een ronde theca binnen een met bloemmotieven opgewerkte zilveren houder, het andere partikel ('St. Gerlachus') is in een gladde theca met houder geplaatst
- In het noordelijk transept van de kerk staat een houten beeld van Gerlach (ca. 2 m hoog) dat geschonken is door de inwoners van Loon op Zand. Het beeld is gepolychromeerd en dateert uit het einde van de 19e eeuw (ca. 1880). Gerlach wordt voorgesteld als kluizenaar met bedelstaf voor een holle boom, met aan zijn ene zijde een boer en aan zijn andere zijde een boerin die in gebed verzonken zijn; voorts een varken, een rund en een paard.
Bij een Loonse familie werd in 1995 een beeldje van Gerlach bewaard dat vroeger in de parochiekerk St. Jan Onthoofding heeft gestaan. Het beeldje is waarschijnlijk aan het einde van de 19e eeuw meegebracht door pastoor Klijsen uit zijn oude parochie in ⟶ Hooge Zwaluwe.
↑ top
Verering Geschiedenis
- De aanstelling van Petrus Hubertus Klijsen als nieuwe pastoor in 1877 bracht de Gerlachdevotie naar Loon op Zand. Ook in zijn vorige parochie ⟶ Hooge Zwaluwe realiseerde hij een bijzondere verering voor en een bedevaart naar Gerlach. In 1890 had de verering in Loon op Zand zich tot een bedevaart ontwikkeld. De Gerlachusbedevaart werd in 1908, tijdens het pastoraat van Emilius Muré, door het bisdom goedgekeurd. Toen zal ook de Gerlachbroederschap zijn opgericht. De broedermeesters haalden de contributie op bij de leden. Na het overlijden van een der leden werd een mis opgedragen. Een gestorven broedermeester werd herdacht met drie missen.
- De Gerlachbedevaart naar Loon op Zand werd in de jaren veertig bevorderd door kapelaan H. Veltman, tevens geestelijk adviseur van de r.k. Jonge Boerenstand van 1945-1946. Hij stimuleerde jonge boeren om aan de bedevaart deel te nemen en nodigde boerenstandsafdelingen uit de omgeving uit om op tweede Pinksterdag naar Loon op Zand te komen. Bij de afdeling in Berkel-Enschot heette de bedevaart de 'vèrkesbevert'.
- Het octaaf van Gerlach begon in Loon op Zand op de maandag voor Pinksteren. Tijdens dit octaaf werd iedere dag tijdens de mis water en brood gewijd dat door boeren was meegebracht om het later aan de dieren te kunnen voeren tegen veeziekten. Een tijdlang vond die wijding zelfs het gehele jaar op maandag plaats. Tijdens het octaaf werd ook dagelijks een lof gezongen waarna de reliek van Gerlach werd uitgesteld ter verering. Boeren in Loon op Zand en omgeving hadden overigens in het verleden de gewoonte een beeldje van Gerlach in hun stallen te plaatsen in de hoop dat de dieren gevrijwaard zouden blijven van veeziekten. De belangrijkste dag was tweede Pinksterdag, tevens de laatste dag van het octaaf. Een ongedateerd affiche uit het eerste helft van de 20e eeuw, uitgegeven door de Gerlachbroederschap, roept de pelgrims als volgt tot deelname aan de bedevaart op: 'Bedevaart St. Gerlach te Loon op Zand. Op tweede Pinksterdag. De plechtig gezongen pelgrimsmis begint om 8.00 uur. De processie begint om 10 uur. De broedermeesters'. Deze processie werd toen nog door de pastoor zelf georganiseerd. Bedevaartgangers kwamen met hun vaandels te voet of met de fiets naar Loon op Zand. Omdat er vaak een relatief groot aantal pelgrims uit Tilburg aanwezig was, werd de Loonse Gerlachbedevaart ook wel eens de Tilburgse bedevaart genoemd. Gedurende een aantal jaren werden de pelgrims bij het kasteel van Loon op Zand opgewacht door de harmonie Concordia. De plechtigheden begonnen 's morgens om 8.00 uur in de parochiekerk met een pelgrimsmis voor alle levende en overleden broeders en zusters van de Gerlachbroederschap. Tijdens de misintenties werden de namen van alle in dat jaar gestorven leden van de broederschap opgenoemd. Na de pelgrimsmis werd, nadat iedereen de gelegenheid had gekregen om iets te eten, om 10.00 uur een sacramentsprocessie gehouden, het hoogtepunt van de Gerlachbedevaart.
- De Gerlachbedevaart naar Loon op Zand hield in 1969 op te bestaan. Dat jaar deelde de pastoor van Loon op Zand officieel van de preekstoel mee dat de Gerlachbedevaart was afgeschaft.

Processie
- De sacramentsprocessie op tweede Pinksterdag werd in eerste instantie, vanwege het processieverbod, alleen gehouden op de gronden om en bij de kerk (parochiekerk, kerkhof en tuin van de pastorie). De processie werd opgesteld in de kerk na een kort lof en werd voorafgegaan door een drager met het processiekruis. Tijdens de processie werden, behalve twee Gerlachvaandels, ook banieren meegevoerd van de O.L. Vrouweprocessie naar 's-Hertogenbosch, de H. Familie, de Mariacongregatie, de H. Kindsheid, St. Petrus' Liefdewerk, Voortplanting van het Geloof en het H. Sacrament. Vier meisjes droegen het beeld van O.L. Vrouw van Loon op Zand. Daarna volgden bruidjes, misdienaars, de kerkmeesters en het parochiële koor. Het baldakijn boven de geestelijke met het H. Sacrament werd opgehouden door de broedermeesters van de Gerlachbroederschap. Bij het rustaltaar in het koetshuis aangekomen, werd door de gelovigen gebeden en werden enkele liederen aangeheven (tot slot: 'Tantum ergo'). De gevel van het koetshuis was voor de gelegenheid versierd met een witte linnen doek met rood geborduurde randen. De processieroute was als volgt: door de uitgang van de kerktoren rechtsaf naar het noordelijk kerkhof, vandaar door het poortje in de kerkmuur naar de tuin van de pastorie, dan naar het koetshuis met het rustaltaar en vervolgens langs de pastorie, door de voortuin van de pastorie naar het zuidelijk kerkhof, waarna men de kerk weer inging. Wanneer de processie weer in de kerk terugkwam, klonk orgelspel.
- De pelgrims die op tweede Pinksterdag naar Loon op Zand kwamen, konden sinds de uitgave van een devotieboekje in 1908 beschikken over drie bedevaartliederen: 'Lied aan Gerlach' (melodie: 'Valt U de arbeid zwaar temoet') en twee andere Gerlachliederen (melodie: 'Maria, hoor de zonen' en 'Naadren wij thans Jesus' moeder').
- Om het processieverbod formeel te ontlopen, spande de koster, wanneer de gelovigen in de kerk waren, tussen de pilasters van de poorten, die links en rechts van de toren de toegang vormden tot het kerkhof, een touw en maakte zo een provisorisch processiepad. Later werden in het portaal van de zijbeuk die in 1929 werd gebouwd twee deuren gemaakt, zodat de sacramentsprocessie door het portaal van het ene naar het andere gedeelte van het kerkhof kon gaan.
- Toen de sacramentsprocessie na de Tweede Wereldoorlog spontaan in het openbaar werd gehouden, plaatste men het rustaltaar op het podium van de kiosk in het centrum van het dorp (Oranjeplein). Bij de eerste openbare processie, op 3 juni 1945, richtte men ook twee erepoorten op: bij de uitgang van de kerk en op het Oranjeplein. Tijdens de processie in het centrum van Loon op Zand zetten vele mensen een H. Hartbeeld voor het raam. Vanwege de groeiende verkeersdrukte op het Oranjeplein werd het rustaltaar in een latere periode verplaatst naar de hoofdingang van het Gerlachklooster. De processieroute was als volgt: parochiekerk, Kerkstraat, Oranjeplein. Later werden ook de Weteringstraat en de Tuinstraat in de processieroute opgenomen.
↑ top
Materiële cultuur - 1 Verguld zilveren miskelk van Chr. van Gemert ('s-Hertogenbosch) uit 1879, hoogte 23 cm, Ø voet 16,5 cm, bevat, behalve een afbeelding van Clara en drie wingerdranken, ook een gegraveerde voorstelling van Gerlach; 2 ook op een andere miskelk van Fr.W. van de Krijenbergh (Kevelaer) uit 1891 is de heilige afgebeeld. Beide kelken zijn eigendom van de Loonse parochiekerk; 3 Gerlachvaandel uit circa 1880, hoogte circa 67 cm, met geschilderde voorstelling van Gerlach.

Devotioneel drukwerk
- 1 Gebeden en overwegingen voor de noveen van den heiligen Gerlach, kluizenaar, patroon tegen besmettelijke ziekten, vooral onder het vee. Bijzonder vereerd in de parochiekerk van Loon op Zand (Tilburg: R.K. Jongensweeshuis, [1908]; impr. Den Bosch, J. Pompen, 13 juni 1908) bevat drie bedevaartliederen ter ere Gerlach (p. 60-65), coll. D. Gooren; 2 bedevaartaffiche (eerste helft 20e eeuw).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Loon op Zand, parochiearchief St. Jan Onthoofding.Oisterwijk, streekarchief Het Kwartier van Oisterwijk: administratief archief Loon op Zand, inv.nr. 1568. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: Diocesane Commissie Kerkelijk Kunstbezit, dossier parochie St. Jan Onthoofding Loon op Zand, nr. 269, waarin foto 12. Maastricht, Rijksarchief in Limburg: bisdom Roermond, portefeuille 6 (nalatenschap H. Durlinger).
Tekstedities: Acta sanctorum, Januarii, Tomus 1 (Brussel: A. Greuse, 1863) p. 304-321.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 4 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1874) p. 743-753; J.A.F. Kronenburg, Neerlands heiligen in de middeleeuwen, dl. 4 (Amsterdam: F.H.J. Bekker, 1901) p. 78-115; Bibliotheca sanctorum, dl. 6 (Rome: Città Nuova, 1961) k. 222-224; M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 60, 85; A. Van Berkum, 'Gerlach van Houthem', in: Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastique 20 (Parijs: Letouzey et Ané, 1984) k. 875-879; J. Gerits, 'Sint-Gerlach van Houthem, beschermheilige tegen ziekten van mens en dier', in: Ons heem 41 (1987) p. 87; T. van Iersel-Brouwers, 'De heilige Gerlacus, kluizenaar', in: Jaarboek Straet & Vaert 1987 (Loon op Zand: heemkundekring Loon op 't Sandt, 1987) p. 21-29 en 38; Cultuurhistorische inventarisatie Noord-Brabant. Gemeente Loon op Zand ('s-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 1991) p. 20, 71 en foto's 259-262; Ses boogscheuten weeghs. Zes eeuwen kerk Sint Jans Onthoofding, verschenen als Jaarboek Straet & Vaert 1993 (Loon op Zand: heemkundekring Loon op 't Sandt, 1993) p. 8-31, 34-37, 42-44; A. Mulder-Bakker, De kluizenaar in de eik. Gerlach van Houthem en zijn verering (Hilversum: Verloren, 1995) p. 9-23; J. Gerits, 'Bedevaartliederen ter ere van St.-Gerlach van Houtem', in: Ons heem 50 (1996) p. 90, 93-94.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Loon op Zand; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst nr 23 (1959), 64a (1993); in 1988 is een van de bedevaartliederen op muziekcassette verschenen.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.