Maarheeze, H. Gertrudis van Nijvel

Cultusobject: H. Gertrudis van Nijvel Open Street Maps
Datum: 17 maart (+ octaaf); zaterdag voor Pasen
Periode: 1869 - ca. 1930
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Gertrudis
Adres: Kerkstraat 20, 6026 RV Maarheeze
Gemeente: Cranendonck
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: Maarheeze kent sinds 1869 een bescheiden Gertrudisverering, waarbij de wijding van 'muuzewater' ter bestrijding van ratten en muizen, op of omstreeks haar feestdag (17 maart), centraal staat. Tot circa 1930 was er sprake van bedevaarten; sindsdien is de verering slechts lokaal van aard.
Auteur: Marc Wingens & Jac. Biemans
Illustraties:
Topografie - Aan de middeleeuwse parochiekerk van Maarheeze werd in 1772 een nieuwe toren gebouwd. De kerk werd in 1799 overgedragen aan de katholieke inwoners van Maarheeze. De huidige neoromaanse St. Gertrudiskerk is gebouwd in de jaren 1909-1910 naar een ontwerp van L. de Vries en heeft twee torens.
- De parochiekerk heeft een Gertrudisaltaar waarvan de tombe in 1910 werd gemaakt door J.A. Oor. De houten opstand van het altaar is van de firma Parras in Roermond.
↑ top
Cultusobject

- Zie voor St. Gertrudis ⟶ Borgvliet.
- De kerk heeft een reliek van St. Gertrudis bezeten, bestaande uit een stukje mantel van de heilige. De reliek is volgens het echtheidscertificaat in 1879 goedgekeurd en zal omstreeks dat jaar zijn verworven. De reliek is anno 1998 niet meer aanwezig.
- Boven het Gertrudisaltaar hangt een schilderij van St. Gertrudis, geschilderd door A. Goossens uit 's-Hertogenbosch in 1880. Het schilderij toont Gertrudis als abdis, met staf.
 

↑ top
Verering - De bedevaart naar de parochiekerk van Maarheeze kwam op gang nadat pastoor W. van Gerwen in 1869 was begonnen met het wijden van Gertrudiswater, dat kon worden gebruikt tegen ratten, muizen en ander 'schadelijk ongedierte'. Dit water werd al spoedig 'muuzewater' genoemd. Volgens een notitie van pastoor Jansen (1907-1927) diende het water eerst gewijd te worden volgens de gewone formule van het Rituale Romanum. Hierna werd de benedictie gelezen. Deze bestond uit een gebed om tussenkomst van de H. Gertrudis, een lezing uit Exodus 8, 9-15 over de tweede Egyptische plaag, een lezing uit het evangelie volgens Johannes 1, 1-14 en een slotgebed. Na de wijding van het water diende de voorganger de reliek van St. Gertrudis in een leren zakje te doen om deze tegen vocht te beschermen en hiermee een kruisteken door het gewijde water te maken. Het zegenformulier dat Van Gerwen gebruikte, was afkomstig van pastoor-deken Boermans van Weert. In deze plaats stond een kapel waar de Gertrudiszegening al langer plaatsvond. Bisschop Godschalk van 's-Hertogenbosch gaf in 1886 kerkelijke goedkeuring aan het gebruik. Het water werd gewijd op de feestdag van St. Gertrudis, 17 maart. Op deze dag werden ook een of meer missen gelezen, afhankelijk van de hoeveelheid geld die de bezoekers offerden. Daarnaast werden er missen ter ere van Gertrudis opgedragen op de zondag gedurende het octaaf van het feest van Gertrudis en op de feestdag van St. Jozef (19 maart). De Meierijsche Courant schreef in 1896 het volgende over de bedevaart van dat jaar: 'Op dien dag [17 maart] ziet men van heinde en verre eene massa menschen toestromen, die dat water [het muuzewater] komen halen; doch des Zondags onder het octaaf is 't het druktst.'
- Het muuzewater werd vooral door de inwoners van Maarheeze zelf gehaald, maar er kwamen aanvankelijk ook bedevaartgangers uit de omliggende plaatsen op af, waaronder uit Budel en Hamont (B). Van bezoekers van buiten het dorp is echter al zeker sinds de jaren dertig van de 20e eeuw geen sprake meer. Het muuzewater is sindsdien een louter lokale traditie.
- Omstreeks 1950 werd de rogge, als die te Maarheeze werd ingehaald, met muuzewater besprenkeld. De boeren hingen bovendien in schuren en stallen flesjes met Gertrudiswater op die de muizen en ratten op afstand moesten houden. In Maarheeze werd Gertrudis in deze periode ook vereerd tegen koorts.
- Anno 1998 bestaat het gebruik van het muuzewater nog steeds. Op 'Stille Zaterdag', de zaterdag voor Pasen, wijdt de pastoor water ter ere van Gertrudis en komen circa 20 boeren uit Maarheeze naar de kerk om het water op te halen.
- In 1969, 100 jaar na het ontstaan van de Gertrudisverering, werd in Maarheeze een carnavalsvereniging opgericht met de naam 'De Muuzevangers'. In de carnavalsperiode heet Maarheeze 'Muuzegat'.
↑ top
Materiële cultuur - De parochiekerk is in bezit van enkele voorwerpen die naar St. Gertrudis verwijzen: 1 de Gertrudisklok (hoogte 98 cm, gewicht 480 kilo) met als opschrift: 'Sincte Gertrvt is mynen naem henrich vander byrch me fecit anno 1601'; 2 een processievaandel uit 1879, gesigneerd 'T.h.B-.', waarop een ovaal van stof is bevestigd waarop Gertrudis is geschilderd; 3 een kelk, vervaardigd door W.W. Manders uit Eindhoven in 1894, met een zeslobbige voet waarop heiligen staan afgebeeld, waaronder St. Gertrudis. De kelk is samen met een pateen door de parochianen geschonken aan pastoor W. van Gerwen wegens zijn 50-jarig priesterjubileum; 4 een van de gebrandschilderde glas-in-loodramen in de kerk toont St. Gertrudis. Het raam is in 1910 gemaakt door P. Stroucken in Roermond.


↑ top
Bronnen en literatuur

Archivalia: Maarheeze, parochiearchief St. Gertrudis.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 5 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 2-3; Meierijsche Courant, maart 1896; K. ter Laan, Folkloristisch woordenboek van Nederland en Vlaams België ('s-Gravenhage 1949) p. 249, 351-352; Matthias Zender, Raüme und Schichten mittelalterlicher Heiligenverehrung in ihrer Bedeutung für die Volkskunde. Die Heiligen des mittleren Maaslandes und der Rheinlande in Kultgeschichte und Kultverbreitung (Düsseldorf: Rheinland Verlag, 1959) p. 130; W.H.T-h. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 49-50; W.H.Th. Knippenberg, 'De bedevaarten van onze voorouders', in: Heemkronyk 4 (1968) p. 50; Mireille Madou, De heilige Gertrudis van Nijvel. I. Bijdrage tot een iconografische studie : II. Inventaris van de Gertrudis voorstellingen (Brussel: Paleis der Academiën, 1975) p. 89; Monument van liefde. Aanzet tot een beschrijving van zeven eeuwen wel en wee van de parochie H. Gertrudis te Maarheeze (Maarheeze: R.K. Parochie H. Gertrudis/Heemkundekring 'Budel en Cranendonck', 1987) p. 32, 70, 72-74; Ineke Platel-Van der Ven, 'H. Gertrudis in Maarheeze: een monument van liefde', in: Bisdomblad, 17 juli 1987, p. 5; L.C.B.M. van Liebergen & W.P.C. Prins ed., Sanctus. Met heiligen het jaar rond (Uden: Museum voor religieuze kunst, 1997) p. 24-28.
Overige bronnen: Meertens Instituut-dossier Maarheeze; telefonische informatie van pastoor Allan en de heer Mulder te Maarheeze.

 

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.