Oirlo, H. Machutus

Cultusobject: H. Machutus Open Street Maps
Datum: 15 november (+ octaaf)
Periode: Na 1844 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Gertrudis
Adres: Hoofdstraat 25, 5808 AS Oirlo
Gemeente: Venray
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting:

Machutus werd in Oirlo vooral aangeroepen bij kinderziekten en daarnaast bij lamheid, jicht, klierziekten, zenuwziekten en waanzin. Bedevaarten naar Oirlo zijn pas bekend uit de tweede helft van de 19e eeuw. Oirlo is steeds een bescheiden bedevaartoord geweest. In de laatste decennia van de 20e eeuw is het aantal bedevaartgangers sterk afgenomen.
Auteur: Adriaan Monna
Illustraties:
Topografie - De toren van de Gertrudiskerk dateerde uit omstreeks 1300. Het vroegere zaalkerkje is in de 15e eeuw vervangen door een gotisch koor en een eenbeukig schip. In de jaren dertig van de 20e eeuw werden twee zijbeuken aangebouwd.
- Deze uit de middeleeuwen daterende kerk werd in 1944 vrijwel geheel verwoest. Slechts het koor kon worden gerestaureerd en maakt deel uit van de nieuwe door ir. Jules Kayser ontworpen en in 1951 ingewijde kerk.
↑ top
Cultusobject - De bisschop Machutus (6e/7e eeuw; ⟶ ca, 625) van Alet (Saint-Malo), staat bekend als de apostel van Bretagne en stichtte een klooster op de plaats van de huidige, naar hem genoemde stad Saint-Malo. Hij wordt vereerd tegen lamheid, jicht, zenuwziekten (waaronder epilepsie) en vooral tegen kinderziekten, waarvan de Engelse ziekte, die tot lam- of kreupelheid kon leiden, tot voor kort de voornaamste was (vgl. ⟶ Monster; ⟶ Utrecht; ⟶ Escharen; ⟶ Vught).
- De kerk van Oirlo beschikt voorts over een botsplinter van Machutus. Deze reliek, nog geen millimeter groot, is gevat in een neogotische, in wit metaal gegoten reliekhouder met een hoogte van 33,5 cm. De reliekhouder, die rond 1900 werd vervaardigd, wordt bewaard bij het liturgisch vaatwerk.
- In de kerk bevindt zich links van het koor een houten, nieuw gepolychromeerd beeld van een zittende bisschop. Dit beeld, dat 74 cm hoog is en dateert uit de 14e eeuw, heet Machutus voor te stellen. De naam van Machutus staat niet op het beeld vermeld. De mannenfiguur, in bisschoppelijk ornaat met mijter zittend op een (18e-eeuwse) zetel, in zijn linkerhand een (nieuwe) staf, met de rechterhand een zegenend gebaar makend, draagt ook geen enkel attribuut dat naar Machutus zou kunnen verwijzen. Mede gezien de late gegevens over de Machutusverering in Oirlo is het dus mogelijk dat het beeld oorspronkelijk een andere heilige heeft voorgesteld.
↑ top
Verering - De verering in Oirlo van Machutus is vermoedelijk in de 19e eeuw ontstaan. Het oudste gegeven dateert uit 1868. Paus Pius IX verleende op 20 september van dat jaar een volle aflaat aan allen die de kerk te Oirlo op 15 november of een van de zeven daaropvolgende dagen bezochten. Op prentjes en vouwbladen, die sedert het einde van de 19e eeuw in druk verschenen, wordt gemeld dat de bedevaart naar Oirlo 'sedert onheuglijke tijden' bestaat. Gezien het ontbreken van oudere gegevens is het de vraag of dit juist is. Mogelijk is deze bedevaartplaats pas in de 19e eeuw ontstaan en heeft Joannes Bernardussen (1807-1875), die van 1844 tot 1850 pastoor van Oirlo was, daarbij een rol gespeeld. Deze priester, die later deken van Gennep werd, is namelijk geboren in Escharen bij Grave, waar Machutus sedert de 18e eeuw werd vereerd (⟶ Escharen). De reliek van Machutus zou daarom uit Escharen afkomstig kunnen zijn.
- Over de bedevaarten naar Oirlo is maar weinig bekend. Vouwbladen en prentjes, waarvan verschillende drukken bewaard zijn gebleven, verschenen vermoedelijk voor het eerst kort voor 1890. Zij bevatten een Machutuslitanie, maar geven ook enige informatie over het bedevaartoord, zoals over de aflaatverlening uit 1868 en de in 1903 opgerichte broederschap. Machutus was in Oirlo een beschermheilige tegen ziekten als lamheid, jicht, klierziekten, zenuwziekten en waanzin. Machutus is in Oirlo echter vooral een beschermheilige tegen kinderziekten. De bedevaartgangers lieten in Oirlo steeds water en brood (beschuit) zegenen. Aangeraden werd daarbij een noveen te bidden en gedurende deze periode van negen dagen het gewijde water en brood te gebruiken. Vele personen gingen, zo werd vastgesteld, driemaal ter bedevaart, in de hoop op een eventuele genezing.
- Oirlo is steeds een bescheiden bedevaartplaats geweest. De Machutusverering in Escharen trok aanzienlijk meer bezoekers. Cijfers uit de 19e eeuw ontbreken. Een plaatselijke krant uit 1903 meldt dat de toeloop naar Oirlo in dat jaar groter was dan voorgaande jaren. Dit was te danken aan de pastoor die 'door algemeen verspreide publicaties' de aandacht op de bedevaart wist te vestigen. Wanneer het octaaf werd gesloten, was er ook nog een druk bezoek. Blijkens mondelinge informatie kwamen er in de eerste helft van de 20e eeuw op 15 november circa 400 bezoekers van buiten de parochie naar Oirlo. Velen waren afkomstig uit Brabant en in het bijzonder uit de Kempen, maar vermoedelijk kwamen er ook bedevaartgangers uit de Duitse grensplaatsen. In een krantenartikel uit 1951 herinnert de koster aan enkele genezingen die zouden hebben plaatsgevonden. De volkskundevragenlijst van 1959 meldt als plaatsen van herkomst der pelgrims onder meer Leunen, Horst, Sevenum en Helden. Machutus werd volgens deze correspondenten vooral aangeroepen bij kinderziekten, zenuwziekte en vallende ziekte.
- Op 26 juli 1903 werd in de parochiekerk van Oirlo een Broederschap van den H. Machutus opgericht door de bisschop van Roermond J.H. Drehmanns. De leden van de broederschap dienen in Oirlo ingeschreven te zijn. Deze broederschap bestond aan het einde van de 20e eeuw nog steeds en telde in 1996 circa 40 leden. Af en toe wordt nog een nieuw lid ingeschreven. Gedurende het octaaf van 15 november worden tot op heden twee gezongen missen opgedragen voor de overleden en levende leden van de broederschap.
- Oirlo kende geen processie op 15 november, evenmin was er van uitbundige feesten rond 15 november iets bekend. Wel werd er vóór de Tweede Wereldoorlog op 15 november een kermis gehouden in Oirlo.
- In 1987 waren er gedurende het Machutusoctaaf verschillende missen (o.m. voor de broederschapsleden en de vereniging van ouderen) en loven ter ere van Machutus. In 1996 werd in de kerk van Oirlo op 15 november nog een mis ter ere van Machutus gelezen. Deze mis werd door ongeveer 30 gelovigen van buiten de parochie bijgewoond. Water en brood werden gezegend, de reliek werd vereerd en de kinderen werden gezegend. Gedurende het octaaf werd tijdens missen ook aandacht besteed aan de verering van Machutus.
↑ top
Materiële cultuur - Ex-voto's: in de kerk bevond zich een kastje met votiefgeschenken, dat in de Tweede Wereldoorlog verloren is gegaan. Of hierin ook ex-voto's werden bewaard die in verband stonden met de Machutusbedevaart, is echter niet zeker. Bij twee exemplaren, daterend uit 1771 en in 1920 in De Maasgouw beschreven, is dat in ieder geval niet het geval. De ene ex-voto is door de broeders van het St. Antoniusgilde aan het beeld van Antonius geschonken; de andere door de zusters van dit gilde aan Gertrudis, de patrones van de kerk.
- Vaandel: in de linkerzijbeuk van de kerk hangt een vaandel, waarop een bisschop is afgebeeld met daarbij de tekst 'St. Machutus O.P.N.' (Ora pro nobis).

Devotioneel drukwerk
- Vouwbladen/prentjes: Bedevaart naar Oirlo ter vereering van den grooten wonderdoener den H. Machutus, bisschop en belijder, beschermheilige tegen ongeneeselijke kwalen, in het bijzonder tegen lamheid, jicht, klierziekten, zenuwziekten, waanzin en ziekten der kinderen. De oudst bekende druk, een aan twee zijden bedrukt blad (13,5 x 8,5 cm), verscheen na 1880 (gezien de vermelding van de spoorwegstations Venray en Meerlo-Tienray) maar vermoedelijk vóór 1890 (daar het in dat jaar verleende imprimatur ontbreekt) en bevat een litanie ter ere van de H. Machutus. Het oudst bekende exemplaar met 'Imprimatur Ruraemundae, 9 Martii 1890. P. Mannens, S. Theol. Doct. et Prof. Libr. Cens.' werd na 1903 (gezien de vermelding van de broederschap) gedrukt bij de Fa. van den Munckhof te Venray. Van deze uitgave in de vorm van een vouwblad verscheen een onbekend aantal, in details niet geheel gelijke drukken (14,7 x 9 cm), soms met een langere litanie, soms ook met een afbeelding van het heiligenbeeld. Er bestaat ook een kleurenprentje van het beeld (12 x 8 cm), met op de keerzijde enige gegevens over de heilige en de vermelding van zijn verering in Oirlo (tweede helft 20e eeuw).
- Formulier: voor het lidmaatschap van de Broederschap van de H. Machutus, dat enige informatie over deze broederschap bevat (11 x 7,5 cm; tweede helft 20e eeuw). Op de keerzijde is het beeld van Machutus afgebeeld.
- Misboekje: H. Machutus, bid voor ons (z.p., ca 1975; 24 p.); bevat de liturgie van de mis op de 15e november, de litanie ter ere van Machutus en enkele gegevens over de heilige en de bedevaart naar Oirlo.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Oirlo, parochiearchief.
Literatuur: Peel en Maas. Weekblad voor Venray, Horst en omstreken, 14 en 21 november 1903; M.J. Janssen, 'Lijst van pastoors te Oirloo', in: De Maasgouw 31 (1909) p. 19-23; M.J. J[anssen], 'Een tweetal ex voto's te Oirloo tijdens de veepest in 1771', in: De Maasgouw 40 (1920) p. 86; J.H.A. Mialaret, De Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst, dl. V. De provincie Limburg, tweede stuk Noord-Limburg (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1937) p. 205-207, illustr.nr. 384-388; 'St. Machutus de vergeten Heilige van Oirlo', in: Dagblad voor Noord-Limburg, 13 november 1951; 'Sint Machutus genas kinderen van Rome', in: Dagblad voor Noord-Limburg, 12 november 1954; [kerk & Machutus], in: Credo 11 (29 mei 1959) p. 85; D. Gooren, 'Sint Markoen en Sint Machuut', in: Brabants Heem 16 (1964) p. 85; P.J. Meertens & Maurits de Meyer ed., Volkskundeatlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar, aflevering II (Antwerpen: Standaard Boekhandel, 1965) p. 38; W.H.Th. Knippenberg, 'Sint Machutus', in: Brabants Heem 17 (1965) p. 119; 'Machutus', in: Dagblad voor Noord-Limburg, 21 april 1986; A.D.A. Monna, Zwerftocht met middeleeuwse heiligen (Amsterdam: Rodopi, 1988) p. 164; H. de Waardt, 'Van exorcisten tot doctores medicinae. Geestelijken als gidsen naar genezing in de Republiek, met name in Holland, in de zestiende en zeventiende eeuw', in: W. de Blécourt, W. Frijhoff & M. Gijswijt-Hofstra ed., Grenzen van genezing. Gezondheid, ziekte en genezen in Nederland, zestiende tot begin twintigste eeuw (Hilversum: Verloren, 1993) p. 102-105; Charles Genders, Langs de oude Limburgse kerken. Midden- en Noord-Limburg (Baarn: Bosch & Keuning, 1997).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Oirlo; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) L 216: L 211, 246, 266, 291; informatie van A. Nelissen te Oirlo in 1997 en N. Verstegen-Maessen te Sevenum in 1998.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.