Moergestel, H. Ermelindis

Cultusobject: H. Ermelindis Open Street Maps
Datum: 29 oktober
Periode: Voor 1619 - 19e eeuw (?)
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk St. Jans Onthoofding
Adres: Raadhuisstraat 11, 5066 AD Moergestel
Gemeente: Moergestel
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In de late middeleeuwen bestond er een verering van de H. Ermelindis bij een aan haar toegewijde tombe in de parochiekerk te Moergestel. Deze tombe zou in de 17e eeuw nog hebben bestaan en bedevaartgangers hebben aangetrokken. In de 18e en de 19e eeuw was er nog steeds sprake van verering, maar het is niet duidelijk of er bedevaartgangers naar toe trokken. In de jaren vijftig van de 20e eeuw heeft men tevergeefs getracht om de Ermelindisverering te revitaliseren.
Auteur: Jeroen van de Ven
Illustraties:
Topografie - In de middeleeuwen was de parochiekerk te Moergestel toegewijd aan St. Jan de Doper. Het patronaat van de kerk werd in 1334 overgedragen aan de abdij van Tongerlo. De oude kerk is in 1584 volledig afgebrand en in 1610, tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), door de katholieken goeddeels weer opgebouwd. Na de Vrede van Munster werd de kerk in beslag genomen door de protestanten.
- Vanaf 1811 konden de katholieken weer gebruik maken van de kerk. De kerk is in 1930 gesloopt. In 1931 werd naar ontwerp van de architect H.W. Valk een nieuwe kerk gebouwd. Van het oude kerkgebouw bleef de 16e-eeuwse Kempisch-gotische toren behouden.
- In de doop- en Mariakapel, links van de ingang, is een glas-in-loodraam geplaatst (E. Dekkers, Moergestel, 1954) waarop Ermelindis is afgebeeld.
↑ top
Cultusobject - Ermelindis (Hermelindis) werd in het midden van de 6e eeuw in Terdonck bij Lovenjoul nabij Leuven geboren. Ze besloot haar leven in dienst te stellen van God en leefde te Bevekom in eenzaamheid en boetvaardigheid. Ermelindis stierf op 29 oktober 600 te Meldert (B). Bij haar graf zouden vele mirakelen zijn geschied. Haar gebeente werd in een schrijn geplaatst in de aan haar toegewijde kerk van Meldert waar zij nog steeds wordt vereerd. Ermelindis wordt aangeroepen bij oogziekten, koorts en verlamming. Iconografisch wordt zij voorgesteld met de engelen die haar zouden hebben begraven, haar reisstaf en een duivel die zij zou hebben verdreven uit de mond van een bezeten man.
- In de late middeleeuwen was er in de kerk van Moergestel een tombe waarop een beeldje van St. Ermelindis te zien zou zijn geweest. Deze tombe zou tijdens het leven van de norbertijn Franciscus Augustinus Wichmans (1596-1661) nog hebben bestaan. Wichmans noemt in 1632 een beeldje van Ermelindis dat boven (op?) de tombe zou hebben gestaan. Het beeldje had volgens hem een hoefijzer in de handen.
- In de huidige parochiekerk, rechts van de ingang en naast de kapel van O.L. Vrouw van Altijddurende Bijstand, staat een laatmiddeleeuws Ermelindisbeeldje (66 cm hoog). Het is mogelijk het enige beeld van deze heilige in Nederland. Het is niet bekend of dit het beeld is dat ooit op of boven de tombe heeft gestaan. Het betreft een gepolychromeerd notenhouten beeldje uit ca. 1480-1490. De heilige is afgebeeld met een gebedenboek in de linkerhand. In haar rechterhand houdt zij als symbool van haar maagdelijkheid een boeketje. Tekst op het voetstuk: 'St. Ermelindis'. Dit voetstuk en de beschildering zijn nieuw; het beeld is medio 1935 gerestaureerd door H. Cerfontaine uit Deurne.
- De kerk beschikt over twee relieken van Ermelindis. De eerste, een partikel 'ex os. S. Ermelindis v.' ('uit het gebeente van St. Ermelindis, maagd'), is gevat in een ronde zilveren theca (ø 8,5 cm) uit de 18e eeuw. De tweede is gevat in een ovale zilveren theca (10 x 6,5 cm) met de tekst 'H. Ermelindis'. In 1951 kwam de parochie in het bezit van deze reliek. Het is een deel van het sleutelbeen (6,5 cm) van de heilige, genomen uit het in 1950 geopende reliekschrijn te Meldert. Het was een geschenk van aartsbisschop Van Roey van Mechelen aan de parochie. Deze ovale theca met handvat is weer geplaatst in een grotere zilveren reliekhouder (38 x 24 cm; ca. 1951).
↑ top
Verering - De tombe in de parochiekerk St. Jan Onthoofding en het Ermelindisbeeldje zouden volgens Wichmans van oudsher veel vereerders hebben gehad. Velen hebben daar genezing gezocht, onder meer voor 'bloet-sweiren'. Wichmans vertelt dat bedevaartgangers bij de tombe spijkers offerden, in getal gelijk aan het aantal bloedzweren waarvan men wilde genezen (vgl. ⟶ Esdonk, Christus). Ook in het visitatieverslag van 1619 van Nicolaas Zoesius (1615-1625) wordt Moergestel vermeld: 'In ecclesia de Moer-Gestel colitur Sancta Everlina, quae ante turbas dicitur ibi requivise, et adhuc superest aliqua species tumbae, ad quam fiunt oblationes clavorum inpari numero' ('In de kerk van Moergestel wordt de heilige Ermelindis vereerd, van wie wordt gezegd dat zij daar voor de [godsdienst-]twisten rustte, en daar bevindt zich nog een soort van [graf-] tombe, waarbij offers worden gebracht van spijkers in een oneven aantal').
- Aan het einde van de 18e eeuw schrijft dominee Hanewinkel dat te Moergestel:

'Eertijds, en buiten allen twijfel, ook nog tegenwoordig, van de Roomschen een onbekende Heilig of Heilige, welke, volgends het verhaal der Roomschgezinden zelf, in geenen Almanach, Legende of Martelaars-boek gevonden word, gediend. Zijn naam is Everlinus of Everlina, want men weet niet, of hij een man of vrouw geweest is [...]'.

Uit deze stellig geformuleerde passage kan niet worden geconcludeerd dat er in deze periode van verering sprake was. De reliek uit de 18e eeuw duidt echter op tenminste een lokale verering. De vermelding in het parochiearchief van een schenking van een Ermelindisbeeld in 1860 door Johanna Gosuin van de Wouw maakt hetzelfde duidelijk voor de 19e eeuw.
- In 1951 heeft pastoor Van den Boogaard getracht de Ermelindisverering in Moergestel te revitaliseren. Ter stimulering liet hij een groep artiesten uit het Belgische Meldert op het landgoed De Hooge Braken een toneelspel opvoeren over het leven van Ermelindis. Een aantal inwoners van Moergestel heeft daarop samen met pastoor Van den Boogaard een tegenbezoek gebracht aan Meldert, waarbij een deel van het sleutelbeen van de heilige werd verkregen. Deze reliek werd in de daarop volgende jaren op tweede Pinksterdag in de parochiekerk van Moergestel uitgesteld en vereerd. Vervolgens hield hij gedurende enkele jaren processies ter ere van Ermelindis. Tevens werd een broederschap, de 'Godvruchtige Vereniging van Sinte Ermelindis', opgericht. De schriftelijke aanvraag van pastoor Van den Boogaard werd door het bisdom op 10 mei 1951 goedgekeurd.
- Omstreeks 1960 verdween de belangstelling voor Ermelindis. Niettemin bleven beeld en reliek tot in 1998 permanent in de kerk ter verering uitgesteld. In dat jaar werd uit veiligheidsoverwegingen de reliekhouder in de kluis geplaatst.
- Enkele meisjes die in de jaren vijftig in Moergestel zijn geboren, kregen de naam Ermelindis (of Linda). Ook de coöperatieve zuivelfabriek van Moergestel aan de Postelstraat, opgericht in 1911, heette St. Ermelindis. Naar verluid heeft er in een werkruimte van de fabriek ook een groot houten beeld van Ermelindis gestaan. Bij het sluiten van de zuivelfabriek is het beeld door de koster opgehaald en naar de pastorie gebracht. Het beeld is thans spoorloos.
↑ top
Materiële cultuur - Vaandel: een processievaandel (ca. 1 x 1,5 m; ca. 1900) in donkerrode stof en met de geappliqueerde afbeelding van de heilige hangt hoog in de kerk nabij het orgel. Bovenaan het vaandel is de tekst 'H. Ermelindis bescherm ons' aangebracht.


↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Moergestel, parochiearchief St. Jan Onthoofding: liber memorialis. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: archief diocesane Commissie Kerkelijk kunstbezit, parochie Moergestel.
Tekstedities: Acta sanctorum, Octobris Tomus XII, dl. 60 (Brussel: Polleunis, Ceuterick en Lefebvre, 1884) p. 843-872, m.n. p. 853.
Literatuur: Augustinus Wichmans, Brabantia Mariana tripartita (Antwerpen: J. Cnobbaert, 1632) p. 431; J. van Oudenhoven, Silva-Ducis aucta & renata of Een nieuwe ende vermeerderde beschrijvinge van de stadt van s'Hertogen-Bossche etc. ('s-Hertogenbosch: J. Scheffer/I. van Oudenhoven, 1670) p. 71; [S. Hanewinkel], Reize door de Majorij van 's Hertogenbosch in den jaare 1798-1799 (in Brieven), dl. 2 (Amsterdam: Saakes, 1799-1800; fotogr. herdr.: Schiedam: Interbook, 1973) p. 16-17; Levens van de voornaemste en roemweêrdige persoonen der Nederlanden, dl. 4 (Mechelen: Hanicq, 1829) p. 252-254; J.A. Coppens, Nieuwe beschryving van het bisdom van 's-Hertogenbosch etc., dl. 3 ('s-Hertogenbosch: J.F. Demelinne, 1843) p. 141; J. Hillegeer, Leven van de heilige Ermelindis (Gent: Vander Schelden, ca. 1868); L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 5 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 133; M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 63; D. Gooren, 'Sint Ermelindis', in: Brabantse oudheden. Opgedragen aan Gerrit Beex bij zijn 65ste verjaardag (Eindhoven: Stichting Brabants Heem, 1977) p. 259; A.C. Jansen e.a. ed., Encyclopedie van Brabant, dl. 3 (Baarn 1986) p. 103; Cultuurhistorische inventarisatie provincie Noord-Brabant. Gemeente Moergestel ('s-Hertogenbosch: Provincie Noord-Brabant, 1991) p. 29 en foto's 35-38; K. van Kemenade, 'Ermelindis in Moergestel', in: Kroniek van de Kempen, dl. 13 (Eindhoven: Kempen Pers, 1994) p. 37; A. van den Oord & P. van Dun, Merck toch hoe sterck! Moergestel schreef geschiedenis (Tilburg: gemeente Moergestel, 1996) p. 26, 29; Frans Goris, 'Sint Everlijn van Moer-Gestel versus Sint Ermelindis van Meldert', in: De Kleine Meijerij66 (2015) p. 19-35.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Moergestel.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.