Made, H. Bernardus van Clairvaux

Cultusobject: H. Bernardus van Clairvaux Open Street Maps
Datum: 20 augustus (+ octaaf)
Periode: Ca. 1688 (?) - 1967
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van de HH. Bernardus en Blasius
Adres: Kerkstraat 8, 4921 BB Made
Gemeente: Drimmelen
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: Ter ere van de patroonheilige van de plaatselijke schuurkerk werden mogelijk sinds het einde van de 17e eeuw bedevaarten naar Made ondernomen. Onderdeel van de cultus was de zegening van Bernardusbrood en -ringen tegen reumatiek. In de loop van de jaren zestig is de bedevaart geleidelijk aan verdwenen.
Auteur: Piet Rombouts
Illustraties:
Topografie - In 1512 kreeg Made een bijkerkje van de kapittelkerk te Geertruidenberg. Dit werd toegewijd aan de H. Maagd en later aan de H. Adrianus. Het bouwwerkje stond op dezelfde plaats als de tegenwoordige N.H. Kerk, die nog bestanddelen heeft uit het begin van de 16e eeuw. Vanaf 1589 werd hier de katholieke eredienst niet meer uitgeoefend. De katholieken van Made gingen toen kerken in Terheijden en Den Hout. In 1670 werd bij Vierendelen of de 'Oude Kerkdijk' een schuurkerk gebouwd die dienst deed tot 1795, toen deze door brand getroffen werd. De patroonheilige van de schuurkerk was Bernardus. Later is in de kom van Made een kerk gebouwd die in 1841 werd verfraaid en vergroot onder pastoor Mattheus van de Zwaluwe.
- In 1871 werd de huidige neogotische driebeukige kruiskerk gebouwd naar een ontwerp van architect Jan Verheyen uit Zevenbergen, die ook in 1875 het oude raadhuis van Made ontwierp. In de jaren daarna is de kerk aangekleed met houten beelden en neogotische altaren.
- Twee grote ramen in de kruisbeuken beelden acht gebeurtenissen uit het leven van de H. Bernardus uit. Ze zijn in 1908 vervaardigd in het atelier 'H. Joseph' van de beeldhouwer Menke in Goch (D). Het raam in de linkerkruisbeuk toont: het huiselijke familieleven, waar Bernardus leert bidden van zijn moeder; daarboven het afscheid van zijn vader, toen hij naar het klooster ging; rechtsboven zijn wijding tot abt en daaronder de bekering van zijn oom op diens sterfbed. Het raam in de rechterkruisbeuk toont het wonder van het Mariabeeld dat hem groette en zei: 'ave Bernarde'; daarboven de prediking van de kruistocht 'God wil het'; rechtsboven zijn zalige dood; daaronder mensen met krukken die aan jicht en reuma lijden en koppen van vee.
- De jongensschool van Made, die in 1974 is afgebroken, droeg de naam van Bernardus. Verder is er nog een EHBO-vereniging die zijn naam draagt.

↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Bernardus ⟶ Bergeijk.
- De reliek bestaat uit een stukje bot van de H. Bernardus ('ex ossibus St Bernardi Abbatis') dat in een brief uit 1768 van Jordanus, patriarch van Antiochië, authentiek is verklaard. Deze reliek is gevat in een zilveren houder met twee barokengeltjes, afgedekt met een glasvenstertje.
- In de kerk bevinden zich verder twee houten Bernardusbeelden. De zittende Bernardus met een boek (hoogte 75 cm), voorstellende Bernardus als leraar, heeft gestaan in een zijaltaar en is in 1876 vervaardigd door beeldhouwer Peeters uit Antwerpen. Het beeld is ongepolychromeerd, op enkele accenten in goudkleur na. Het tweede beeld (hoogte 1,45 m) is een staande gepolychromeerde Bernardus met bisschopsstaf en een kerkgebouw in zijn linkerhand, verwijzend naar Bernardus' verdiensten voor de kerk in de strijd tegen verval en ketterij. Het beeld is in 1907 gemaakt door J. Custers te Stratum (Eindhoven).
↑ top
Verering - Over de Bernardusverering van de 17e tot de 19e eeuw is weinig bekend. Er zijn alleen enkele aflaatbrieven uit de periode bewaard. De eerste is verleend door Innocentius XI en dateert van 22 mei 1688; de vijfde en laatste is van 1878. Een litanie is in 1850 uitgegeven.
- In het afleesboek uit 1899 wordt op 19 augustus vermeld: 'Morgen is de plechtige feestdag van de H. Bernardus, patroon van deze kerk en parochie, geboden te vieren als zondag. Na alle diensten en gedurende het octaaf reliekvereren van de H. Bernardus'. In de Katholieke Illustratie van 12 september 1928 staat: 'Made heeft vorige week het patroonfeest gevierd van de parochie, die is toegewijd aan de Heilige Bernardus. Bij die gelegenheid heeft Made elk jaar een kinderkermis, die druk werd bezocht'. In die jaren werden affiches gedrukt en naar omliggende plaatsen gestuurd om de bedevaartdag aan te kondigen. In de afleesboeken van 1942 en 1950 staat verder nog op 20 augustus: 'Vandaag feestdag van de H. Bernardus, patroon tegen jicht, reumatiek en veeziekten'.
- Tot in de jaren zestig van de 20e eeuw verliep de bedevaart op de voornaamste feestdag als volgt. Op de zondag onder het octaaf waren de missen om 6.00, 7.00, 8.00, en 9.15 uur; om 10.30 was er een gezongen mis. De mis van 6 uur werd opgedragen voor de levende en overleden leden van de H. Bernardus Vereniging te Oosterhout. Bedevaartgangers kwamen uit de regio, waaronder Den Hout, Dorst, Geertruidenberg en Raamsdonksveer. Na de gezongen mis en het lof werden water en brood voor het vee (vooral varkens) en trouw- en andere ringen tegen reumatiek gewijd. In 1959 was het niet meer gebruikelijk om gewijd water of brood door het veevoer te mengen. Op 20 augustus en gedurende het octaaf was een volle aflaat te verdienen, mits men biechtte, communiceerde, de kerk bezocht en bad tot intentie van de paus. Na de diensten kon de reliek van de H. Bernardus vereerd worden.
- Na 1967 vermeldt het afleesboek niets meer over het feest van de H. Bernardus. Later, in de jaren zeventig, werd binnen de parochie opnieuw aandacht aan de patroonheilige besteed. Op de zondag na 20 augustus wordt sindsdien het beeld weer voor in de kerk geplaatst en met bloemen versierd. Men gebruikt de liturgie van de zondag en op het einde van de mis wordt het Bernarduslied gezongen. Van bedevaarten is echter geen sprake meer.
↑ top
Materiële cultuur - 1 In de glas-in-loodramen van de kerk is het levensverhaal van Bernardus uitgebeeld; 2 vroeg 19e-eeuws vaandel met op de voor- en achterzijde twee op doek geschilderde medaillons met scènes uit het leven van Bernardus; 3 vaandel van de drankbestrijdingsbond (opgericht 1909) in Made met afbeelding van Bernardus.

Devotioneel drukwerk
- 1 Vouwblad met kleine gravure van de heilige met kruis: 'Litanie ter eere van den H. Bernardus die te Made met veel godsvrucht geëerd, en wiens feestdag, aldaar, den 20 augustus plechtig gevierd wordt' (Made: M. Avontuur; impr. J. van Hooydonk, Hoeven 29-7-1850; 12 x 7,5 cm); 2 bedevaartaffiche uit 1938 van drukkerij W. Biemans te Made.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Made, parochiearchief: inv. nrs. 17-20, 95, 102, 104, 182. Eindhoven, Regioarchief: archief Stichting Brabants Heem, enquête r.k. gebruiken (1980).
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 5 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 24-28; Frans Brekelmans, Een blik in de geschiedenis van Made bij haar zesde eeuwfeest, 1346 - 1946 (Helmond: Roijakkers, 1946); 'Bedevaartplaatsen in ons Bisdom', in: Sint-Jansklokken 9 februari 1952, vermelding Made; P.J. Meertens & M. de Meyer ed., Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar Aflevering II (Antwerpen: Standaard, 1965) p. 85, vermelding als beschermheilige tegen reuma, ringwijding; M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 81, vermelding als beschermheilige van varkens, abusievelijk onder 'Antonius'; A.L. van Geertrij, Zo'n echte ark van Noe. Schets van de komst van de Liefdezusters in Made tot de opening van het sociaal-cultureel centrum De Mayboom 1853-1994 (Made en Drimmelen: gemeentebestuur, 1994).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Made; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.