Beegden, H. Leonardus

Cultusobject: H. Leonardus Open Street Maps
Datum: 6 november (zondag naastbij)
Periode: Eerste helft 19e eeuw - ca 2010
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Martinus
Adres: Kerkstraat 2, 6099 BV Beegden
Gemeente: Heel
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting: Vanaf het begin van de 17e eeuw werd in Beegden St. Leonardus aangeroepen tegen jicht, spierpijnen en aangezichtspijnen. Ook bij veeziekten werd zijn bemiddeling gevraagd. In de 19e eeuw werd een aflaat aan de bedevaart verbonden en werd een broederschap opgericht. Het hoogtepunt van de verering was in de late jaren twintig van de 20e eeuw. In de jaren vijftig is de verering vrijwel verdwenen, maar in de jaren negentig is ze weer enigszins toegenomen. Het bedevaartkarakter verdween allengs in de 21e eeuw.
Auteur: Jeroen de Jong
Illustraties:
Topografie - Het eerste kerkje van Beegden stamde uit de 13e eeuw. Het lag aan de zuidoost-rand van het dorp, aan de rand van de uiterwaarden van de Maas. Rond 1300 werd het gebouwtje aan oost- en westzijde uitgebreid. In de 16e eeuw is het opnieuw vergroot. De eerste toren dateert, voor zover bekend, uit 1773. Over de kerkpatroon, momenteel St. Martinus, bestaat onzekerheid. Het oudste zegel van de schepenbank van Beegden (1485) vertoont zijn beeltenis, maar het visitatieverslag van 1646 vermeldt Leonardus als patroonheilige.
- In oktober 1868 vond het kerkbestuur dat de kerk te klein geworden was. Architect H. Ketels uit Roermond ontwierp een neogotische kerk met priesterkoor die om de oude werd heengebouwd, zodat de diensten konden doorgaan. De bouw begon in juni 1870 en eindigde met de wijding door bisschop Paredis op 6 augustus 1871. Het nieuwe bouwwerk was weliswaar groter, maar het aantal zitplaatsen bleef relatief gering.
- In 1924 werd de kerk opnieuw uitgebreid, ditmaal met twee zijbeuken ter weerszijden van het schip (architect J.G.C. Franssen, Roermond). In deze kerk stond in de linker zijbeuk een eikenhouten altaar met het beeld van de heilige Leonardus, de tweede patroon van de kerk.
- In november 1944 werd de kerk door de Duitsers opgeblazen. De nieuwe kerk werd in 1950-1952 op dezelfde locatie gebouwd, op de hoek van Kerkstraat en Dorpsstraat. Het is een gotisch-romaanse kruiskerk, eveneens ontworpen door Franssen. Het altaar in de linker zijbeuk is gewijd aan Leonardus.
- De standaardmolen van Beegden is na zijn renovatie in 2000 vernoemd naar Leonardus: Sint Lindertmolen.
↑ top
Cultusobject - St. Leonardus stamde uit een oud geslacht van Franse edelen. Reeds op jonge leeftijd trad hij in in het klooster Micy nabij Orléans, dat in het jaar 508 werd gesticht. In 520 verliet hij het klooster, zwierf wat rond in de landstreek en trok zich uiteindelijk terug in het bos van Bouvain, ongeveer vijf kilometer van Limoges, alwaar hij een kluizenaarsbestaan leidde. Van hieruit bekeerde hij vele heidenen en wijdde zich aan de zorg van gevangenen. Op 6 november 559 overleed de kluizenaar. Leonardus wordt vereerd als patroon van gevangenen, die hij dikwijls wist vrij te krijgen. Een andere verklaring van deze specialisatie is de overeenkomst tussen zijn naam en het Franse woord 'lien' (band, boei). Verder is hij patroon van zieken en kraamvrouwen, wier leven hij menigmaal redde. Ook wordt hij vereerd als patroon voor de noden van de boeren; daarom wordt hij aangeroepen bij ziekte van het vee en als beschermer tegen storm en hagelslag. Daarnaast geldt hij als de beschermer van paarden en ruiters.
- Op het altaar in de linker zijbeuk staat het eikenhouten beeld (1,2 m hoog) van de heilige. Het dateert uit het vierde kwart van de 19e eeuw en schijnt gemaakt naar een ouder voorbeeld. De polychromie is volledig verwijderd. De heilige is gekleed als bisschop in tunica, waarover een koorkap met vierpassluiting. Op zijn hoofd heeft hij een mijter, in zijn linkerhand een (nieuwe) staf, de rechterhand is zegenend opgeheven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het Leonardusaltaar flink beschadigd, terwijl het beeld nauwelijks schade ondervond.
- De kerk beschikt over een Leonardusreliek in de vorm van een botsplinter. Deze bevindt zich in een theca (ø 6 cm), die past in een neogotische reliekhouder in de vorm van een monstrans (verzilverd koper, hoogte 28,5 cm). In deze houder kunnen in totaal drie theca's worden geplaatst. In 1866 werd ⨍ 20,- uitgegeven voor de aankoop van deze reliekhouder nadat een ouder zilveren exemplaar op 26 april 1866 uit de kerk was gestolen.
↑ top
Verering - Het begin van de Leonardusverering in Beegden is moeilijk vast te stellen. De aartsdiaken van Kempenland, Peter de Rosen, noteerde in 1646 Leonardus als parochiepatroon. Reeds voor 1826 beschikte de parochie over een reliek van Leonardus, zoals blijkt uit een notitie in het parochiearchief van de hand van J.F. Frencken, pastoor in Beegden van 1826 tot en met 1868. Frencken schrijft ook dat de parochie tijdens zijn ambtsperiode verschillende beeltenissen van de H. Leonardus verwierf: een houten beeld en twee 18e-eeuwse schilderijen.
- Paus Leo XII (1823-1829) verleende een volle aflaat bij een bedevaart naar Beegden, te verdienen op de eerste vrijdag van juli en op 6 november, de feestdag van de H. Leonardus. Bovendien werd op alle vrijdagen door het jaar na de mis gelegenheid gegeven tot het vereren van de reliek van de heilige. Vanouds werd Leonardus in het dorp aangeroepen als patroon tegen jicht, spierpijn, aangezichtspijn en veeziekten. In het begin van de 20e eeuw werd Leonardus te Beegden ook vereerd als de beschermheilige tegen de vliegen.
- Op de eerste vrijdag in juli werd 'sinds mensenheugenis' rond de kerk een processie 'met het hoogwaardig sacrament' gehouden, ter ere van 'Lindert'. Dit blijkt uit een brief van 10 januari 1857, van pastoor Frencken aan deken Moonen. In 1830 werd een jaarmarkt ingesteld op de feestdag van Leonardus. Op de jaarmarkt was naast verkoop van goederen ook 'handel in gezondheid'; kwakzalvers en heelmeesters toonden hun kunsten.
- In 1857, in een opgave van het dekenaat Weert ten behoeve van een inventarisatie van alle processiebedevaarten in Nederland, vermeldde de deken onder Baexem dat vanuit die plaats 'de ingezetenen soms troepsgewijze, zonder vertoon van godsdienstige teekenen als openbaar en luid biddende, naar de in dit dekenaat bestaande bedevaarten gaan, als ook naar Beegden'. Ook ingezetenen van Herten trokken zo naar Beegden.
- Tijdens een volksmissie van de franciscanen uit Weert richtte de Beegdense pastoor J.H. Gruijter samen met de bezoekende paters op 6 november 1868 een Leonardusbroederschap op. Op die eerste dag werden al 338 leden geregistreerd, mannen en vrouwen. Sinds de oprichting werden vrijwel elk jaar op Leonardusdag nieuwe leden ingeschreven. Het hoogtepunt van de broederschap lag in de jaren twintig van de 20e eeuw. Jaarlijks konden toen 125-150 nieuwe leden worden geteld. De broederschap heeft in totaal ruim 3000 personen geteld: het overgrote deel kwam uit Midden-Limburg, maar er kwamen ook bedevaartgangers uit Zuidoost-Brabant (Budel, Maarheeze, Leende), een enkeling uit Antwerpen en Amsterdam.
- Tussen de twee wereldoorlogen kwamen op de feestdag van Leonardus de meeste pelgrims met eigen vervoer, meestal te voet, sommigen te paard of later met de auto. Rond 1930 kwamen de gelovigen ook wel per bus, maar dat waren nooit meer dan twee à drie autobussen. 's middags was de kerk zo vol met bedevaartgangers dat de kinderen het lof niet mochten bijwonen.
In de loop van de jaren dertig kwamen steeds minder mensen naar het jaarlijkse feest van Leonardus. In 1936 werd de jaarmarkt dan ook wegens gebrek aan belangstelling opgeheven. De vernietiging van de kerk in 1944 zal het einde van de verering verder bespoedigd hebben. In 1953 werden voor het laatst nieuwe leden bij de broederschap ingeschreven. Volgens de Volkskunde-atlas was Beegden een van de Nederlandse centra van de Leonardusverering, samen met ⟶ Belfeld en Lindert. De pelgrims kwamen uit de wijde omtrek naar Beegden; de atlas noemt als plaatsen van herkomst onder meer Budel, Swalmen en Maasbracht.
- In 1995 werden de relieken van Leonardus nog altijd vereerd in het weekend naastbij 6 november. De pastoor verwachtte bij deze missen telkens ongeveer 10 mensen extra, waarvan de helft uit Noord-Brabant. Gewoonlijk kwamen ca. 80-100 mensen naar een zondagsmis in Beegden. Na de eucharistieviering van zaterdagavond en van zondagochtend was er gelegenheid tot het vereren van de reliek.
- In 2018 ontstond er een cluster 'Emmaus' van parochies in het dekenaat Thorn. Op de zaterdagavond rond de feestdag van leonardus is er nog een viering met relikwieverering die iets meer parochianen uit Heel en Beegden trekt.
↑ top
Materiële cultuur - Schilderijen: naast het Leonardusaltaar hangen twee olieverfschilderijen (120 x 145 cm) op doek met episoden uit het leven van de heilige. Ze zijn vervaardigd in een Luiks atelier in de 18e eeuw. In beide gevallen is Leonardus afgebeeld als bisschop, in een landschap dat waarschijnlijk ontsproten is aan de fantasie van de kunstenaar. Op het ene schilderij geneest hij enkele zieken, in een landelijke omgeving met kapel en bossen. De heilige staat hier op de voorgrond en voor hem liggen zieken en kreupelen, links een staande man. Op het andere schilderij bevrijdt hij drie gevangenen, op de achtergrond een landschap met bomen en een grote ruïne.

Devotioneel drukwerk
- Bedevaartboekjes: 1 J. Hermens, herzien en vermeerderd door J.A. Geurts, Korte levensschets van den H. Leonardus, patroon tegen de jicht, bijzonder vereerd in de parochiekerk te Beegden (Roermond 1914); 2 J. Hermens, herzien en vermeerderd door J.A. Geurts, Korte levensschets van den H. Leonardus, patroon tegen de jicht, bijzonder vereerd in de parochiekerk te Beegden (Roermond 1927).
- Aflaatbrief: 'Altijddurende volle aflaat, te verdienen in de succursale kerk van Beegden, Vergund door Paus Leo den XII' (18 x 21 cm; z.p., ca. 1825?; ex. in parochiearchief Beegden; 14.c003 Beegden 19 varia).
- Devotieprentje: prentje 'H. Leonardus. Patroon tegen jicht en zenuwpijnen', met op de voorzijde een foto van het Leonardusbeeld uit de parochiekerk en aan de binnenzijde de litanie van St. Leonardus en op de achterzijde de voorwaarden waaronder de gelovige een aflaat kan verkrijgen. (14 x 8,3 cm; re-impr. Jos. Keulers, Roermond, 22 oktober 1938).
- Litanieën: 1 'Litanie van den H. Leonardus', met Leonardusgebed met goedkeuring van 3 mei 1706 door J.L. de Carvajal (Roermond: Wed. A. Pesch, ca. 1900?); 4 p.; 7,5 x 13 cm; coll. D. Gooren); 2 'Litanie van den H. Leonardus' (re-impr. J. Keulers, Roermond, 22 oktober 1938; 4 p.; 7,8 x 14 cm; coll. D. Gooren).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Beegden, parochiearchief. Maastricht, Rijksarchief in Limburg: bisdomarchief Roermond 1840-1940, inv.nr. 39 opgave processies dekenaat Weert 1857.
Literatuur: J. Habets, Geschiedenis van het bisdom Roermond, dl. 1 (Roermond: J.J. Romen, 1875) p. 369; J. Hermens, Korte levensschets van den H. Leonardus, patroon tegen de jicht, bijzonder vereerd in de parochiekerk te Beegden (Roermond 1900); A.F. van Beurden, Limburgsche Sagen en Legenden (Sittard: Bern. Claessens, 1914) p. 17; J.S. van Veen & A.A. Beekman, Geschiedkundige atlas van Nederland. De kerkelijke indeeling omstreeks 1550, tevens kloosterkaart, dl. 3 (Den Haag: Nijhoff, 1923) p. 71; G. de Francesco, 'Heiligen als helpers bij ziekte', in: Ciba-tijdschrift, nr. 25, juli 1947, p. 814-828; P. Glazema, 'Oudheidkundige opgravingen in door de oorlog verwoeste kerken', in: Publications S.H.A. Limbourg 84 (1948) p. 214-216; J. Linssen, 'Over de vroegste geschiedenis van Wessem', in: Publications S.H.A. Limbourg 98-99 (1962/1963) p. 44-49; P.J. Meertens & M. de Meyer, Volkskunde atlas, aflevering 2 (Amsterdam: P.J. Meertens Instituut, 1965) p. 87; De kerk van Beegden (Beegden z.j. [ca. 1970]); P.H. Mintjens, Zevenhonderd jaar Beegden. Historische schetsen (Beegden: Jubileumcommissie, 1975) p. 57-58; Otto Wimmer & Hartmann Melzer, Lexikon der Namen und Heiligen (Innsbruck/Wenen: Tyrolia, 1984) p. 514-515; J.H.H. van Herten, Beegdens Verleden (Beegden: ongepubliceerd typoscript, 1985); E. Tielemans, Volksgeneeskunde in Limburg. Een bibliografie (Limbricht: Limburgs Volkskundig Instituut, 1986) p. 71, 90; Jeroen de Jong, 'Het rammelen der ketenen verstomd', in: AMC-magazine 5 (oktober 1996) nr. 8, p. 22-23; Jeroen de Jong, Ziekte en Zaligheid. Heilige 'genezers' en hun verering in Nederlandse bedevaartsoorden (Amsterdam: Boom/Belvedère, 1997) p. 96-104; V. Delheij & A. Jacobs, Kerkenbouw in Limburg 1850-1914. Neogotische en neoromaanse parochiekerken en hun architecten (Sittard: Stg. Charles Beltjens, 2000) p. 175-176.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Beegden; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993); mondelinge informatie in 1995 van: pastoor L. Smeets en mevrouw V. Knoops, Beegden.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.