Orthen, H. Rochus |
||
| Cultusobject: | H. Rochus |
Open Street Maps
|
|---|---|---|
| Datum: | 16 augusts (+ octaaf) | |
| Periode: | 1872 - ca. 1960 | |
| Religieuze context: | Christelijk | |
| Locatie: | Parochiekerk van San Salvator | |
| Adres: | St. Rochussttraat 43, 5231 NA 's-Hertogenbosch | |
| Gemeente: | 's-Hertogenbosch | |
| Provincie: | Noord-Brabant | |
| Bisdom: | 's-Hertogenbosch | |
| Samenvatting: | Toen in 1872 een pokkenepidemie veel slachtoffers maakte, riep men in Orthen de bescherming in van St. Rochus. De toen opgerichte broederschap heeft tot in de jaren zestig actief bestaan en circa 60.000 leden gehad, niet alleen in Noord-Brabant, maar ook daarbuiten tot op Java en in Mongolië toe. Het netwerk van contacten van oprichter pastoor L.H.C. Schutjes in kerkelijke kringen was daarbij een belangrijke stimulans. Tot ca. 1960 waren er bedevaarten naar de kerk van Orthen. | |
| Auteur: | Ottie Thiers | |
| Illustraties: |
   |
|
| Topografie |
- Orthen, tegenwoordig een wijk van 's-Hertogenbosch, is ouder dan de stad. Het juist buiten de vesting gelegen dorp heeft vroeger bijzonder veel te lijden gehad van krijgshandelingen tijdens de Nederlandse Opstand. De middeleeuwse St. Salvatorkerk werd in 1601 volledig verwoest. De tijdens het Twaalfjarig Bestand herbouwde kerk verviel in 1629 aan de gereformeerden en is in 1673 gesloopt. In 1691 kregen Orthen en Engelen een schuurkerk onder bescherming van de H. Lambertus, patroon van de parochie Engelen. Deze kerk werd in 1785 herbouwd, in 1850 vergroot en in 1886 door brand verwoest. De meeste beelden zijn verbrand, maar het beeld van Rochus werd gered en tot de nieuwe kerk klaar was in een noodkapel geplaatst. - Ongeveer op de plaats waar de schuurkerk had gestaan, tegenover de Engelschedijk, waar deze uitkwam op de oude rijksweg 's-Hertogenbosch - Hedel - Utrecht (de straat heet nu Orthen), verrees in 1887 een neogotische driebeukige kruiskerk met als patroon St. Lambertus. Architect was H. Dobbe uit 's-Hertogenbosch. In de voorgevel, waarschijnlijk aan weerszijden van de toren, stonden beelden van Lambertus en Rochus en boven de hoofddeuren bevond zich een reliëf dat was gebeeldhouwd door Ant. Goossens uit Den Bosch met een 'groep van St. Rochus'. Het uit de brand geredde Rochusbeeld kreeg een plaats in de kerk, maar werd aan het begin van de 20e eeuw vervangen door het beeld dat blijkens oude foto's voorin de kerk aan de hoekzuil van de rechterkruisbeuk en het middenschip stond. De kerk is tot 1956 in gebruik geweest en in 1962 afgebroken. - In 1955-1956 is een nieuwe kerk gebouwd aan de St. Rochusstraat in het centrum van Orthen, vlakbij de plaats waar de middeleeuwse kerk heeft gestaan. Als patroon is gekozen voor de middeleeuwse patroon, St. of San Salvator. Architecten H.W. en P.W. de Graaff ontwierpen een kerk volgens het principe van centraalbouw. Het beeld van H. Rochus werd gerestaureerd en achterin de kerk naast de doopkapel geplaatst, waar het nu nog staat. |
|
| Cultusobject |
- Zie voor St. Rochus ⟶ Boxmeer. - De parochie bezit een reliek van St. Rochus, bestaande uit een botfragment, die is gevat in een ronde koperen theca met zilveren rand. De theca bevindt zich in een bewerkte zilveren wisselhouder. Pastoor Schutjes verkreeg de reliek in 1867 van de trappistenabdij Achelse Kluis in Valkenswaard. Datzelfde jaar nog verleende bisschop J. Zwijsen van Den Bosch toestemming haar uit te stellen voor verering. - In 1872 vervaardigde Gerardus Goossens uit Den Bosch in opdracht van pastoor L.H.C. Schutjes een beeld van St. Rochus. Het moet in de 20e eeuw vervangen zijn door het huidige, gepolychromeerd houten beeld, dat 1,25 meter hoog. De heilige is staande uitgebeeld, met in zijn linkerhand een pelgrimsstaf en kruik, de rechterhand wijst op zijn been. Aan zijn voeten ligt een hond met een stuk brood in de bek. |
|
| Verering |
- Van 1865 tot 1872 werd Orthen, een parochie van 450 zielen, getroffen door epidemieën van cholera, tyfus en pokken. Van april 1871 tot april 1872 stierven 28 parochianen aan de pokken. L.H.C. Schutjes, die sinds 1864 het pastoraat bekleedde, besloot de hulp van St. Rochus in te roepen. Op 15 augustus 1872 werd zijn beeld tijdens een plechtig lof in de parochiekerk geplaatst, waarna zijn feestdag, 16 augustus, luisterrijk werd gevierd. Op 19 augustus werd een broederschap ter ere van de heilige opgericht die echter nog moest wachten op officiële kerkelijke erkenning. Hoofddoel was door de voorspraak van de H. Rochus gevrijwaard te blijven van besmettelijke ziekten. De epidemieën hielden vervolgens op het dorp te teisteren. Op 25 maart 1873 waren de formaliteiten rond, zodat de broederschap vanaf dat moment officieel bestond. - In de kerk van Orthen werd de feestdag gevierd met octaaf. Op 16 augustus waren er een stille (ongezongen) mis, een plechtige mis en een plechtig lof. Op de daaropvolgende dagen waren er stille missen; plechtige missen werden apart aangekondigd. Het octaaf werd besloten op 23 augustus met een stille en een plechtige mis. In andere kerken waar de broederschap bloeide konden op 16 augustus eveneens speciale missen gelezen of gezongen worden. Daarnaast waren er het gehele jaar door nog missen voor de leden van de broederschap. - Bisschop Zwijsen verbond bij de oprichting van de broederschap een aflaat van 40 dagen aan een speciaal smeekgebed, te verdienen door de gelovigen van het bisdom Den Bosch telkens wanneer zij dit gebed godvruchtig zouden bidden. Paus Pius IX verleende in 1875 aan de leden diverse aflaten, aanvankelijk voor een periode van zeven jaar; deze werden nadien voortdurend verlengd. Jaarlijks kon men op 16 augustus een volle aflaat verdienen in alle kerken; in de kerk van Orthen viel eveneens een volle aflaat te verdienen op een van de dagen in het octaaf, van 17 tot 23 augustus. - Pastoor Schutjes, bekend als geschiedschrijver van het bisdom 's-Hertogenbosch, had een uitgebreid netwerk van contacten in kerkelijke en hogere kringen. Al in de eerste maanden sierden de namen van hooggegeplaatste geestelijken en 'voortreffelijken van milieu' uit Den Bosch en omgeving zijn ledenregister. In oktober 1875 telde de broederschap al 5700 leden; in 1893 was dit aantal opgelopen tot 30.000. Tot in de jaren vijftig werd, ruw geschat, nog eens een dergelijk aantal ingeschreven. Het lidmaatschap kostte een kwartje per jaar; religieuzen en behoeftigen werden op verzoek zonder betaling ingeschreven. Van de laatsten werd, indien mogelijk, wel een klein offer verwacht. Behalve door de aanwas van individuele leden groeide de broederschap ook doordat hele kloostergemeenschappen en parochies zich ineens aanmeldden. Sprekende voorbeelden zijn het dorp Leeuwen (Gld), waar in 1878 de rode loop (dysenterie) uitbrak, en de geestelijke Henri Raaymakers, missionaris in Mongolië, die in 1894 via een familielid zijn hele priestercollege inschreef nadat in zijn missiedorp tyfus was uitgebroken. Toen in 1892 cholera heerste, stroomden de inschrijvingen binnen, zelfs vanuit Duitsland en Italië. In het broederschapsregister komen evenwel weinig buitenlandse plaatsnamen voor, omdat de contacten vaak via relaties in Nederland liepen. - In 1883 meldden enkele zelatricen van de afdeling ⟶ Rijkevoort (bij Boxmeer) dat zij voortaan zouden werven voor de nieuw opgerichte Rochusbroederschap aldaar omdat zij hun kapelaan veel verplicht waren. De afdeling Veghel stapte in 1886 over naar de Rijkevoortse broederschap. Desondanks was en bleef de broederschap voor de parochie van groot belang, niet in het minst in financieel opzicht. In de eerste 25 jaar van haar bestaan, tot 1898, heeft de broederschap een batig saldo van ⨍43.956 opgebracht; een aanzienlijk deel van de bouwkosten van de kerk is dan ook uit deze gelden betaald. - In de registers van de Orthense broederschap staan leden genoemd in de volgende plaatsen: Aarle-Rixtel, Alem, America, Amersfoort, Amsterdam, Antwerpen, Arnhem, Asten, Bakel, Beemster, Bergen-op-Zoom, Bergeijk, Berlicum, Besoyen, Beuningen, Bommel, Boxmeer, Boxtel, Breda, Dinther, Driel, Den Dungen, Eindhoven, Empel, Engelen, Erp, Esch, Escharen, Etten, Franeker, Geertruidenberg, Geldrop, Grave, Geel, Goirle, Haaren, Hannover (ursulinenklooster), Harderwijk, Hedel, Heeswijk, Helmond, Helvoirt, 's-Hertogenbosch, Hilvarenbeek, Hontenisse, Hulst, Hurwenen, Java, Kaatsheuvel, Leeuwen, Lierop, Lieshout, Lith, Loon-op-Zand, Maar-heeze, Meerdijk, Middelbeers, Moordrecht, Nieu-werkerk a/d IJssel, Nieuwkoop, Nieuwkuijk, Nijmegen, Nuenen, Nuland, Olland, Oirschot, Oisterwijk, Oosterhout, Orthen, (klooster St. Angela bij) Os-nabrück, Oss, Overveen, Rosmalen, Rossum, Rotterdam, Schaijk, Schiedam, Schijndel, Steenbergen, Sint-Oedenrode, Sint-Michielsgestel, Tiel, Tilburg, Uden, Utrecht, Veghel, Velddriel, Vlijmen, Vlissingen, Vught, Wamel, Well, Westerhoven, Woensel, Zalt-bommel, Zeelst, Zwolle. - Regelmatig was sprake van een verhoring, genezing of gevrijwaard blijven van besmetting. De meeste gevallen zijn varianten op het volgende: als een besmettelijke ziekte uitbrak, werd gezin X ijlings lid van de broederschap, waarna allen overleefden. In gezin Y echter, dat zich niet had ingeschreven, waren dan slachtoffers te betreuren. Eenmaal, in 1887, meldde een lid dat een kind was genezen na aanraking van een gewijde Rochusmedaille. In 1878 ontving de kerk uit dankbaarheid voor genezingen een kroon voor het beeld van de heilige en een zilveren hart. - Decennialang bezochten niet-parochianen de kerk van Orthen tijdens het octaaf, maar hun aantal is moeilijk te schatten. Rond de eeuwwisseling werden jaarlijks gemiddeld zo'n 500 litanieën en medailles afgenomen. Ook liet de pastoor regelmatig prentjes drukken, soms 'oleographieën' (met olieverf gedrukte 'schilderijen') en vaak liederen, die omstreeks 1880 door pastoor Schutjes waren geschreven. Er waren ook georganiseerde bedevaarten, bijvoorbeeld van kloosters of pensionaten. In 1903 en 1904 plaatste de toenmalige pastoor ingezonden mededelingen in de Noordbrabander en de Provinciale Courant. De eerste maal omdat de feestdag ongunstig viel, namelijk op zondag; het volgende jaar omdat hij vreesde dat het bezoek van de koningin aan Den Bosch de aandacht teveel van de 'hemelse geneesheer' zou afleiden. De reclame had volgens de pastoor het gewenste effect. - Tot in de jaren veertig kocht de pastoor regelmatig drukwerk en medailles in voor de verering van St. Rochus, zodat aangenomen mag worden dat er nog steeds belangstelling bestond. In 1951 kende de bedevaart nog een hoogtepunt. Begin mei was namelijk in Nederland een pokkenepidemie uitgebroken, waarna men vanaf Pinksteravond een gebedsoefening met noveen startte in de kerk van Orthen. De bevolking was ingeënt, maar de belangstelling was niettemin groot, ook van buiten de plaats. Er was weer vraag naar handboekjes en medailles, er werden veel kaarsen geofferd en de broederschap kon een aantal nieuwe leden inschrijven. De broederschap bleef zeker functioneren tot in de jaren zestig en is waarschijnlijk nooit opgeheven. Nog steeds zijn er oudere parochianen die bij het beeld van de heilige regelmatig een kaars opsteken. - Aan het einde van de 20e eeuw vertrouwt men op inentingen en antibiotica als het gaat om besmettelijke ziekten. De medische wetenschap heeft echter lang niet altijd een passend antwoord. Onlangs opperde men dan ook in Orthen dat het misschien geen slecht idee zou zijn de H. Rochus om hulp te vragen tegen de ziekte aids. |
|
| Materiële cultuur |
- Vaandel: in 1898 is bij gelegenheid van het zilveren broederschapsjubileum een vaandel aangeschaft met een beeltenis van H. Rochus, geschilderd door A. Windhausen uit Roermond. Het vaandel is onvindbaar. - Medailles: 1 in 1898 zijn zilveren medailles voor verdienste uitgereikt aan zelatricen; 2 waarschijnlijk zijn tot de jaren 1950 vrijwel steeds medailles verkrijgbaar geweest. Hiervan is echter geen exemplaar gevonden. In 1909 zijn Rochusmedailles gekocht bij de firma Mulder-Herget. Devotioneel drukwerk - Broederschapsreglementen: 1 'Joannes Zwijsen, door de gratie Gods en des Apostolischen stoels, Aartsbisschop- Bisschop van 's Hertogenbosch etc. [...] Aan de geloovigen der Parochie van den H. Lambertus te Orthen' etc. (9,2 x 15,5 cm; 's-Hertogenbosch: Snelpersdruk C.N. Teulings; impr. bisschop van 's-Hertogenbosch J. Zwijsen, 1873; 4 p.) met mededeling aan parochianen, reglement en gebed; 2 'Broederschap ter eere van den H. Rochus tegen besmettelijke ziekten, kanoniek in de parochiekerk van Orthen opgerigt' etc. ('s-Hertogenbosch: Snelpersdruk van C.N. Teulings; impr. bisschop J. Zwijsen, 's-Hertogenbosch 12 februari 1876; 2 p.) met aflaten, gebed en missen; 3 'Broederschap ter eere van den H. Rochus' (8,8 x 14 cm; impr. Bisschop Godschalk, 's-Hertogenbosch 1 april 1890; 4 p.) met aflaten, gebed, doel, gunsten en missen der broederschap. Coll. D. Gooren; 4 'Aan de vereerders van den H. Rochus' (ca. 9 x 15 cm; 's-Hertogenbosch: Druk. J. van de Veerdonk & Zn.; impr. bisschop A.F. Diepen, 's-Hertogenbosch, 10 augustus 1934; 8 p.) met op voorzijde een prent van Rochus, de geschiedenis van de verering, algemeen en in Orthen, en de statuten van de broederschap; 5 als de vorige (impr. 21 aug. 1941). Coll. D. Gooren. - Litanieën: 1 'Litanie tot den Heiligen Rochus om van de pest en besmettelijke ziekten bevrijd te blijven' (15,5 x 9 cm; 's-Hertogenbosch: Snelpersdruk C.N. Teulings; impr. bisschop J. Zwijsen, 's-Hertogenbosch 5 augustus 1874; 4 p.) met litanie, gebed, en gebed met aflaat; 2 'Litanie tot den Heiligen Rochus' etc., dezelfde tekst, iets gemoderniseerd, op de voorzijde een afbeelding van Rochus met hond en staf, knielend op een knie, twee engeltjes boven hem met banderol, onderschrift 'H. Rochus bid voor ons' (9 x 13,6 cm; dezelfde impr. als 1; 4 p.); 3 'Litanie' etc. ('s-Hertogenbosch: J. v.d. Veerdonk & Zn. (12,6 x 7,8 cm; impr. bisschop J. Zwijsen 1874 en impr. vicaris-generaal J. Pompen, 's-Hertogenbosch 23 augustus 1919; 4 p.) litanie en iets gewijzigde gebeden; 4 'Litanie' (12,4 x 8 cm; 's-Hertogenbosch: Drukkerij J. v.d. Veerdonk & Zn.; impr. bisschop J. Zwijsen, 1874, nihil obstat H.F. Dekkers, libr. cens., evulg. vicaris-generaal J. Pompen, 's-Hertogenbosch 16 september 1929; 4 p.) litanie en gebeden als vorige. Coll. D. Gooren; 5 'Litanie' etc. (12,4 x 8 cm; 's-Hertogenbosch: J. v.d. Veerdonk & Zn.; impr. J. Zwijsen 1874, nihil obstat M.F. Dekkers, libr. cens., evulg. F.N. Hendrikx, vicaris-generaal, Den Bosch 16 juli 1940; 4 p.). - Devotieprentjes: 1 prentje met op de voorzijde een kleurafbeelding van Rochus, staande met staf en hond, die zijn pestwond boven de knie toont, onderschrift 'Heil. Rochus. St. Roch. Sn. Roque. S. Rodger.', op de achterzijde een gebed met 40 dagen aflaat ( 6,4 x 10 cm; impr. J.J. Versterren, R. ad hoc delegatus, 's-Hertogenbosch 10 maart 1897) waarschijnlijk t.b.v. Orthen; 2 prentje met een kleurafbeelding van Rochus, staande met staf en hond, die zijn pestwond boven de knie toont, en het onderschrift 'S. Rochus', tekst ernaast 'Durch viele Trübsale müssen wir eingehen in das Reich Gottes' (M. Gladbach: B. Kühlen) aan de achterzijde een gebed met 40 dagen aflaat en vermelding van de verering en de broederschap te Orthen (Goirle: Thomas van Diessen, [1908]; impr. J.J. Versterren, R. ad hoc delegatus, 's-Hertogenbosch 10 maart 1897); 3 prentje (ca. 11 x 6,5 cm) met een afbeelding van Rochus en een hond die hem brood komt brengen en op de achterzijde een korte levenschets met gebed (impr. vicaris-generaal J. Pompen, 's-Hertogenbosch 17 augustus 1912). - Boekjes: 1 Pater A. Scheepers, Handboekje voor de leden van de broederschap van den H. Rochus, patroon tegen besmettelijke ziekten, bijzonder vereerd in de kerk van den H. Lambertus te Orthen (Amsterdam: B.H. van Straaten; impr. J.C. Meeuwissen, Sup. Prov., Amstelodami, 14 Junii 1905; evulg. H.F.J. Rikmenspoel, Libr. Cens. Harlemi, 15 Junii 1905; 90 p.) met inleiding, statuten (goedkeuring 1890), levensschets, verering, noveen, litanie, gebeden en liederen (waarschijnlijk die van pastoor Schutjes); 2 brochure H. Rochus met op de voorzijde een foto van het beeld en op de binnenpagina's en achterzijde de tekst 'Aan de vereerders van St. Rochus [...]' met foto's van de oude en de nieuwe kerk (ca. 1956). - Liederen: 1 vouwblad, gepagineerd 11-13 met drie liederen genummerd 10-12 over Rochus, pest en pokken: 'Het geduld in lijden', 'De geestelijke pest' en 'De zalige dood' (17 x 10,4 cm; 4 p.); 2 'De H. Rochus te Orthen', vijf liederen, nl. 'Het beeld van den H. Rochus', 'De ware liefde', en de onder 1 genoemde ('s-Hertogenbosch: J. van de Veerdonk & zn., z.j.; impr. J. Pompen Den Bosch, 18/10/1928; 7,7 x 11,8 cm; 9 p.). |
|
| Bronnen en literatuur |
Archivalia: 's-Hertogenbosch, parochiearchief Orthen: liber memorialis en 'Foto & knipselarchief San-Salvatorparochie 1953-1967'. 's-Hertogenbosch, stadsarchief: oud parochiearchief Orthen. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: parochiedossier San Salvator Orthen; Collectie Dagobert Gooren. Tekstedities: P. Meurkens ed., De dagboeken van P.N. Panken 1819-1904. Memorieboek van een Brabantse schoolmeester, 6 dln. (Eindhoven: Kempen Uitgevers, 1993-1998) dl. 3, p. 122, dl. 5, p. 96, dl. 6 , p. 111, Panken was sinds 1879 lid van de Orthense broederschap, maar stapte in 1903 over naar die van Duizel. Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 5 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 430-431; 'Orthen neemt toevlucht tot H. Rochus', in: Huisgezin, 15 mei 1951; W.H.Th. Knippenberg, Kultuurhistorische verkenningen in de Kempen III. Oude pelgrimages vanuit Noord-Brabant (Oisterwijk: Stichting Brabants Heem, 1968) p. 84; Roger van Laere, Het Liempdse rijk van St. Albertus (Liempde: Stichting Kèk Liemt, 1984) p. 247, vermelding bedevaart naar Orthen vanuit Liempde; Ko van den Hurk e.a., Orthen, moedervlek van Den Bosch ('s-Hertogenbosch: De Orthense schaar, 1985) p. 41, 65-71, 74-75, 142-144; Bets Panhuijzen e.a., 'Een rondje door de San Salvatorkerk in Orthen - 's-Hertogenbosch' ('s-Hertogenbosch: parochie San Salvator, 1997) p. 5. Overige bronnen: KDC BiN-dossier Orthen; Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland parochiedossier S. Salvator Orthen; mededelingen van Maria van den Dungen en Ko van den Hurk in 1998 te 's-Hertogenbosch; 's-Hertogenbosch: devotioneel drukwerk van mevr. M. van Gulp en dhr. P. van Wandelen. Prentjes van St. Rochus, uit de collectie J.A. Bomans, opgenomen in BiN-dossier (acquisitie 2012). |
|
|
naar het KDC, voor aanvullingen en
commentaar. |
||
Bedevaart en Bedevaartplaatsen in Nederland
