Ontstaan
- Dankzij een langdurig juridisch proces dat aan het einde van de 18e eeuw tussen de Noorbeekse pastoor Adrianus van Duyn (van 1729 tot 1774) en de toenmalige tiendheffers aldaar, de jezuïeten in Maastricht, werd gevoerd, zijn enige gegevens overgeleverd over een Brigidaverering die teruggaat tot in de (late) middeleeuwen. De Noorbeekse pastoor Meens heeft in 1971 het ingewikkelde verloop van het proces beschreven en citeert daarin, in vertaling, een Latijnse tekst uit 1586: 'Vroeger was daar in Noorbeek een grote toeloop van volk, dat voordat de wrede storm van de oorlog dit vaderland verwoestte, vroom genoemde verheven Brigida kwam bezoeken en grote aalmoezen gaf voor het onderhoud van de plaatselijke pastoor'. De genoemde pastoor Van Duyn had deze passage in 1764 gevonden in een verzamelband die in 1616 over de geschiedenis van het bisdom was samengesteld door vicaris-generaal Chapeaville van het bisdom Luik. De passage heet een extract uit een extract te zijn van een tekst die in 1586 door abt Johan Bertels van het Luxemburgse O.L. Vrouwemunster (de oorspronkelijke tiendheffers in Noorbeek) was geschreven. Aangezien de kerk van Noorbeek in of rond 1568 nog zou zijn geplunderd en de aanwezige heiligenbeelden geschonden, mag worden verondersteld dat het in de passage gestelde 'vroeger' verwijst naar een Brigidabedevaart die in de eerste helft van de 16e eeuw, en waarschijnlijk eerder, reeds bestond.
- De daarna volgende gegevens over de Brigidacultus verwijzen naar de eerste helft van de 17e eeuw. In 1634 zou er een besmettelijke ziekte in Noorbeek hebben geheerst. Daarop zouden de inwoners van het dorp de gelofte hebben gedaan om de H. Brigida ieder jaar een boom te schenken die voor haar kapel zou worden geplant, opdat haar voorspraak bij veeziekten kon worden ingeroepen. Er is echter geen enkele bron die deze 'mondelinge overlevering' over de Brigida-den kan bevestigen (zie verder hieronder). Het blijft dus onduidelijk wanneer de middeleeuwse Brigidabedevaart, die in de tweede helft van de 16e eeuw was verdwenen, weer is gerevitaliseerd. De eerstvolgende historische gegevens dateren pas uit het midden van de 18e eeuw.

Bloeitijd van de bedevaart
- Een nieuwe veepest in 1745 bracht veel boeren op de been die de voorspraak van de heilige wilden oproepen. Pastoor Van Duyn noteerde in een 'Pro memoria in honorem Sanctae Brigidae' dat, wegens de sterfte onder jonge koeien en runderen, boeren op 13 februari en de daarop volgende dagen in groepsbedevaarten toestroomden ('confluxerunt processionaliter'). Hij somde alle plaatsen op: Sint-Geertruid, Mheer, Slenaken, Henri-Chapelle, 's-Gravenvoeren, Gronsveld, Welkenraedt, Sint Martensvoeren, Bernau, Clermont, Sippenaeken, Mechelen, Aubin, Hombourg, Bemelen, Wijlre, Raeren en Mortroux.
- Het proces dat in de 18e eeuw tussen de pastoor en de Maastrichtse jezuïeten werd gevoerd ging over de onafhankelijkheid van de parochie en over de plicht van de jezuïeten, die tiendheffers waren te Noorbeek, de pastoor goed te onderhouden. De pastoor klaagde onder meer over zijn bouwvallige woning die min of meer één geheel vormde met de kapel. Na afloop van het proces in 1771 waren de jezuïeten verplicht een beter huis voor hem te bouwen. Woning en kapel werden afgebroken en werden beide op korte afstand herbouwd.
- De kapel kreeg ook liturgisch-cultisch nadrukkelijker een eigen functie nadat op 8 april 1794 Franciscus Antonius de Méan, bisschop van Luik, pastoor J. Pauwen toestemming gaf om op feestdagen ook een mis in de kapel op te dragen. De koster van de kerk kreeg jaarlijks op Brigidadag 13 gulden uit het offerblok van de kapel. De bijzondere ligging van een belangrijke bedevaartkapel net buiten of aan de kerkhofmuur, die bovendien voorheen onderdeel was van de woning van de pastoor, en de aparte financiële en liturgische positie van de kapel, intrigeren en roepen vragen op die (nog) niet beantwoord kunnen worden.
- Op 4 mei 1818 klaagden de kerkbestuurders dat de reliekhouder met een reliek van Brigida uit de kapel was weggeborgen in de kerk, hetgeen zeer nadelig was voor de inkomsten. De reliek namelijk 'attiroit un grand concours du monde' met een 'oblation considérable'. Een 80-jarige man verklaarde de reliekhouder te hebben betaald en dat die 'de tout temps' daar ter verering uitstond. Bovendien claimde hij een deel van de opbrengsten. De kwestie werd voorgelegd aan de vicaris-generaal van het bisdom Luik; een uitslag is echter niet bekend. Het ziet er naar uit dat de reliek werd teruggeplaatst, aangezien in de jaren dertig van de 19e eeuw de cultus jaarlijks nog steeds aanzienlijke sommen in het offerblok genereerde. Dit werd enkele keren per jaar door leden van de kerkfabriek formeel geleegd. Gezien de omvang van de offers, die toentertijd een groot bedrag vormden, ging het om een belangrijke devotie (1830: ⨍120; 1831: ⨍119; 1832: ⨍114; 1833: ⨍122; 1834: ⨍93, het betreft afgeronde totalen).
- Omstreeks het midden van de 19e eeuw kwamen groepsbedevaarten nog onverminderd naar Noorbeek. De pastoor van Cadier en Keer liet zijn deken van de Maastrichtse Martinusparochie in 1857 weten dat men vandaaruit bedevaarten ondernam naar onder meer Noorbeek 'bij bijzondere gevallen van besmettelijke ziekten en andere algemene onheilen'. Dat men ook kwam vanuit het buitenland blijkt uit het feit dat ook pfennigen in het offerblok werden aangetroffen. De deken van Gulpen berichtte in 1857 aan bisschop Paredis dat er jaarlijks groepsbedevaarten van andere dorpen naar Noorbeek trokken 'en dat bijzonderlijk wel van Belgien'.
- In het algemene broederschapsregister (er heeft overigens nooit een Brigidabroederschap in Noorbeek bestaan) van de parochie staat een taakinstructie voor de koster van de kerk uit circa 1861. Hem wordt opgedragen om op de feestdag van de heilige een 'groet koep water' klaar te zetten die ter ere van Brigida wordt gezegend en tevens het binnengebrachte brood ter zegening klaar te leggen. Ook blijkt dat de Brigidakapel in de regel niet toegankelijk was, maar door de koster slechts op vrijdagen voor de mis werd geopend. De kapel was de plaats waar de vereerders het offer aan Brigida verkozen te brengen. Niettemin wensten de eigen parochianen de devotiepraktijk enigszins aan te passen, want in mei 1879, zo schreef pastoor J. Jacobs in het notulenboek, werd een geldelijk overschot gebruikt om een extra Brigidabeeld aan te kopen: 'ten einde men alhier, volgens verlangen van veele parochianen een beeld, niet alleen in de kapelle in bezit heeft, maar ook in de kerk kan aanschouwen'. Blijkbaar wenste men de devotieheilige ook bij voortduring in de kerk te kunnen aanschouwen en niet alleen op vrijdagen de kapel te kunnen binnentreden. 
De verering van Brigida geschiedde rond 1860 op 1 februari en op de tweede zondag na Pasen, haar 'translatio'. De in 1860 aangetreden pastoor J. Jacobs maakte bezwaar tegen de bestaande regeling om de offergaven van beide dagen te verdelen tussen hem persoonlijk en de kerkfabriek, omdat hij de voor die dagen benodigde extra geestelijken en predikanten geheel zelf moest bekostigen en daaraan tekort zou komen.
- Het aantreden van pastoor C.J. Eijgelshoven (1891-1933) betekende een belangrijke stimulans voor het kerkelijk leven van Noorbeek. Hij liet de verwaarloosde kapel en kerk geheel restaureren. In 1901 liet hij ook de Brigidabeelden (opnieuw?) beschilderen; overigens is het niet duidelijk om welke beelden het gaat. De verering leefde in zijn tijd nog volop; in 1910 schreef hij aan zijn bisschop over het Brigidafeest dat 'cum magna populi concursu' ('met een grote volkstoeloop') op 1 en 2 februari en op de tweede zondag na Pasen geschiedt. Eijgelshoven kwam in dat jaar terug op de kwestie van de offergaven. Hij wenste de voor pastoor Jacobs gemaakte regeling niet over te nemen en hield, vanwege de hoge kosten voor de assistentie van geestelijken, de offergaven op de drie feestdagen (in 1910 ca. ⨍40,-) geheel voor zichzelf. Wat verder gedurende het jaar in de offerstok van de kapel werd gegeven, liet hij aan de kerk.
- Na zijn komst als pastoor in Noorbeek in 1933 stelde Jos Wehrens een aantal 'agenda-punten' op inzake de liturgische cyclus in zijn parochie. Hij schreef dat in die jaren het Brigidafeest nog steeds op 1 en 2 februari werd gevierd met een octaaf. Dan werd de kapel opengesteld en waren er dagelijks missen om 7.30, 8.30 en 10.00 uur met reliekverering en zegening van water en brood. Vanwege de grote toeloop van 'vreemdelingen' werden voor de hoogmis de kinderbankjes in de kerk weggehaald. Dit feestoctaaf was vooral bedoeld voor vereerders van buiten Noorbeek. De toeloop werd ook gepropageerd doordat er jaarlijks door Wehrens in de regio bedevaartaffiches werden verzonden. Het ging om de volgende plaatsen:

St. Martensvoeren, 's-Gravenvoeren, Teuven, Gulpen, Banholt, Epen, Lemiers, Margraten, Mechelen, Mheer, Hoogcruts, Reij-merstok, Schin op Geul, Scheulder, Slenaken, Wijlre, Eckelrade, Sint Geertruid, Wahl- en Nijswiller, Vijlen, Eijs, Sibbe en IJzeren, Wittem, Cadier en Keer. 

- Overigens bestond er in Noorbeek niet alleen een jaarlijkse viering in februari. Op de tweede zaterdag na Pasen werd de traditionele Brigidaboom gehaald en begon de volgende dagen de kermis van Noorbeek. Die zondag en maandag werd daarom het Brigidafeest nogmaals kerkelijk gevierd. Waarschijnlijk was deze viering meer voor de dorpsbewoners zelf. Er waren dan drie missen met reliekverering in de kerk, de kapel werd niet opengesteld, maar vandaaruit werd het beeld tijdelijk in de kerk geplaatst.
- Opmerkelijk is dat de heilige in die jaren niet alleen als beschermheilige 'tegen ziekten en sterfte onder het hoornvee' werd genoemd maar ook tegen 'oogkwalen', een patronaat dat nog niet eerder aan de cultus was verbonden. Mogelijk ligt er een verband met de bron van de beek de Noor die ook wel eens Brigidabron wordt genoemd en waarvan het water, naar het schijnt, ook bij oogziekten zou zijn gebruikt. Waarom deze bron soms ook Brigidabron wordt genoemd is geheel onduidelijk; slechts een bij de bron aangebrachte devotionele tekst uit het midden van de 19e eeuw resteert (zie onder Topografie).

De verering sinds 1945
- Vanwege het Mariacongres in Maastricht in 1947 werd op 26 juli door de Jonkheid een den naar de provinciehoofdstad gebracht om er te dienen als vlaggenstok voor de congresvlag. Vervolgens kreeg Noorbeek ook het aanbod om met een praalwagen en een grote deputatie 'stevige boeren... en blozende boerinnen' deel te nemen aan de Mariaoptocht van 7 september. Brigida was op deze wagen als patrones van het hoornvee en de goede oogst uitgebeeld.
- In 1959 schreef een volkskunde-informant dat er 'bidwegen' werden ondernomen naar Noorbeek ter voorkoming van ziekten onder het vee in het algemeen. Een man uit Mechelen (L) schreef 'Voor alle vee gaat men naar Noorbeek... of naar [⟶] Holset'. Op de feestdag trok men naar Noorbeek, nam brood mee en legde dat bij een zijaltaar, alwaar het na de mis werd gezegend. Behalve brood was er ook gezegend water verkrijgbaar, dat door veevoer of drinken werd gemengd. Informanten uit Maastricht en Epen vermeldden in 1959 dat uit Noorbeek meegenomen Brigidaprenten of stalzegens in de stallen werden opgehangen.
- Sinds 1969 organiseert men in Noorbeek de 'Middeleeuwse Burchtfeesten' met een jaarlijks thema. Op 31 juli en 7 augustus 1976 was het thema de 'St. Brigidabedevaart'. Enkele groepen beeldden in de optocht de bedevaart uit, terwijl de Jonkheid op dezelfde wijze als op de tweede zaterdag na Pasen een speciaal gekapte den meenam. Deze werd na afloop op de buurtschap Vroelen geplant.
- Sinds 1995 is in (onder meer) Noorbeek de Stichting Pelgrimswegen en Voetpaden actief. Zij organiseert, in het verlengde van de algemeen toegenomen belangstelling voor pelgrimeren, tochten door het Zuid-Limburgse landschap en België en langs de daar gelegen bedevaartplaatsen (⟶ Banholt, ⟶Houthem, ⟶ Wittem). Van de routes worden gidsjes uitgegeven waarin Noorbeek ook als bedevaartplaats is opgenomen. Deze stichting organiseert vanaf 1995 jaarlijks op 1 februari ook een devotionele voettocht, met zo'n 25 personen vanuit Margraten naar Noorbeek. Verschillende van de deelnemers ervaren het nog steeds als een feestdag en nemen daarvoor vrij.
- Vanuit die hoek en vanuit de plaatselijke Stichting Heem en Groen kwamen ook initiatieven om de Brigidakapel, die vanaf omstreeks 1985 aan verval onderhevig was, beter te onderhouden en voor bezoekers open te stellen. Na de openstelling in 1997 besloot de stichting ook tot de aanmaak van noveenkaarsen, een initiatief dat sindsdien met name tijdens de varkenspest en de BSE- en dioxine-affaires aansprak, getuige de toename van door boeren opgestoken kaarsen in de kapel. Door de openstelling kwamen ook weer boeren uit het Land van Herve (B), die jaren niet waren geweest. De stichting zorgt sindsdien ook voor de verspreiding van affiches van het Brigidafeest, die in de streek in kerken en supermarkten worden opgehangen.
- Aan het einde van de 20e eeuw waren de Brigidavieringen voornamelijk parochieel van karakter, waarbij hooguit 20 tot 30 bedevaartgangers uit omliggende dorpen als Gronsveld en Epen, uit de Voerstreek of soms van verder weg kwamen. De vereerders kunnen nog steeds reliekvereren en gewijd water (voor zichzelf) en gewijd brood (voor het vee) meenemen. Daarnaast trekken de folkloristische gebruiken rond de Brigida-den ook bezoekers uit Nederland en België.
- De Jonkheid, de schutterij, de Limburgse Vrouwenbond afdeling Noorbeek, de basisschool en een straat zijn alle naar de patroonheilige vernoemd. De schutterij heeft in Noorbeek een lange geschiedenis: in 1680 werd een nieuwe schutterij werd opgericht. De Jonkheid, alle ongetrouwde mannen vanaf 12 jaar, is naar verluidt in 1634 opgericht (sinds 1982 vereniging).

De Brigida-den
- De cultus van 'St. Briej' in Noorbeek is sterk verbonden met de volksgebruiken rond de inhaling en oprichting van een groene 'den' of spar van Brigida. Deze gebruiken verwijzen naar de gelofte die de bevolking van Noorbeek in 1634 zou hebben afgelegd om elk jaar ter ere van de heilige een meiboom bij haar kapel te planten, om verder ongeluk en ziekten af te wenden (vgl. elders in Limburg: ⟶ Banholt: Gerlachus-den). In de 18e eeuw is er nog geen sprake van een 'Brigida-den', maar slechts van 'eenen meij', een meiboom zoals die ook in andere Zuid-Limburgse plaatsen werd opgericht. De aan dit gebruik verbonden betaling aan de Jonkheid werd in 1773 reeds bestempeld als 'volgens oudt gebruijck'. Een dergelijke den werd toen dus reeds geruime tijd 'voor St. Brigidda capel geplant'. De betaling van de Jonkheid geschiedde uit de inkomsten van het offerblok aan de Brigidakapel (inkomsten in 1770 ruim ⨍ 31 en in 1773 ⨍14). Binnen die context lijkt de boomplanting inderdaad bedoeld als een speciaal offer voor de heilige. Of de traditie inderdaad ook helemaal teruggaat tot 1634 en of het inderdaad een gelofte-inlossing betreft, kan niet worden vastgesteld. Het is ook mogelijk dat, zoals wel meer voorkomt, retrospectief een verhaal aan het gebruik werd verbonden.
- Een andere overlevering verhaalt hoe de bevolking van Noorbeek na zo'n twintig jaar (dus medio 1654) meende de gelofte voldoende te hebben ingelost en men de planting achterwege liet. Daarop zou opnieuw een veeziekte zijn uitgebroken. Sindsdien heeft men er streng voor gewaakt het gebruik niet nog eens te onderbreken. Sinds, naar men zegt, 350 jaar organiseert de 'Jonkheid van Noorbeek 1929' - de ongetrouwde mannen - op de tweede zaterdag na Pasen (de verklaring voor deze datum is niet bekend) de kap van een grote spar (minstens 20 m; maar vaak meer dan 30 m, hoe hoger hoe eervoller). Een tijdlang werd deze gehaald uit de 'Rode bossen', op vijf kilometer in het Belgische Re(i)mersdaal gelegen (later het Bovenste Bos ten zuiden van Epen en ook het bos bij het Belgische Teuven; soms werd de boom ook geschonken). Na de koop van de den verrichten de burgemeester en de pastoor de eerste bijlslagen en voltooit de 'omhakker' het werk. De pastoor zegt een gebed waarin de voorspraak van Brigida wordt ingeroepen opdat met deze den de oude gelofte weer gestand wordt gedaan. Als bij het vellen de top afbreekt moet een nieuwe boom worden gevonden. De takken, behalve die in de top, worden verwijderd, en de stam wordt met behulp van vaak wel meer dan 30 versierde boerenpaarden en een 'dennewagen' naar het dorpsplein, Pley, vervoerd. Onderweg worden cafés aangedaan. In Noorbeek aangekomen nemen de gehuwden het werk van de Jonkheid over en wordt de boom bij de kapel aan de kerktrappen in een daartoe bestemd gat rechtop gezet ('hèven'), alwaar deze een heel jaar blijft staan. 
- Lokaal wordt gesuggereerd dat het een veel ouder gebruik zou zijn, teruggaand op een vruchtbaarheidsrite uit germaanse tijden. Een op een dorpsplein geplante meiboom zou een symbool van het begin van de lente en een teken van vruchtbaarheid zijn. Van der Ven noemde in 1922 de Noorbeekse meiboom: 'de met levenskracht geladen groene vruchtbaarheidskegel'. Al vroeg in de 19e en 20e eeuw bestond er voor het Noorbeekse gebruik ruime belangstelling. In de NRC van 25 juli 1922 schreef een auteur:

'Boeit ons dit voorjaarsvertoon als toerist in hooge mate, aan belangrijkheid wint deze dorpsgebeurtenis wanneer wij ze folkloristisch onderzoeken en er de zinrijke beteekenis van leeren kennen. En daar ons hierbij perspectieven geopend worden, die inzicht geven op de meest intieme uitingen van ons vaderlandsche volksleven, zullen wij ongetwijfeld in de Sinte Brigidaboomplanting van Noorbeek een der mooiste en treffendste volksgebruiken van Nederland leeren waardeeren.'

Over de meiboomgebruiken leefde (leeft) de opvatting dat het de oudste elementen van het volksleven betreft: tot in de moderne tijd gehandhaafde 'overleefsels' 'die ten nauwste verband houden met archaistische gewoonten en animistische geloofsuitingen', zoals deze 'voor-christelijken boomdienst'. Deze achtergrond werd op zich ook weer als bewijs aangevoerd voor het belang om alle restanten van het nationale 'volksleven' te verzamelen.
- De plaats van de den is niet altijd dezelfde geweest. Aan het begin van de 20e eeuw stond de den links van de kerktrappen, op de hoek van het kerkhof; waarschijnlijk de locatie van de vroegere Brigidakapel. Vanaf 1921 is men (weer?) begonnen met de plaatsing van de den direct voor de kapel. Waarschijnlijk is dus tussen 1772 en 1921 de band tussen den en kapel verbroken geweest en is men sinds dat laatste jaar de den weer direct voor de kapel gaan planten.
- Omstreeks 1965 was het dorp, onder invloed van de mechanisatie van de landbouw, niet meer in staat voldoende paarden voor het vervoer te leveren (1945: 39 paarden; 1959: 24 paarden; 1966: 10 paarden); daarom werd onder meer contact gezocht met paardenbezitters in België om paarden ter beschikking te stellen, zodat er sedert ongeveer 1980 jaarlijks weer zo'n 40 paarden meelopen.
- Vroeger werd de den bij opbod verkocht, sinds 1971 verloot. De den wordt 's ochtends vroeg op de tweede zaterdag na Pasen door de mannelijke dorpelingen uitgegraven en neergehaald. De winnaar moet zorgen dat de den binnen twee weken wordt afgevoerd.
- Het gebruik inspireerde de jeugd tot 12 jaar voor het planten van een 'jeugd-den' voor het patronaatsgebouw. Onder het motto 'jong geleerd, oud gedaan' heeft dit gebruik omstreeks 1960 zijn intrede gedaan. Deze kleine den wordt op de woensdag na Pasen geplant.
- De stiching Pelgrimswegen & Voetpaden organiseert sinds het begin van de 21e eeuw Sint Brigidawandelingen, een pelgrimstocht van zo'n 12 kilometer naar Noorbeek op het jaarfeest van de heilige. Het vertrekpunt is dan de Gerarduskapel in Wittem. Via Gulpen en met een stop in Banholt loopt men naar de Brigidabron vlak voor Noorbeek. Daar put ment water dat samen met brood tijdens de aansluitende mis in de kerk van Noorbeek wordt gezegend. De terugweg wordt met de bus afgelegd.