Nuenen, H. Quirinus van Neuss

Cultusobject: H. Quirinus van Neuss Open Street Maps
Datum: 30 april (?)
Periode: 18e eeuw? - ca. 1980
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Clemens
Adres: Park 55, 5671 GC Nuenen
Gemeente: Nuenen
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: Met zekerheid sinds het einde van de 18e eeuw, maar mogelijk eerder, werd in Nuenen Quirinus vereerd, in het bijzonder als beschermheilige tegen zweren, 'zere hoofden' en 'kwade benen'. Uit de wijde omgeving kwamen pelgrims water halen, dat in zijn naam gezegend was en tegen de genoemde kwalen zou helpen. In de tweede helft van de 20e eeuw werd de belangstelling minder en in de jaren tachtig kwamen voor het laatst bezoekers speciaal voor dit water naar de pastorie.
Auteur: Jeroen de Jong
Illustraties:
Topografie - In de 15e eeuw stond de Nuenense kerk bij wat nu het oude kerkhof heet, ongeveer 150 meter ten zuidoosten van de huidige kerk. Vanaf 1496, toen de kerk werd afgescheiden van de eveneens aan Clemens gewijde moederkerk te Gerwen, is Nuenen een zelfstandige parochie. Volgens de overlevering zou bij de oude Nuenense Clemenskerk 'sinds mensenheugenis' een Quirinusputje zijn geweest. De kerk werd in 1649 overgenomen door de protestanten. In 1792 stortte de kerktoren op het schip van de kerk, waarna deze in fasen werd verkleind. Uiteindelijk werden de laatste resten in 1888 gesloopt.
- De huidige Clemenskerk werd in neogotische stijl ontworpen door architect C. Weber uit Roermond en is van 1870 tot 1872 door de parochianen zelf gebouwd aan de oostrand van het dorpscentrum. Tegenwoordig is de bebouwing van het dorp sterk uitgebreid en daardoor is het park met de Clemenskerk centraal in het dorp komen te liggen.
- Tot ongeveer 1990 was er in de pastorie een aparte Quirinuskapel ingericht. Deze werd toen verbouwd tot Quirinuszaal en biedt sindsdien onderdak aan het parochiesecretariaat.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Quirinus ⟶ Erp.
- Een niet gedateerde opsomming van relieken in het bezit van de parochie beschrijft twintig reliekhouders met inhoud en bijbehorende certificaten van echtheid. Een van de houders zou delen uit het gebeente ('ex ossibus') van de H. Quirinus en van de H. Antonius van Padua bevatten. Het certificaat is afkomstig uit Hasselt en gedateerd op 7 oktober 1878. Reliek en certificaat waren in 1996 niet meer in de parochie aanwezig.
- In het parochiearchief bevindt zich een notitie uit de 17e eeuw waarin wordt vermeld dat de kerk beschikt over een houten beeld van St. Quirijn. In 1646 kochten de kerkmeesters bovendien in Antwerpen een beeld van Quirinus, voor de som van vijf gulden. Over het verdere lot van deze beelden is niets bekend.
- Tussen 1903 en 1907 leverde het atelier van Custers in Eindhoven een serie van vijftien houten beelden aan de parochie. Een hiervan betreft Quirinus, die nog altijd een plaats in de kerk heeft. Het beeld is 1,80 meter hoog en bruin geschilderd. De heilige is staande uitgebeeld als soldaat, met in zijn linkerhand een palmtak en in zijn rechterhand een zwaard.
↑ top
Verering - Een van de weinige notities over de Quirinusverering staat in de Reize door de Majorij van dominee Hanewinkel uit 1798. Hij schrijft dat zich in het nog overeind staande stuk muur aan de westzijde van de ingestorte kerktoren een witte steen bevond met de tekst 'Hier rust S. Quirinus'. Deze steen is later verloren gegaan.

'Deeze Quirinus is de beschermheilige van Nunen, en ligt hier ook, volgends de oude overlevering begraven. Aan bijgeloovigen word door den Priester ook nog het zoo genoemd St. Quirynwater verkocht; hetzelve zou zeer goed weezen voor zeere hoofden en kwaade beenen.'

In 1853 werd dit water nog door de pastoor verstrekt, blijkens een notitie in het parochiememoriaal. Vereerders kwamen vaak van ver om het Quirijnswater bij hem te halen.
- Ook in de 20e eeuw werd het Quirinuswater regelmatig gevraagd en uitgereikt, zo blijkt onder meer uit een aantekening in het parochiememoriaal uit 1932. In dat jaar werden in de kerk bovendien twee nieuwe klokken gehangen, een met de naam Clemens en de ander met de naam Quirinus. In de jaren vijftig van de 20e eeuw werd het water nog steeds regelmatig uitgereikt. De gelovigen kregen hierbij een gedrukte toelichting. Hierop stond dat de gezegende vloeistof speciaal bedoeld was tegen huidziekten. Het mocht in- of uitwendig gebruikt worden, maar was niet bedoeld als medicijn. Gedurende negen dagen moest de gelovige tweemaal daags vijf onzevaders en vijf weesgegroeten bidden. Voor kinderen konden de ouders de gebeden doen. Ook was het zinvol als een van de gezinsleden in die dagen de heilige mis bijwoonde. Nog in 1965 maakt de Pius Almanak melding van bedevaarten en verering voor deze heilige.
- Tot in de tweede helft van de jaren tachtig werd pastoor Swinkels door oudere gelovigen benaderd om flesjes Quirinuswater. Bedevaartgangers kwamen soms ook via de Quirinusverering te ⟶ Erp, waar geen water meer werd verstrekt. Gewoonlijk betrof het mensen die last hadden van bijvoorbeeld eczeem. Swinkels hield zich echter afzijdig van de verering. Sindsdien kwam men niet meer voor het gezegende water.
↑ top
Materiële cultuur - Vouwprentje (16,4 x 11 cm) met een afbeelding van de heilige, het opschrift 'Heilige Quirinus bid voor ons' en een tekst over het gebruik van het Quirinuswater alsmede over de heilige (ca. 1950-1960).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Nuenen, parochiearchief St. Clemens.
Literatuur: [S. Hanewinkel], Reize door de Majorij van 's Hertogenbosch in den jaare 1798-1799 (in Brieven), dl. 1 (Amsterdam: Saakes, 1799-1800; fotogr. herdr.: Schiedam: Interbook, 1973) p. 65-66; S. Hanewinkel, Geschied- en aardrijkskundige beschryving der stad en Meierije van 's Hertogenbossche etc. (Nijmegen: J.C. Vieweg, 1803) p. 332; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, dl. 5 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 203-213; J.R.W. Sinninghe, Noord-Brabantsch sagenboek (Scheveningen: 'Eigen Volk', [1933]) p. 221; A.M. Frenken, Memoriaal der dorpen en parochies Gerwen, Nuenen en Nederwetten ('s-Hertogenbosch 1947) p. 87, 177, 214; 'Bedevaartplaatsen in ons bisdom', in: Sint-Jansklokken, 9 februari 1952, vermelding Nuenen; J. Torsy, 'Der heilige Marschall Quirinus. Beiträge zur Geschichte seiner Verehrung', in: Annalen des historischen Vereins für den Niederrhein 153/154 (1953) p. 7-48; M. Kreitner, Heilige um uns (Wenen 1956) p. 45; W.H.Th. Knippenberg, 'Oude kapellen in Noord-Brabant (V)', in: Brabants heem 11 (1959) p. 115-121; Pius Almanak (1964/65) p. 396; M. Zender, Die Verehrung des hl. Quirinus in Kirche und Volk (Neuss 1967), p. 91; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 30-33; Honderd jaar H. Clemenskerk Nuenen (Nuenen 1972); H.L.M. Smeets, Van Alvershool tot Zuiderkamp. Een kroniek van de gemeente Nuenen c.a. (Nuenen [na 1973]) p. 45-48; W.H.Th. Knippenberg, 'De vier heilige maarschalken', in: Arts en wereld, juli/augustus 1985, p. 35-37; M. Zender, Die Verehrung des heiligen Quirinus von Neuss. Von den Anfangen bis zur Gegenwart (Neuss 1988); O. Wimmer & H. Melzer, bearbeitet von J. Gelmi, Lexikon der Namen und Heiligen (Innsbruck 1988) pag. 692-693; E. van Autenboer, 'De verering van Sint-Quirinus in West-Europa en speciaal in Vlimmeren', in: Jaarboek heemkundevereniging De Vlierbes, 1988, p. 83; M. Tauch, Die Darstellung des heiligen Quirinus von Neuss. Eine Auswahl in Bildern mit Erläuterungen (Neuss 1990); N. Nagtegaal en H. Smits, Dwèrs door Nuenens verleden. Herinneringen aan het oude Nuenen, Gerwen en Nederwetten (Nuenen 1991) p. 17-19; J. Schuyf, Heidens Nederland. Zichtbare overblijfselen van een niet-christelijk verleden (Utrecht: Matrijs, 1995) p. 85; J.M. de Jong, 'De maarschalk van het eczeem', in: AMC-Magazine, 6 (1997) nr. 3, p. 28-29; Jeroen de Jong, Ziekte en zaligheid. heilige 'genezers' in Nederlandse bedevaartsoorden (Amsterdam: Boom/Belvédère, 1997) p. 40-48.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Nuenen; Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland: dossier Clemenskerk Nuenen; mondelinge informatie van zuster Casimira, 22 november 1996 en zuster Nicola, 22 januari 1997.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.