Reek, H. Donatus

Cultusobject: H. Donatus Open Street Maps
Datum: Tweede weekeinde van juli
Periode: 1779 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Antonius Abt
Adres: Mgr. Borretstraat 3, 5375 AA Reek
Gemeente: Landerd
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting:

St. Donatus wordt in Reek sinds 1779 vereerd, waarmee Reek de oudste cultusplaats van Donatus in Nederland is. Van meet af aan werden er bedevaarten naar de weerheilige gehouden, die voortduren tot op de dag van vandaag. Tegenwoordig wordt Donatus in Reek ook als milieuheilige vereerd.
Auteur: Marc Wingens
Illustraties:
Topografie - Kerkelijk behoorde Reek oorspronkelijk tot de parochie Velp. In Reek stond aanvankelijk een kapel, gewijd aan St. Antonius Abt, waarvan in 1455 voor het eerst sprake is. Waarschijnlijk is Reek in 1667 een zelfstandige parochie geworden, kort nadat de autonome, katholieke heerlijkheid Ravenstein, waartoe Reek behoorde, bij het bisdom Luik was gevoegd. De tot parochiekerk verheven kapel werd in 1790 vervangen door een nieuw kerkgebouw, eveneens gewijd aan St. Antonius Abt. De huidige parochiekerk, gewijd aan dezelfde heilige, is tot stand gekomen in de jaren 1924-1925.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Donatus ⟶ Beers.
Aanvankelijk werd Donatus in Reek vereerd als beschermer tegen alle vormen van slecht weer, met name tegen blikseminslag. Sinds 1979 is Donatus in Reek tevens patroon tegen milieurampen.
- Het parochiearchief bevat de echtheidscertificaten van twee Donatusrelieken. De eerste is op 5 januari 1779 ondertekend door de Romeinse prelaat Franciscus Antonius Marcucci en betreft een reliek uit het gebeente van Donatus, gevat in een ovale zilveren theca. Het tweede certificaat is afkomstig van de Romeinse augustijn Nicolaus Landini en is ondertekend op 20 april 1779. Het handelt eveneens over een partikel van het gebeente, gevat in een ovalen zilveren houder. Beide relieken in de genoemde houders zijn anno 1998 nog aanwezig in de bedevaart-kerk. Een van de relieken wordt tijdens de feestdag ter verering uitgesteld voor het Donatusbeeld in een zilveren reliekmonstrans (hoogte 50,5 cm) uit 1780 (zilvermerk H P in een vierkantje) op een neoromaanse kandelaarvoet. De monstrans heeft twee voluten en twee takken aan de onderzijde, waartussen de inscriptie 'reliquiae sancti donati' ('relieken van de H. Donatus), en wolken met bliksemstralen aan de bovenzijde. Achter de reliekmonstrans is een stralenkrans gemonteerd.
- In de kerk, links van het hoofdaltaar, staat een gepolychromeerd, lindehouten beeld van Donatus (hoogte ca. 1 m) dat wordt toegeschreven aan de Udense beeldhouwer Petrus Verhoeven en is gesneden aan het einde van de 18e eeuw. Het beeld stelt de heilige voor als Romeins soldaat. Hij draagt een zwaard aan zijn gordel, heeft een palmtak in zijn rechterhand en houdt een speer tegen zijn rechterarm waaraan een banderolletje is bevestigd met de tekst 'christianus sum' ('ik ben een christen').
↑ top
Verering - Reek is de oudste bedevaartplaats van Donatus in Nederland. In 1779 ontving pastoor Gerardus Tibosch (1759-1808) twee relieken van St. Donatus met het recht deze openbaar ter verering uit te stellen. Waarschijnlijk hebben de capucijnen uit het aangrenzende Velp (⟶ Velp, Antonius van Padua) een rol gespeeld bij de verkrijging van de relieken. Bovendien werd de pastoor op 23 november 1779 door de gardiaan van het capucijnenklooster te Arlon (B) toegestaan om een filiaal van de internationale Donatusbroederschap in zijn kerk op te richten. De gardiaan uit Arlon, Valentinus van Asperen, was het hoofd van deze, in zijn kloosterkerk gevestigde Donatusbroederschap die in 1742 was opgericht. Bij de stichting van de broederschap werden er 35 personen ingeschreven, -onder wie zes geestelijken uit Reek en omgeving. De leden van de broederschap konden een volle aflaat verdienen op de feestdag van Donatus (de tweede zondag van juli) en zeven jaar aflaat met zeven maal veertig dagen op de tweede zondagen van september, december, februari en mei. In 1785 kreeg de verering een nieuwe stimulans toen voortaan ook niet-broederschapsleden een aflaat konden verdienen: paus Pius VI verleende een volle aflaat aan de bedevaartgangers die Donatus op de tweede zondag van juli in de kerk van Reek kwamen vereren. Deze aflaat was overigens ook te verdienen op de feestdag van de parochiepatroon, Antonius Abt (17 januari).
- Uit de 18e en 19e eeuw is weinig bekend over de vereringspraktijk. De leden van de Donatusbroederschap hadden aanvankelijk de beschikking over (de Nederlandstalige versie van) een broederschapsreglement dat vanuit Arlon werd gedistribueerd. In 1819 verscheen in Reek het devotieboekje Het leven van den H. Donatus martelaer, dat sinds 1758 in verschillende edities in de Zuidelijke Nederlanden was verschenen. Dat een plaatselijke drukker het aandurfde om een eigen editie op de markt te brengen, duidt op een levendige bedevaart naar Reek, waar het boekje tijdens de feestdagen zal zijn verkocht. Er zouden vele herdrukken volgen. Sinds 1829 beschikte de Reekse broederschap over eigen inschrijvingsformulieren. Deze vouwblaadjes met een houtsnede van de heilige waren gewijd en aangestreken aan een van de relieken. Donatuslitanieën werden ook gebruikt in combinatie met een klein tinnen belletje. Tijdens onweer maakte men een rondgang door het huis, sprak de litanie uit en rinkelde met het belletje. Op 4 juli 1850 gaf J. Zwijsen, de latere bisschop van Den Bosch, als bestuurder van het kerkelijke district Ravenstein toestemming tot de zegening van devotiebeeldjes die waarschijnlijk tijdens de feestdagen werden verkocht. Dezelfde Zwijsen keurde op 24 september 1872 een Donatuslitanie goed, die vervolgens op ruime schaal in druk werd verspreid.
- Het meeste devotionele drukwerk dat van Reek bewaard is gebleven, dateert van omstreeks 1900. Kennelijk bestond er nog altijd een bloeiende verering. Tijdens de eerste decennia van de 20e eeuw werd het Donatusfeest gevierd op drie achtereenvolgende dagen: de tweede zaterdag, zondag en maandag van juli. Voorafgaand aan de feest-da-gen kreeg het dorp een opknapbeurt. Erven, tuinen en paden dienden er piekfijn bij te liggen; de heggen werden geknipt. Op zaterdag arriveerden de pelgrims uit de wat wijdere omgeving van Reek, die na aankomst te biecht konden gaan. De grootste groep bedevaartgangers kwam uit het dorp Zeeland (NB). Bij het biechthoren assisteerden twee capucijnen uit Velp en soms ook jezuïeten uit dezelfde plaats en paters van de HH. Harten uit Nuland. De relieken stonden voorin de kerk uitgesteld en konden deze dag al worden vereerd. Volgens een notitie uit 1925 van pastoor X. Smits begonnen de festiviteiten officieel om 16.00 uur met een lof dat werd afgesloten met het bidden van de litanie van St. Donatus en de verering van de relieken. De meeste bedevaartgangers hadden familie of kennissen in Reek, bij wie zij overnachtten. Zondag was de voornaamste feestdag: 'Natusdag'. Op deze dag stroomden de pelgrims uit de directe omgeving en de inwoners van Reek zelf toe. Vanaf 4.30 uur waren er vier missen. De hoogmis van 10.30 uur, waarbij vaak meer dan 400 mensen aanwezig waren, werd bij mooi weer buiten gehouden. Na afloop van de mis hield de pastoor een feestpredikatie die werd gevolgd door het zingen van het Donatuslied. 's Middags was er tenslotte nog een lof. Voor de kerk stond een kraam waarin omstreeks 1910 Dora Klep uit Uden haar devotionalia en kinderspeelgoed verkocht. Naast deze kraam stond in dezelfde periode de kar van 'Van Vlijmen uit Oss' waarop kersen te koop werden aangeboden. De café's deden uiteraard goede zaken en bleven dit doen op maandag. Op maandag was er vooral aandacht voor werelds vertier. Deze dag werd 'Natusvrouw' genoemd, naar het gebruik van jongemannen om op deze dag een meisje te versieren. 'Natusvrouw' werd in de jaren vijftig afgeschaft door pastoor H. van Kemenade, die fel gekant was tegen het drinken en achter de vrouwen aangaan.
- De Donatusbedevaart bloeide tot in de jaren vijftig. In 1953 werden er op 'Natusdag' zelfs vijf missen opgedragen voor de vele bezoekers. Onder de hoogmis kon in de jaren vijftig overigens geen communie worden uitgereikt wegens gebrek aan ruimte: 'de kerk is bezet tot op de communiebank'.
- In de jaren zestig ging het bergafwaarts met de verering van St. Donatus in Reek. De viering van het tweehonderdjarig jubileum van de verering in 1979 betekende echter een nieuwe impuls. In 1978 werd een Donatuscomité opgericht dat zich met de organisatie van het jubileum ging bezighouden. Dit resulteerde in een driedaags feestprogramma met als een van de hoogtepunten een hoogmis op zondag waarin J. Bluyssen, de bisschop van 's-Hertogenbosch, voorging. Het comité bezon zich ook op het patronaat van Donatus en gaf er een moderne invulling aan. Sinds 1979 is Donatus ook patroon tegen kern- en andere milieurampen (vgl. ⟶ Oeffelt, Donatus). Toen de regering zich in 1983 boog over de plaatsing van kruisraketten en daarmee grote maatschappelijke weerstand opriep, stond de Donatusbedevaart dat jaar in het teken van de kernbewapening. Pastoor Th. Scheepens zei in 1987 over Donatus' nieuwe patronaat: '[het] nodigt de pelgrims uit na te denken over de verhouding God en mens, Schepper en schepsel. Het nodigt hen uit zich te bezinnen op de schepping en de mens, die door God als beheerder van die schepping is aangesteld'.
- In 1981 waren er op de tweede zaterdag en zondag in mei zo'n duizend bezoekers. Tijdens het Donatusweekend was er in 1987 een mis op zaterdagmiddag, waren er drie missen op zondagochtend en werd er op zondagmiddag een lof gehouden. Deze situatie is anno 1998 ongewijzigd; reliekverering vindt plaats op zondagmiddag na afloop van het lof, waarbij een van de Donatusrelieken in een schrijn voor het Donatusbeeld wordt geplaatst. In 1993 waren de bedevaartgangers voornamelijk afkomstig uit de aangrenzende dorpen Velp en Schaijk en het dorp Zeeland. De Donatusbroederschap is nooit opgeheven, maar is anno 1998 slapende.
↑ top
Materiële cultuur - 1 Donatustegel (15 x 15 cm) met een getekende afbeelding van het cultusbeeld en de teksten 'H. Donatus. M Patroon tegen onweer. Enz.' en 'Bedevaart Reek - NB.' (ca. 1950); 2 Donatuskaars met in rood een getekende afbeelding van het cultusbeeld; twee kaarsen in een verpakking (ca. 1950); 3 aluminium medaille (Ø 1,8 cm) met aan de ene zijde Donatus en langs de rand de tekst 'H. Donatus patroon tegen onweder b.v.o' en aan de andere zijde O.L. Vrouw van Altijddurende Bijstand (ca. 1980).
- Het Museum voor Religieuze Kunst te Uden (nr. MRK 1962; afkomstig uit de collectie van het klooster Soeterbeeck te Ravenstein) beschikt over een beige houten doosje (5 x 7,5 x 10 cm) waarin een Reekse Donatuslitanie (Grave: Van Dieren, 1829; 15 x 9 cm) is gevouwen en waaraan een klein tinnen belletje is toegevoegd.

Devotioneel drukwerk
- Devotieboekjes: 1 Het leven van den H. Donatus martelaer. Patroon tegen alle schadelyk Onweder, Storm-Winden, Regen, Droogte, Hagel, Donder en Blixem. Getrokken uyt een Fransch Boeksken, gemaekt door eenen Doctor van de Sorbonnen en gedrukt tot Luyk in het jaer 1758 (Reek 1819); 2 Het leven van den H. Donatus; martelaar, Patroon tegen alle schadelijk onweder, [...] Getrokken uit een Fransch boekje etc. (5e dr., Grave: A.F.G. van Dieren, impr. apostolisch vicaris A.E. Borret, Reek 19 januari 1838; impr. herdr. bisschop A. Godschalk, 's-Herto-genbosch 28 mei 1884; 20 p.).
- Broederschapsblaadjes: 1 'Inhoudt van de Inschryvinge in 't vermaert Broederschap van den Heyligen Martelaer Donatus' (17,3 x 10,5 cm; Antwerpen: Michiël Bruers; impr. 12 februari 1753; 4 p.); 2 inschrijvings-formulier 'Broederschap van den heiligen Donatus martelaar. Bijzonderen patroon tegen de schadelijke uitwerksels van Donder etc.' met een houtsnede op de voorzijde waarop Donatus is afgebeeld tegen de achtergrond van een stad waarbo-ven onweer gaande is (z.p. 1829); 3 inschrijvingsformulier 'Broederschap van den H. Donatus' etc. (15,5 x 10 cm) met een houtsnede van Donatus, geknield voor een door onweer getroffen stad, op de voorzijde en een litanie aan de binnenzijde (impr. A.E. Borret, 19 januari 1829; impr. bisschop A. Godschalk, 's-Hertogenbosch 19 januari 1888; 4 p.); 4 inschrijvingsformulier (12 x 7,5 cm) met 'Litanie ter eere van den H. Donatus' etc. en op de voorzijde een kleine houtsnede van Donatus met op de achtergrond een door onweer getroffen stad (Cuijk: Jos.J. van Lindert, [1927]; impr. bisschop Godschalk, 's-Hertogenbosch 12 maart 1885; 5 'Broederschap van de H. Martelaar Donatus Reek (N.-Br.)' met voorwaarden en reglement (11,5 x 8 cm; Grave: Akkermans, [ca. 1950]). Coll. D. Gooren.
- Affiches: 1 affiche: 'Neem deel aan de plechtige feestviering op zondag 10 juli a.s. te Reek ter ere van de H. Martelaar Donatus etc.' (z.p. [ca. 1950]); 2 affiche (45 x 30 cm): 'Bedevaart Sint Donatus Reek' met een bruine afbeelding van het cultusbeeld op een achtergrond van gebroken wit (1979).
- Diversen: 1 'Litanie van de H. Donatus' (11,5 x 8 cm; impr. bisschop A. Godschalk, 's-Hertogenbosch 12 maart 1885; 4 p.). Coll. Maas-Rooijakkers; 2 'H. Donatus, Martelaar. Patroon tegen het Onweder, Stormen en Brand' met korte geschiedenis en gebed (11,5 x 7,5; Grave: Gebr. Verhaak, [ca. 1930]; 4 p.). Coll. D. Gooren; 3 'Gebed tot den H. Donatus. (Patroon tegen onweer.)' met op de voorzijde een kleine houtsnede van Donatus met op de achtergrond een door onweer getroffen stad (11,5 x 7,5 cm; Cuijk: Jos.J. van Lindert; impr. Haaren 28 oktober 1901). Coll. D. Gooren; 4 'Lied ter ere van de H. Martelaar: Donatus, in gebruik in zijn oudste Neërlands genade-oord Reek (N.Br.)' (z.p. [ca. 1950]); Donatusprent (39,5 x 29 cm) met een schets van het cultusbeeld (copyright Klouwen, 1949); 5 Donatuszegels (5 x 3,5 cm) met een tekening van Donatus, bliksemschichten, de bedevaartkerk en de tekst 'Reek bedevaartplaats', op de achterzijde gegommeerd. De zegels waren ca. 1980 nog in de kerk te koop; 6 gestencilde misboekjes voor de Donatusvieringen uit de jaren tachtig waarin het Donatuslied is opgenomen.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Reek, parochiearchief.
Literatuur: L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's Hertogenbosch, dl. 5 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1876) p. 538-542; P. Hildebrand, 'De vereering van S. Donatus te Reek', in: Franciscaansch leven 12 (1929) p. 235-239; 'Reek viert Zondag "Natusdag". Oudste bedevaartplaats ter ere van Sint Donatus in Nederland', in: De Tijd, 10 juli 1953; W. Knippenberg, 'Sint Donatus en zijn verering in Nederland', in: Brabants heem 13 (1961) p. 9-11; D. Gooren, 'Sint Donatus en zijn verering in Nederland', in: Brabants heem 23 (1971) p. 7-15 en 24 (1972) p. 33-34; H. Donatus Martelaar. 200-jarige viering St. Donatus-broederschap Reek (z.p. [1979]); W.H.Th. Knippenberg, Devotionalia. Religieuze voorwerpen uit het katholieke leven (Eindhoven: Bura Boeken, 1980) p. 125-129; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 246-249, 344; 'Bedevaart Sint Donatus Reek', in: Graafsche Courant, 6 juli 1983; 'Sint Donatus bescherm ons tegen donder, wind, regen en tegen mi-lieurampen...', in: Bisdomblad, 19 juni 1987; Ton Cruijsen i.s.m. Tiny School, Van boerendorp naar burgerdorp, dl. 1 (Schaijk-Reek: Stichting het Boekenfonds van de Heemkundekring Schaijk en Reek, 1992) p. 12-15, 219.
Overige bronnen: Meertens Instituut Bin-dossier Reek; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a + b (1993); informatie van dhr. M. van der Leest uit Reek in 1997.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.