Monster, H. Machutus (Machuut)

Cultusobject: H. Machutus (Machuut) Open Street Maps
Datum: 15 november
Periode: 15e/16e eeuw (?) - 1572 (?)
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Machutus (thans N.H.)
Adres: Kerkplein , 2681 BB Monster
Gemeente: Monster
Provincie: Zuid-Holland
Bisdom: Rotterdam
Samenvatting: In de parochiekerk van Monster bevonden zich relieken van de kerkpatroon Machutus, die in de 15e/16e eeuw door bedevaartgangers werden bezocht tegen vallende ziekte (epilepsie). Aan deze bedevaarten kwam vermoedelijk een einde toen de kerk in 1572 in protestantse handen kwam. In het begin van de 19e eeuw werd in Monster weer een r.k. parochie gesticht en een nieuwe Machutuskerk gebouwd. In de tweede helft van deze eeuw zijn enige pogingen ondernomen om de verering van Machutus in Monster te doen herleven, maar een bedevaartsoord voor Machutus is deze kerk niet meer opnieuw geworden.
Auteur: Adriaan Monna; bew. Peter Jan Margry
Illustraties:
Topografie - In het centrum van Monster staat de N.H. kerk, een driebeukige hallenkerk, die vermoedelijk rond 1500 haar huidige gedaante kreeg door een grootscheepse verbouwing van een oudere kruiskerk. Voor 1572 was deze kerk de parochiekerk van Monster, waar relieken van Machutus, de kerkpatroon, door bedevaartgangers werden bezocht. Monster is een van de oudste parochies in het Westland. De kerken van Den Haag en 's-Gravenzande zijn dochterkerken van Monster.
- De katholieke inwoners van Monster beschikten sedert 1572 niet meer over een eigen kerk. Zij bezochten de statie van Poeldijk. Later ging men naar een bedehuis dat was gelegen tussen Monster, Naaldwijk en 's-Gravenzande. In 1790 verleenden de Staten van Holland toestemming dit bedehuis naar Monster te verplaatsen. Deze 'statie van den H. Machutus', die was gelegen aan het Kruithof, thans de Choorstraat, werd in 1803 zelfstandig. In dat jaar vestigde zich ook weer een pastoor in het dorp. In het begin van de 19e eeuw werd in de Choorstraat (nr. 103/105) een nieuwe katholieke kerk gebouwd, die werd gewijd aan Machuut. Deze kerk onderging in 1830/1831 een ingrijpende verbouwing. Een nieuwe verbouwing, waardoor de kerk haar huidige aanzien kreeg, vond in 1858/1860 plaats.
↑ top
Cultusobject - De bisschop Machutus (6e/7e eeuw) staat bekend als de apostel van Bretagne en stichtte een klooster op de plaats van de huidige, naar hem genoemde stad Saint-Malo. Machutus wordt aangeroepen tegen Engelse ziekte en epilepsie.
- Voor de verering van Machuut in de middeleeuwen waren enkele, niet nader gepreciseerde, relieken van deze heilige van betekenis. Deze zijn vermoedelijk in 1572 verloren gegaan. In 1867 kreeg de r.k. parochiekerk de beschikking over enkele fragmenten van de Machutusrelieken uit de Belgische Machutusbedevaartplaats Zwijndrecht.
↑ top
Verering Middeleeuwen
- In zijn missieverslag van 1656 vermeldt Jacobus de la Torre dat in Monster relieken van Machutus aanwezig waren en dat deze werden bezocht door lijders aan vallende ziekte ('cujus Si [d.w.z. Machutus] hic aderant insignes reliquiae, ad quas peregrinatio fiebat adversus morbum caducum'). Machutus was, zoals De la Torre eveneens meedeelde en ook uit andere bronnen blijkt, de patroon van de parochiekerk van Monster en de relieken zullen zich dus wel in deze kerk hebben bevonden. Het gebruik van de verleden tijd in het missieverslag wijst erop dat er in 1656 geen bedevaarten meer werden gehouden. De kerk was in 1572 immers in protestantse handen geraakt. Vermoedelijk zijn de relieken in dat jaar verloren gegaan. De la Torre verwees dus, naar we mogen aannemen, naar de toestand van vóór 1572. Zijn bericht werd letterlijk overgenomen door Van Heussen in zijn Batavia sacra uit 1714. Ook in de editie van 1719 en de Nederlandse bewerking van 1720 komt het voor.
- Andere gegevens over bedevaarten naar Monster ontbreken. Dit kan erop wijzen dat Machuut nooit grote aantallen bezoekers heeft getrokken. Wellicht zijn de bedevaarten naar Monster pas in de 15e of zelfs in de 16e eeuw ontstaan. Vanaf deze tijd werd Machutus ook in andere plaatsen, zoals ⟶ Utrecht, ⟶ Dordrecht, ⟶ Vught en ⟶ Oirlo, bezocht. Hier zocht men op voorspraak van de heilige vooral genezing van Engelse ziekte, ook wel aangeduid als ziekte van Machuut. Dat ook Monster door bedevaartgangers werd bezocht toen Machutus een populaire heilige was, zal wel te maken hebben met het bijzondere feit hij hier kerkpatroon was. In geen enkele andere plaats in de Noordelijke Nederlanden was dat het geval. In Monster werd hij echter niet bezocht vanwege Engelse ziekte maar vanwege epilepsie. Uitzonderlijk is dat niet. Uit de 17e eeuw zijn in verschillende plaatsen in de Republiek genezingen bekend van de ziekte van Machutus waarbij het om epilepsie lijkt te gaan.

Poging tot herleving in de 19e eeuw
- In de tweede helft van de 19e eeuw, vooral in de tijd dat H. Bauer pastoor was van Monster, zijn enige pogingen ondernomen de verering van Machuut te doen opbloeien, maar veel succes lijkt daarbij niet te zijn geboekt. Een bedevaartsoord is Monster in ieder geval niet geworden.
In 1858 stond de bisschop van Haarlem, Franciscus Jacobus van Vree, op voorspraak van de H. Stoel de kerk van Monster het houden van een veertigurengebed toe op 13, 14 en 15 november. In juli 1867 maakte pastoor Bauer een pelgrimsreis naar Zwijndrecht bij Antwerpen. De kerk in deze plaats beschikte over relieken van Machutus, die jaarlijks door vele gelovigen werden vereerd. Bauer wist hiervan een gedeelte te verkrijgen voor zijn kerk. De relieken arriveerden in november in Monster, met brieven van de bisschop van Gent. De bisschop van Haarlem erkende de relieken voor echt en stond openlijke verering toe. Ook werd door hem in de parochiekerk van Monster een 'Broederschap van den H. Machutus' opgericht. Bauer liet in Gent 3000 prentjes en ook litanieën van Machutus drukken. In 1880 publiceerde hij Godvruchtige oefeningen ter eere van de HH. martelaren Adrianus en Jacobus, van de zeven smarten van Maria, en den H. Machutus. Dit boekje bevat een 'Litanie van den H. Machutus', een 'Hymne ter eere van den H. Machutus' en een 'Smeeklied tot den H. Machutus'. Deze teksten worden voorafgegaan door gegevens over de Machutusverering in Monster en ook elders. In datzelfde jaar verleende Petrus Mathias Snickers, bisschop van Haarlem, een aflaat van 40 dagen aan allen die de relieken van Machutus zouden bezoeken op 15 november of tijdens het octaaf.
- Dat de nieuwe parochiekerk van Monster niet opnieuw een bedevaartsoord van Machutus is geworden, zal zeker ook te maken hebben met het feit dat er concurrerende heiligen waren: Maria (⟶ Monster, O.L. Vrouw) en Adrianus van Hilvarenbeek en zijn broer Jacobus Lacops, twee van de Gorcumse martelaren, die pastoor respectievelijk kapelaan van Monster waren geweest. De verering van de negentien Gorcumse martelaren nam in de 19e eeuw een hoge vlucht. In 1867 werden zij heilig verklaard. omstreeks die tijd verleende paus Pius IX een volle aflaat aan degenen die 'tot godvruchtig aandenken aan de HH. Martelaars Adrianus en Jacobus' de kerk van Monster op 9 juli (de sterfdag van de Gorcumse martelaren) en op de zeven volgende dagen zouden bezoeken. In 1871 werden Adrianus en Jacobus, naast Machutus, patroon van de kerk van Monster. De bedevaart naar Brielle op 9 juli genoot in Monster, waar in de 19e eeuw bijna de helft van de inwoners katholiek was, grote populariteit. Thans is Machutus overigens weer de enige patroon van de kerk.
- Van enige verering van Machutus restte tegen het einde van de 20e eeuw weinig. Het veertigurengebed, waaraan aan het begin van die eeuw meer dan 1000 parochianen deelnamen, werd slechts tot in de jaren zestig gevierd. Slechts op zaterdag en zondag na 15 november wordt nog het patroonsfeest gevierd.
↑ top
Materiële cultuur - Van de verering van Machutus in de N.H. kerk zijn geen sporen bewaard gebleven.
- 1 Aan de huidige r.k. kerk aan de Choorstraat (nr. 103/105) bevindt zich in een nis van de voorgevel van de toren een ca. 2 m hoog natuurstenen beeld van Machutus, in 1860 vervaardigd door Louis Veneman te 's-Hertogenbosch. De heilige is staande afgebeeld, met een staf in de linkerhand. Zijn rechterhand rust op het hoofd van een jongeman, die voor hem op het voetstuk zit, met zijn hand voor de borst; 2 in de kerk bevindt zich een gebrandschilderd glas-in-lood raam met een hoogte van circa 3,5 m, in 1888 vervaardigd door H. Geuer te Utrecht. Hierop zijn boven elkaar twee scènes uit het leven van Machuut afgebeeld. In de bovenste scène wekt Machutus een dode weer tot leven, in de onderste zalft de heilige een vorst voor een altaar, waarbij rechts drie mannen verbaasd toekijken; 3 links van het hoogaltaar hangt een vaandel (begin 20e eeuw?), waarop Machutus is afgebeeld. De tekst op het vaandel luidt: 'H. Machutus. Bid voor ons'; 4 in de kluis bevindt zich een kelk van verguld koper (hoogte 21,5 cm) met op de voet medaillons met bustevoorstellingen van heiligen, onder wie Machutus. Deze kelk is in 1904 vervaardigd door N.B. Logher te 's-Gravenhage.

Devotioneel drukwerk
- Bedevaartboekjes: 1 de volgende uitgave, vermeld in het parochiearchief, bleek niet te achterhalen: Hulde op het derde eeuwfeest aan de Martelie van den H. Adrianus van Hilvarenbeek en van den H. Jacobus Lacops, weleer herders thans plaatselijke patronen der Parochie van den H. Machutus te Monster (Haarlem: Snelpersdrukkery St. Jacobs Godshuis; impr. Harlemi hac 2 Julii 1872 G.P. Wilmer Epus Harlemen.). Deze hulde wordt gezongen op de wijze van 'creator alme siderum' en bevat 17 coupletten; 2 H. Bauer, Godvrugtige oefeningen ter eere van de HH. martelaren Adrianus en Jacobus, van de zeven smarten van Maria, en den H. Machutus. Ten dienste vooral van de Westlandsche Processie naar Brielle (Haarlem: Drukkerij St. Jacobs-Godshuis, 1880; impr. Harlemi, die 20 Novembris 1880, J.A. van den Akker, Libr. Cens.; 152 p.).
- Prentje: Afbeelding van Machutus met onderschrift 'H. Machutus Bid voor ons' en 'St. Malo Priez pour nous' (Gent, Lith. J.B.D. Hemelsoet, by St Baefs). De tekst op de achterzijde begint als volgt: '15 November. Devotie tot den H. Machutus, bisschop en belijder, Patroon van de Parochie-kerk te Monster, in het Bisdom van Haarlem, bijzonderen patroon tegen zenuw- en vallende ziekte'. Onderaan: 'Gent, J.B.D. Hemelsoet, bij S. Baafs'. Het prentje werd gedrukt in 1867/8. Van een toen eveneens gedrukte litanie ter ere van Machutus zijn geen exemplaren bekend.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Monster, parochiearchief (A.J. van der Valk, Inventaris van het archief der r.k. parochie te Monster (z.p. 1976)).
Literatuur: H.F. van Heussen ed., Batavia sacra, sive res gestae apostolicorum virorum, qui fidem Bataviae primi intulerunt, in duas partes divisa (Bruxellis: Franciscus Foppens, 1714) pars altera, p. 248; H. Bauer, 'De parochie Monster-ambacht en Monster, in: Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem 2 (1874) p. 419-440; J. de la Torre, 'Relatio seu descriptio', in: Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht 10 (1882), p. 95-240; 11 (1883) p. 57-211, 374-393, in het bijzonder 229; D. Gooren, 'Sint Markoen en Sint Machuut', in: Brabants heem 16 (1964) p. 81-85, in het bijzonder 85; D. Gooren, 'Sint Machutus', in: Brabants heem 18 (1966) p. 20; W. Frijhoff, Les pèlerinages dans les Provinces-Unies. Ébauche d'inventaire et de problématique de recherches (ongepubl. licentiaatsverhandeling Univ. de Paris-Sorbonne, 1969) inv. p. 36; A.D.A. Monna, Zwerftocht met middeleeuwse heiligen (Amsterdam: Rodopi, 1988) p. 24-25; F.X. Spiertz, De katholieke liturgie in de Noordelijke Nederlanden in de zeventiende en achttiende eeuw (Nijmegen: KUN, 1992) p. 125-126, de algemene Machutuszegening in het Rituale Contractum; H. de Waardt, 'Van exorcisten tot doctores medicinae. Geestelijken als gidsen naar genezing in de Republiek, met name in Holland, in de zestiende en zeventiende eeuw', in: W. de Blécourt, W. Frijhoff en M. Gijswijt-Hofstra ed., Grenzen van genezing. Gezondheid, ziekte en genezen in Nederland, zestiende tot begin twintigste eeuw (Hilversum: Verloren, 1993) p. 102-105; J.N.M. van Leeuwen, Machutus Rots in de Branding (Monster: Parochiebestuur, 2003).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Monster-Machutus; Collectie (brief) 'Machutus' van A.J. Bomans, opgenomen in BiN-dossier (acquisitie 2012).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.