Middelaar, H. Brigida

Cultusobject: H. Brigida Open Street Maps
Datum: 1 februari (zondag na), vastenavonddagen
Periode: Voor 1649 - ca. 1960
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van de HH. Lambertus en Brigida
Adres: Dorpsstraat 49, 6587 AW Middelaar
Gemeente: Mook en Middelaar
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: Reeds voor het midden van de 17e eeuw togen pelgrims, onder wie lijders aan oogkwalen, naar Middelaar om St. Brigida te vereren. Na het midden van de 19e eeuw kreeg de verering van de heilige een nieuwe impuls met de pauselijke toekenning van een volle aflaat, de oprichting van een broederschap van de H. Brigida en de ontvangst van een reliek. Tot na de Tweede Wereldoorlog kwamen er pelgrims naar Middelaar. Op de feestdag van Brigida was er een speciale broodzegening.
Auteur: Eric Venbrux
Illustraties:
Topografie - Het Noord-Limburgse Middelaar ligt ten zuiden van Mook en tegenover Cuijk en St. Agatha, die aan de westzijde van de Maas liggen, in Noord-Brabant.
- Omstreeks 1100 werd in Middelaar een houten kapel, die was gewijd aan Brigida, vervangen door een (tuf-)stenen kapel. Omstreeks 1250 werd dit gebouwtje uitgebreid met een 3,5 meter diep koor. Na ettelijke bouwwerkzaamheden ontstond allengs een gotische, bakstenen kapel. De bediening hiervan was gedurende de late middeleeuwen in handen van de pastoor van Mook. Uit een brief d.d. 1547 blijkt dat Middelaar ook in dat jaar nog niet over een eigen pastoor beschikte: 'Alhier is gheen parochiael kerck, dan een capel ende die pastor van Moyck hier enen pastor oder cappellaen to stellen heft'. Middelaar viel onder het aartsbisdom Keulen (dekenaat Zyflich) tot aan de oprichting van het bisdom Roermond in 1559-1561 (dekenaat Gelder). Enkele jaren later, in 1571, werd de nieuwe parochie Middelaar opgericht met St. Adelbertus als kerkpatroon. In 1596 werd de kerk door de opstandelingen verwoest, waarna Middelaar zelfs voor enige tijd ontvolkt raakte; in 1620 kon bisschop Jacobus a Castro de inmiddels herbouwde kerk consacreren waarbij hij meteen de naam van de kerkpatroon veranderde: Adelbertus werd Lambertus.
- Tussen 1801 en 1823 behoorde de parochie tot het bisdom Aken, vervolgens tot het apostolisch- vicariaat Grave (1823-1840; dekenaat Nijmegen), het apostolisch-vicariaat Limburg (1840-1853; dekenaat Venray) en tenslotte weer bij het bisdom Roermond (dekenaat Gennep).
- In 1907 werd de kerk uitgebreid met een neogotisch koor. In 1944 kwam Middelaar maandenlang in de frontlinie tussen de Duitsers en de geallieerden te liggen. Een groot deel van het dorp werd hierbij verwoest; in oktober van dat jaar werden de in het dorpscentrum gelegen kerk en de pastorie vernietigd. In oktober 1948 werd de nieuwe Lambertuskerk, naar een ontwerp van architect Coumans uit Nijmegen, in gebruik genomen; op 17 september 1950 werd ze geconsacreerd door de bisschop van Roermond, mgr. Lemmens. Karakteristiek is de mergelstenen toren.
- Vooraan in de kerk, tegen de voorlaatste pijler, staat het grootste van de twee Brigidabeelden (zie bij 'Cultusobject'). Rechts voorin de kerk staat een altaar met een drieluik, op het linkerpaneel hiervan is Brigida afgebeeld in een rode mantel. Het kleinste van de twee cultusbeelden staat thans op de vensterbank in de sacristie.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Brigida ⟶ Castenray.
- De parochie bezit een Brigidareliek die in 1859 door de abt van de trappistenabdij te Westmalle (B), pater Martinus, in een nieuwe theca was gesloten en bezegeld met zijn wapen. Het betreft een botpartikel dat in datzelfde jaar was geschonken door de pastoor van Geldrop, Frans van Erp (⟶ Geldrop). De grotere reliek waarvan dit partikel oorspronkelijk deel uitmaakte, een bot uit de rechterarm, was reeds als authentiek erkend door twee bisschoppen van 's-Hertogenbosch, mgr. Michael Ophovius in 1628 en mgr. Henricus den Dubbelden in 1837.
- In de kerk staat een gepolychromeerd houten beeld van de H. Brigida (87 cm hoog). Brigida, in staande positie, draagt een lang donkerkleurig kleed met een om de armen gedrapeerde overmantel. In haar rechterhand houdt Brigida een geopend boek, met de linkerhand houdt zij haar mantel op. Achter haar ligt een rund.
- In de sacristie staat het kleinere, houten beeld van Brigida (44 cm hoog). De heilige staat geleund tegen een staand rund aan haar linkerzijde. Ze heeft een mantel over haar armen gedrapeerd. In de rechterhand houdt zij een geopend boek. Mogelijk heeft dit beeldje in de voormalige Brigidakapel op de Bulten gestaan (zie bij Verering).
↑ top
Verering - Pastoor Jacobus Hendriks schreef in 1649 dat de sacristie van zijn kerk wellicht ooit het koor was van een kerkje waarvan St. Brigida patrones was. Van oudere mensen vernam hij 'dat onze plaats beroemd was en dat het volk in groten getale ter bedevaart kwam, vooral oogzieken'. Blijkbaar spande Hendriks of een van zijn opvolgers zich in voor een herleving van de cultus, want uit de aantekeningen die pastoor Albertus Elders in het begin van de 18e eeuw maakte, kan worden afgeleid dat het feest van St. Brigida toen met enige luister werd gevierd en dat het op last van de bisschop was verplaatst naar de zondag na Maria Lichtmis (2 februari).
- In vergelijking met andere plaatsen in de regio waren voor Middelaar de omstandigheden voor een bedevaartcultus bijzonder gunstig. In de 17e en 18e eeuw kon de katholieke godsdienst vrij beoefend worden in Middelaar, dat niet, zoals naburige plaatsen, tot de Republiek of Kleef behoorde, maar tot het katholieke, Spaanse en Oostenrijkse Opper-Gelder. Missionarissen, verantwoordelijk voor de zielzorg in het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal, hadden in de 17e eeuw hun domicilie in Middelaar. De bisschop van Roermond verbleef er in de 17e en 18e eeuw geregeld voor een periode van een week om het vormsel toe te dienen aan gelovigen uit nabije delen van de Republiek. Zo diende bisschop Filips Damiaan van Hoensbroeck in 1777 te Middelaar het vormsel toe aan 17.000 katholieken uit het gebied van de Hollandse Zending, en aan de gelovigen uit het dekenaat Nijmegen.
- Paus Pius IX verleende in 1856 een volle aflaat, te verdienen op de feestdag van de H. Brigida (1 februari) of op een van de vier vastenavonddagen. In 1857 werd een broederschap van de H. Brigida opgericht, met als doelstelling om ziekten van het hoornvee te weren met behulp van de voorspraak van de heilige. In 1858 consacreerde de bisschop van Roermond, mgr. J.A. Paredis, een nieuw hoogaltaar, dat was toegewijd aan de H. Brigida. In 1859 schonk, zoals gezegd, de pastoor van Geldrop een relikwie van deze heilige aan de parochie van Middelaar. De bisschop verleende toestemming de relikwie in het openbaar te vereren.
- Op de Bulten heeft in het verleden een kapelletje van Brigida gestaan dat door bedevaartgangers naar Kevelaer werd aangedaan. De pelgrims vroegen daar de heilige om haar voorspraak. Vanaf 1840 volgden zij een nieuwe route, te weten de Rijksweg die door de Plasmolen was aangelegd. Telkens als er groepen pelgrims passeerden werd er een altaartje ter ere van Brigida opgesteld. Na verloop van tijd verdween dit gebruik. In 1870 is ook het kapelletje op de Bulten gesloopt. Het beeldje van Brigida, dat in het kapelletje stond, werd door de parochianen in processie naar de kerk in de dorpskern gevoerd.
- Tot geruime tijd na de Tweede Wereldoorlog gold het feest van de H. Brigida in Middelaar als zondag. Op de vastenavonddagen hield een priester (pater?) speciale preken. Volgens een zegsman kwamen pelgrims uit diverse plaatsen naar Middelaar. Dit wordt bevestigd door de volkskundevragenlijst van 1959, waarin staat vermeld dat vanuit Groesbeek en Cuyck bedevaarten naar Middelaar werden ondernomen ter ere van Brigida als patrones van het vee. Op de feestdag van de H. Brigida was er ook een broodzegening. Dit brood werd vervolgens aan het hoornvee gevoederd, onder meer aan koeien die niet tochtig werden.
- Thans wordt de feestdag van Brigida nog slechts met een kerkdienst gevierd. De broederschap is ter ziele gegaan. Wel heeft de plaatselijke katholieke vrouwenorganisatie, die sinds 1946 bestaat, Brigida tot patrones en voert zij haar afbeelding in het vaandel.
↑ top
Materiële cultuur 1 De kerk bezit een drieluik (190 x 200 cm), vervaardigd omstreeks 1950 door Koos van der Horst, met op het middenpaneel de H. Jozef en op de zijpanelen respectievelijk de H. Brigida en de H. Antonius van Padua; 2 voorts bezit de kerk een processievaandel van fluweel en zijde; op rood en blauw fluweel zijn twee op zijde geschilderde ovalen aangebracht met voorstellingen van O.L. Vrouw en de H. Brigida; 3 een van de drie kerkklokken is Brigida gedoopt, vervaardigd door gieterij Petit en Fritsen uit Aarle-Rixtel.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Middelaar, parochiearchief: onder meer fotokopieën van de publicatie Gedenkboek ter herinnering aan de eerste steenlegging van de parochiekerk "St. Lambertus" te Middelaar, 28 juni 1948. Roermond, bisdomarchief: inventaris van het kerkelijk kunstbezit van de parochie Middelaar.
Literatuur: M.J. Janssen, 'Lijst van pastoors van Middelaar', in: De Maasgouw (1909) p. 28-29; J.S. van Veen & A.A. Beekman, Geschiedkundige atlas van Nederland. De kerkelijke indeeling omstreeks 1550 tevens kloosterkaart, dl. 3 (Den Haag: Martinus Nijhoff, 1923) p. 19; L.J. Rogier, Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en de 17e eeuw, dl. 2 (Amsterdam: Urbi et orbi, 1947) p. 638, 659; K. ter Laan, 'St. Brigidaboom', Folkloristisch woordenboek van Nederland en Vlaams België (Den Haag/Batavia: Van Goor, 1949) p. 348; J.P. Bik, Feest- en vierdagen in kerk- en volksgebruik, dl. 1 (Velsen: Th.F. Wolfs, 1956) p. 173-175; Th.W.J. Driessen, Historische aantekeningen bij gelegenheid van het honderdjarig bestaan van het dekenaat Gennep (Gennep: Dekenaat Gennep, 1962) p. 37-40; P. Polman, Katholiek Nederland in de achttiende eeuw, dl. 3 (Hilversum: Paul Brand, 1968) p. 127, 138, 144, 150; Walter Gi-ral-do, Volksdevotie in West-Vlaanderen (Brugge: Van de Wiele, 1989) p. 14-15; Th. Driessen & W.S. van Dinter, Heemkundige aantekeningen over de omgeving van Gennep in het land van Kleef (Gennep: Historische Kring "Maas en Niers", 1992); F. van Galen, 'De kerk van Middelaar', in: De Sleutel, augustus 1997, p. 15.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Middelaar; KNAW volkskundige vragenlijst 23 (1959). Mondelinge informatie van Pierre Venbrux.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.