Nieuwkuijk, H. Bernardus van Clairvaux

Cultusobject: H. Bernardus van Clairvaux Open Street Maps
Datum: 20 augustus (zondag voor en zondag na)
Periode: 1939 - 1951
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Abdij Mariënkroon
Adres: Abdijlaan 6, 5253 VP Nieuwkuijk
Gemeente: Vlijmen
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: Honderden pelgrims uit Noord-Brabant en Zuid-Holland trokken vanaf 1939 in de dagen voor en op 20 augustus naar abdij Mariënkroon te Nieuwkuijk. De heilige Bernardus, apostel van de vrede, werd hier in het bijzonder tijdens de oorlogsjaren met een noveen vereerd. Op twee zondagen trok 's middags een lange processie door de kloostertuin van Mariënkroon, waarna de reliek werd vereerd. De pelgrims, van wie de meesten boer waren, namen gewijd brood, water en zout mee naar huis. Bernardus werd vereerd als patroon tegen ziekten van mensen en dieren. In 1951 vonden de laatste processies plaats. In 1963 werd tevergeefs geprobeerd de broederschap nieuw leven in te blazen.
Auteur: Kees van den Oord
Illustraties:
Topografie - In 1903 stond aan de rand van de gemeente Nieuwkuijk het uit de late middeleeuwen stammende kasteel Onsenoort met twaalf hectaren grond te koop. Abt P. Maréchal van het cisterciënzerklooster Pont-Colbert in Versailles werd op 9 december 1903 persoonlijk eigenaar van het kasteel, dat hij onder leiding van de Bossche architect J. Dony liet verbouwen tot een tijdelijk klooster. Verdreven door de kloostervervolging in Frankrijk zocht Maréchal een nieuw onderkomen voor zijn communiteit. In mei 1904 kwamen de eerste monniken naar de 'refuge Sainte Marie d'Onzenoort' te Nieuwkuijk. In 1929 werd Onsenoort tot priorij bevorderd. Het oude vervallen kasteel werd geheel vernieuwd en met een vleugel uitgebreid.
- In 1936 ging het klooster vanwege te zware financiële verplichtingen ten onder. Na aansluiting bij de Belgische cisterciënzerabdij te Bornem kon het klooster worden voortgezet onder de naam Mariënkroon. Op 24 juli 1957 werd Mariënkroon verheven tot abdij.
De Bernarduskapel en het rustaltaar die voorheen waren opgericht zijn inmiddels uit de tuin van het klooster verdwenen. Alleen een heuveltje herinnert nog aan de plaats, waar de kapel stond.
- Midden op het grasveld voor de abdij van Mariënkroon staat een zandstenen beeld van Bernardus, die ook wel de tweede stichter wordt genoemd van de orde. Dit Bernardusbeeld is omstreeks 1941 gemaakt door de beeldhouwer Willem Wiegmans uit Driebergen.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Bernardus ⟶ Bergeijk.
- De abdij beschikt over een reliek van Bernardus, gevat in een koperen theca (Ø ca. 4 cm) met handvat.
- Een grijs gipsen beeld van Bernardus stond tot in de jaren tachtig in de kloosterkapel. Anno 1996 staat het onopvallend in de hoek van de kloosterkapelgang.
↑ top
Verering - Vlaanderen kent sinds eeuwen een actieve Bernardusverering. Cisterciënzerkloosters als die van Bornem bij Antwerpen bevorderden de verering van hun 'tweede stichter'. Bernardus werd aangeroepen tegen besmettelijke ziekten van mensen en vee. Hij had veel wonderen op zijn naam staan als het genezen van lammen en bedlegerigen. Voorspraak van Bernardus kon veeziekten weren. De abdij Mariënkroon was een van de vele Noord-Brabantse bedevaartplaatsen van Bernardus.
- In 1939 besloten de paters van klooster Mariënkroon om de verering van Bernardus op 20 augustus uit te breiden tot een cultus waaraan ook niet-kloosterlingen konden deelnemen. Prior Johannes van Engelen (afkomstig uit Haarsteeg) was al eerder in 1931 begonnen met de publicatie van het Sint-Bernardustijdschrift, dat tot doel had om aan het leven en de werken van St. Bernardus en zijn volgelingen meer bekendheid te geven. Dit gebeurde in navolging van de abdij in Bornem, waarmee Mariënkroon sinds 1936 in een congregatie nauw verbonden was. Deze in 1830 heropgerichte abdij heette niet toevallig de St. Bernardusabdij.
- Vanwege de op handen zijnde wereldoorlog werd aanbevolen om de voorspraak van de H. Bernardus, apostel van de vrede, te vragen. In het Sint-Bernardus-tijdschrift van 1939 werd een oproep gedaan om op 20 augustus 's morgens om 10.00 uur de hoogmis te volgen en om 15.00 uur in de kloostertuin in de processie mee te lopen. Bernardusbrood en -zout werden gewijd. Men kon zich ook laten inschrijven bij de broederschap voor een bedrag van ⨍2,50 voor het gehele leven of jaarlijks voor een kwartje. Deze oproep, die in diverse dagbladen te lezen was, miste zijn uitwerking niet. De St. Bernardusbedevaart mocht zich volgens een verslag uit oktober 1939 in een 'grote belangstelling' verheugen. De mis op 20 augustus 1939 werd door de KRO rechtstreeks uitgezonden. Aan de processie werd door 'zeer velen' deelgenomen. Een zangkoor uit 's-Hertogenbosch en de harmonie 'Huize Nazareth' uit Tilburg luisterden de eerste processie in de tuin van Mariënkroon op. Voorop liepen acolyten met een kruis. Ook het vaandel van de H. Bernardus werd vooraan in de processie gedragen. Achter dit vaandel liepen jongens. Bruidjes volgden het vaandel van O.L. Vrouw. In de kloostertuin was een Bernarduskapel gebouwd waar pater Clemens van de Elzen de feestpredikatie deed.
- In augustus 1940 stroomde een grote menigte pelgrims de kloosterpoort binnen. Volgens een verslag uit oktober 1940 waren er meer dan 2000 bedevaartgangers en was de processie meer dan geslaagd. 'Waar zou deze vredesprocessie beter kunnen slagen dan in het rustige Mariënkroon, afgelegen als een paleis in een sprookjesbos. En waar kon de Bernardusgeest beter vertegenwoordigd zijn dan daar, waar zijn zonen voortzetten de geest en het werk van hun grote Vader'.
- De bedevaart werd zo druk bezocht dat de bedevaartgangers voortaan in groepen werden onderverdeeld. Het werd een gebruik om op de eerste zondag voor 20 augustus de pelgrims uit 's-Hertogenbosch, Nieuwkuijk en omstreken uit te nodigen en op de volgende zondag die uit Tilburg, Roosendaal en omstreken. De broederschap werd in 1941 strakker georganiseerd. Per plaats werden broedermeesters en zelatricen benoemd, 16 in totaal afkomstig uit plaatsen variërend van 's-Hertogenbosch tot Leiden. De bedevaartgangers werden in het klooster Mariënkroon ontvangen en getrakteerd. De jongens die de zevende klas van de lagere school hadden doorlopen, werden aangespoord en uitgenodigd om zich aan te melden bij de rector van de kloosterschool.
- Tijdens de bedevaartmaand waren er talrijke devotie-artikelen te koop. Met reclameteksten als 'Wist u reeds dat op ons klooster verkrijgbaar zijn' werden medailles, prentjes, beeldjes en rozenkransen maar ook kerkboeken, levensbeschrijvingen en noveenboekjes ter ere van Bernardus aangeprezen. Volgens pater Laurentius Vermeer, die op 15 augustus 1945 intrad, namen de veeboeren gewijd Bernarduswater mee, dat ze thuis in de voederbakken deden.
- In augustus 1946 werd de kruisberg, een rustaltaar voor de processie, gebouwd.
- In 1947 werd een 'verblijdende opleving' van de bedevaart gemeld, met op 17 augustus de pelgrims uit het dekenaat Heusden en omstreken en op 24 augustus hen uit Den Bosch, Tilburg, Roosendaal en omstreken. er is reliekverering en zegening van zout en water ter bescherming van ziekten van mens en dier. In de middag is er processie en zijn er predicaties van de Eindhovense pater Eusebius Peters en pater Clemens van de Elzen uit Oudenbosch.
- Volgens pater Laurentius was de bedevaart van 1951 de laatste in Mariënkroon. 'Ik vermoed dit, omdat er na 1951 in het Sint-Bernardustijdschrift niets meer wordt vermeld. Ik kan me ze zelf evenmin meer voor de geest halen'.
- In 1953 werd overal in Europa het achtste eeuwfeest van Bernardus gevierd. In Mariënkroon gebeurde dat 'bescheiden, maar stijlvol en met piëteit'. Twee Nijmeegse professoren, de jurist Hermesdorf en de neerlandicus Asselbergs (Anton van Duinkerken) hielden er lezingen in de grote zaal van de kloosterschool. De dag werd besloten met een openluchtzangspel over Maria's ten Hemelopneming door fraters en studenten.
- Ondanks dit eeuwfeest kwam er aan de Bernardusbedevaart een einde. De broederschap bleef nog enige jaren bestaan. Pater Laurentius: 'We hielden geen bedevaart meer, maar brieven en verzoeken om missen bleven binnenkomen. Ik heb in 1963 besloten om de broederschap nieuw leven in te blazen. In een nieuw broederschapsboek heb ik maar liefst 1088 namen ingeschreven. Maar dit initiatief was tevergeefs, er was te weinig animo meer voor herleving hiervan'.
↑ top
Materiële cultuur - De vrouw van een veehouder uit Engelen (D. Boelen-Van de Bosch) is in het bezit van een schildje met betrekking tot de Bernardusverering.

Devotioneel drukwerk
- 1 Sint-Bernardustijdschrift (1931-1961); 2 in particulier bezit (mevr. Van Lamoen, Nieuwkuijk) is een ongedateerd gebeden-en hymneboekje (formaat 15,5 x 23,5; 20 p.) met de titel St. Bernardus Feesten op den 3e en 4e Zondag van Augustus. Bij de Paters Cisterciënsers (Bernardijnen) Klooster 'Mariënkroon' Nieuwkuijk (N-Br).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Nieuwkuijk, archief van abdij Mariënkroon: Sint-Bernardustijdschrift (1931-1961), met name de jaargangen 9 (1939) - 20 (1953); register van het broederschapsboek uit 1963 (1088 namen).
Literatuur: 'De paters Cisterciënsers van Onse Lieve Vrouw van Onsenoort', in: W. Nolet ed., Katholiek Nederland. Encyclopaedie, dl. 1 (Den Haag: Ten Hagen, 1930) p. 126-133; 'St Bernardus bedevaart naar het klooster Mariënkroon', in: Nieuwsblad van het Zuiden, 12 augustus 1947; Stef, 'St. Bernardusverering in onze streek', in: Met gansen trou 3 (1953) p. 113-116; Pascalis Vermeer, 'De Cisterciënsers 50 jaar in Nederland', in: Met gansen trou 4 (1954) p. 70-80; K. van den Oord, Ronduit Vlijmen: schetsen van historische gebeurtenissen, personen en verenigingen uit Groot-Vlijmen (Vlijmen 1992) p. 43-47.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Nieuwkuijk; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993); Collectie 'Bernardus' van A.J. Bomans, opgenomen in BiN-dossier (acquisitie 2012).
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.