Rijckholt, H. Vincentius Ferrer (Ferrerius)

Cultusobject: H. Vincentius Ferrer (Ferrerius) Open Street Maps
Datum: Tweede zondag na Pasen; gehele jaar
Periode: 1883 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van O.L. Vrouw Onbevlekt Ontvangen
Adres: Rijksweg 186, 6247 AN Rijckholt
Gemeente: Eijsden
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting:

De verering voor Vincentius Ferrer is door Franse dominicanen omstreeks 1883 in Rijckholt geïntroduceerd. Vincentius wordt er vereerd om genezing te krijgen voor alle mogelijke ziekten. Moeders met kleine kinderen vragen er om de Vincentiuszegen. Waarschijnlijk was er tegen het einde van de 19e eeuw al sprake van bedevaarten uit Zuid-Limburg en het Belgische en Duitse grensgebied naar Rijckholt. In de jaren zestig van de 20e eeuw nam het aantal pelgrims en de georganiseerde bedevaarten sterk af. Nochtans komen er nog elk jaar gelovigen op de tweede zondag na Pasen naar de kerk om Vincentius te vereren. De meeste pelgrims komen nu echter uit de directe omgeving van Rijckholt.
Auteur: Antoine Jacobs
Illustraties:
Topografie - De verering van Vincentius Ferrer concentreert zich in de linker zijkapel in de neogotische, in 1883 gebouwde, voormalige kloosterkerk die toegewijd is aan O.L. Vrouw Onbevlekt Ontvangen. Sedert 1956 is de kerk rectoraats- en sedert 1983 parochiekerk. De kerk ligt midden in Rijckholt aan de rijksweg Maastricht-Eijsden.
- Het cultusbeeld staat op een console tegen de korte westmuur van de kapel. Onder het beeld ligt een Christuscorpus op een gemetselde opstand. De lange zijmuur van de kapel is grotendeels bedekt met marmeren votiefplaquettes, waartussen zich de, eveneens marmeren, 'Offerbus der zieken H. Vincentius Bid V.O.' bevindt. In de kapel staan enkele kaarsenstandaards en een knielbank bij het beeld.
↑ top
Cultusobject - Vincentius Ferrer werd omstreeks 1350 in Valencia geboren. Hij trad toe tot de orde der dominicanen. Hij was een befaamde boeteprediker, eschatoloog en wonderdoener. Zijn werkterrein lag in Spanje, Frankrijk en Engeland. Hij was biechtvader van de pausen Benedictus XIII en Martinus V. Vincentius stierf in Vannes (Fr) op 5 April 1419. Paus Calixtus III verklaarde Vincentius in 1458 heilig. Vincentius wordt vooral vereerd binnen de orde der dominicanen en verder vooral in Spanje, Frankrijk, Zuid-Italië, Duitsland en Oostenrijk. Hij wordt bijzonder vereerd als patroon tegen hoofdkwalen en epilepsie. In de iconografie wordt hij afgebeeld in de pij van de predikheren. Zijn attributen hebben allemaal betrekking op zijn activiteiten als boeteprediker en eschatoloog.
- De kerk bezit een neogotische gegoten geelkoperen reliekhouder (37 cm hoog) in de vorm van een kruis (ca. 1900). In de kruising is een ronde theca aangebracht met daarin een reliek van Vincentius Ferrer. Tevens is een geelkoperen, onbewerkte, ovale reliekhouder (10 x 8 cm) aanwezig met daarin een reliek van Vincentius Ferrer.
- Het gepolychromeerde gipsen beeld (110 cm hoog) stamt van omstreeks 1900. Het toont Vincentius in de zwart-witte pij der dominicanen. Met zijn rechterhand wijst Vincentius omhoog. In zijn linkerhand houdt hij een bazuin, die verwijst naar de bazuin van het Laatste Oordeel.
↑ top
Verering - In 1882 vestigden Franse dominicanen van de provincie Lyon, die vanwege de anticlericale maartdecreten hun land verlaten moesten, zich na een kort verblijf in Zwitserland in Rijckholt. In juni 1882 startten zij met de bouw van een eenvoudig klooster. De kloosterkerk werd toegewijd aan O.L. Vrouw Onbevlekt Ontvangen. Alles werd goedkoop gehouden, want men verwachtte dat het verblijf niet al te lang zou duren. Pas in 1932 echter keerden de paters definitief terug naar Frankrijk. Vier paters en een broeder bleven in Rijckholt. Het klooster ging in januari 1953 over in handen van de Nederlandse provincie der dominicanen. Op 11 maart 1956 werd de kloosterkerk een rectoraatskerk. De dominicanen verlieten tenslotte Rijckholt in 1979.
- De dominicanen brachten ook de verering van Vincentius Ferrer naar Rijckholt. De in een 'geur van heiligheid' overleden pater Guilleaume Rascalou (1846-1909), die sedert 1882 in Rijckholt verbleef, introduceerde en stimuleerde de Vincentiusdevotie. De populaire portier van het klooster, broeder Arbogast Heinis, propageerde de verering eveneens. Toch wordt in diverse artikelen beklemtoond dat de paters geen grootscheepse activiteiten ondernamen om bekendheid te geven aan Vincentius Ferrer. De gelovigen kwamen 'vanzelf' naar Rijckholt. Waarschijnlijk werd Vincentius al vanaf 1883 vereerd in Rijckholt, maar het is onbekend of toen ook al bedevaartgangers kwamen. Omstreeks 1900 moet er al een behoorlijke toeloop zijn geweest, want ter stimulering van de devotie schreef pater Rascalou in 1905 het werkje Petite vie populaire de saint Vincent Ferrier, met daarin een noveengebed. Rascalou moest elke zondag in de kerk de Vincentiuszegen uitspreken en de vereerders 'overlezen'. Elke dag kwamen moeders met kleine kinderen voor de Vincentiuszegen. Het feest van Vincentius werd overigens gevierd op de tweede zondag na Pasen en niet op de gebruikelijke feestdag, 5 april. De eerste georganiseerde bedevaart die de kloosterkroniek vermeldt, is die van de Maastrichtse Matthiasparochie, die op 13 september 1909 voor de eerste keer met 300 personen Rijckholt bezoekt en dan meer in het bijzonder O.L. Vrouw van de Rozenkrans. Bij die gelegenheid schonken de Maastrichtenaren tegelijk een kroontje voor het in de kerk aanwezige Mariabeeld. In 1910 wordt naast O.L. Vrouw ook Vincentius genoemd als doel van de Maastrichtse bedevaartgangers. Het Limburgsch Dagblad van 16 februari 1932 noemt twee speciale devoties te Rijckholt: O.L. Vrouw van de Rozenkrans en Vincentius Ferrer. Het overgrote deel van de mensen ging evenwel voor Vincentius naar Rijckholt. Op 9, 10 en 11 mei 1919 werd naar aanleiding van het centenarium van Vincentius een triduum gehouden. Veel pelgrims, waaronder de ursulinen van Breust-Eijsden, bezochten de kloosterkerk. Eveneens naar aanleiding van dit 500-jarige jubileum trok op zondag 25 mei 1919 een bedevaart vanuit de Maastrichtse Matthiaskerk naar Rijckholt. De pelgrims vertrokken 's morgens om 7.30 uur te Maastricht. Om 10 uur waren zij te Rijckholt waar zij de hoogmis bijwoonden, die tot circa 11 uur duurde. Na een onderbreking begon om 12.15 uur een processie met het beeld van Vincentius. Tijdens het lof, dat om 14.00 uur begon, hield de pastoor van de Matthiasparochie, mgr. dr. Menten, een feestpredikatie over Vincentius. De Maastrichtse pelgrims verlieten Rijckholt weer om 15.00 uur. De dag werd rond 17.00 besloten in de Matthiaskerk waar het slotwoord gesproken werd en de zegen met het Allerheiligste werd gegeven.
- Pelgrims gingen, zoals ook vermeld wordt in de Petite vie populaire, voor genezing van de meeste uiteenlopende ziekten, maar toch vooral zenuwziekten, naar Vincentius. In Rijckholt en omgeving werd als iemand zich vreemd gedroeg het gezegde gebezigd: 'Doe mos diech bie de paoters in Ryckholt ens laote euverleeze' ('jij moet je bij de paters in Rijckholt eens laten overlezen'). Pierre Kemp nam in zijn Limburgse sagenboek twee volksverhalen op met betrekking tot de dominicanen van Rijckholt. Vincentius Ferrer als zodanig wordt hierin echter niet genoemd. Wel is er sprake van 'overlezen'.
- Gelet op de in de kapel aanwezige ex-voto's kwamen de pelgrims vooral uit Zuid-Limburg (Breust, Brunssum, Elsloo, Eckelrade, Eysden, Gronsveld, Heerlen, Maastricht, Margraten, Meerssen, Mheer, Simpelveld, Terwinselen, Ulestraten, Valkenburg, Wijlre) en het Belgische grensgebied (Eben-Emael, Herderen, Herstal, Lixhe, Rekem, Smeermaas, Visé).
- In de jaren vijftig kwamen jaarlijks duizenden pelgrims met autobussen naar Rijckholt. Volgens Olislagers waren dat er in het begin van de jaren zestig nog zo'n 7000. De bedevaarten van Beek e.o., de mijnstreek, de Maastrichtse Matthiasparochie en de Selfkant (D) waren met name bekend. Een invuller van de volkskundevragenlijst uit 1959 schreef dat men de H. Vincentius inriep voor genezing van stuipen bij kinderen. In de jaren vijftig bestond nog het gebruik dat de vereerders de 'hoed van Vincentius' op hun hoofd kregen als zij de Vincentiuszegen vroegen. Dit was een zwarte, ronde priesterhoed met een kwastje, zoals hij in Italië nog gedragen wordt door de clerus. Vanwaar dit gebruik stamt en wanneer het werd geïntroduceerd is onbekend. Waarschijnlijk is dit ritueel in de jaren zestig verdwenen.
- Aangezien er in Rijckholt slechts drie café's en een theetuin waren, fungeerden veel woonkamers tijdelijk als cafétaria. Voor de bevolking van Rijckholt waren de bedevaarten op die manier een aantrekkelijke inkomstenbron. Als de bedevaartgangers in de kerk waren, was die eigenlijk niet toegankelijk voor de inwoners van Rijckholt.
- De 'mijnstreek' pelgrimeerde in 1958 al voor de 25e keer naar Rijckholt. Ter herinnering werd in de Vincentiuskapel een gedenksteen geplaatst met het inschrift: 'In dankbare herinnering dat de 25ste maal de mijnstreek pelgrimeerde naar Ryckholt'. Ook werd een vaandel aangeboden met het wapen van Limburg en het 'symbool van de mijnwerkers'. De initiatiefnemers van deze bedevaart werden na afloop van de kerkelijke plechtigheden in de kloosterzaal gehuldigd. Deze georganiseerde bedevaart trok in 1965 en 1966 nog respectievelijk 600 en 800 pelgrims. In 1970 waren dat er nog enige honderden. Grevenbicht organiseerde elk jaar een eigen bedevaart naar Rijckholt. De bedevaart uit Beek en omgeving kwam pas in 1948 op gang. Toen vertrokken 30 pelgrims naar Rijkholt. In 1953 reden maar liefst 30 bussen met zo'n 1000 pelgrims naar Gronsveld, vanwaar men te voet naar Rijckholt ging. In 1961 bezochten in totaal 7677 bedevaarders Rijckholt. In 1968 pelgrimeerden 300 bedevaartgangers uit de Duitse Selfkant (Tudderen e.o.) naar Vincentius. Het aantal bedevaartgangers liep in de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw sterk terug. De laatste georganiseerde bedevaart kwam in 1979 uit Maastricht.
- Het bedevaartkarakter is sterk verminderd, maar zeker nog niet verdwenen. De Vincentiusdevotie neemt, anno 1997, volgens pastoor Ch. Niederer s.j. toe. De gelovigen die komen zijn volgens hem sterk gemotiveerd. Bijna dagelijks wordt om de Vincentiuszegen gevraagd voor ziekte of bijzondere noden. Veel grootouders komen met hun kleinkinderen. Na lezing van een stukje evangelie wordt de Vincentiuszegen gegeven en de relikwie vereerd. Hiervoor wordt de kleine reliekhouder gebruikt. Het Vincentiusfeest bestond in 1997 nog. Op de tweede zondag na Pasen werd na de mis de Vincentiuszegen gegeven en hadden de gelovigen de gelegenheid de reliek te vereren en te kussen. 's Middags was er de kinderzegen. Die trok zo'n 300 à 400 belangstellenden. Voornamelijk waren dat ouders met hun kleine kinderen.
- Voor zover bekend bestond buiten Rijckholt in Limburg alleen in de kerk van het rectoraat St. Joseph te Kaalheide (Kerkrade) nog een bijzondere verering voor Vincentius, met name tegen besmettelijke en kinderziekten. Deze had echter geen bedevaartkarakter.
↑ top
Materiële cultuur - Ex-voto's: in de Vincentiuskapel zijn circa 200 natuurstenen ex-voto's aangebracht variërend in grootte van 100 x 40 cm tot 15 x 10 cm. De oudst gedateerde ex-voto stamt uit 1923; de jongste uit 1990.
- Medailles: 1 ronde witmetalen medaille (ø 0,7 cm) met afbeeldingen van een prekende Vincentius Ferrer wijzende op een bazuin en met een vlam boven zijn hoofd en een vrouwelijke heilige, opschrift: 'Sancte Vincenti ora p.n.'; 2 ronde witmetalen medaille (ø 1,5 cm) met afbeeldingen van een prekende Vincentius Ferrer wijzend op een bazuin en met een vlam boven zijn hoofd en de H. Hyacinthus; opschriften: 'Sancte Vincenti ora p.n.' en 'S. Hyacinthe ora pro nobis'.

Devotioneel drukwerk
- Levensbeschrijvingen met noveengebed: 1 M. Guilleaume Rascalou, Petite vie populaire de Saint Vincent Ferrier, le grand thaumaturge du XVe siècle surnommé l'ange du jugement de l'ordre des frères prêcheurs (Remouchamps (B): Impr. G. Steinmetz; impr. Luik, 5 november 1908, 37 p., 4e dr.); 2 Vincentius Ferrerius. De heilige die te Rijckholt vereerd wordt (Rijckholt: paters dominicanen, 1951; impr. Maastricht, 5 april 1951; 23 p.).
- Prentje: 1 prentje met 'het meest authentieke portret' van Vincentius Ferrer, op de achterzijde staat een gebed tot Vincentius Ferrer (10 x 14,5 cm, z.p, z.j.); 2 prentje uitgegeven ter gelegenheid van het vijfde eeuwfeest in 1919.
- Pamflet: 'Bedevaart naar Rijckholt' (25 mei 1925) (Maastricht: Druk. Nic. H. Kersemeekers, 13 x 19,5 cm).
- Ansichtkaarten: 1 prentbriefkaart uitgegeven als souvenir bij het vijfde eeuwfeest van de dood van Vincentius 1419-1919; de voorzijde toont een tekening van het Vincentiusbeeld van Rijckholt omgeven door een lijst met de tekst: 'Machtige vredestichter. Engel des oordeels. Hulp der zieken. 1419 + 1919'. Onder de afbeelding staat: 'Beeld vereerd in de kerk der paters Dominicanen te Rijckholst (Limb.)'. Op de achterzijde staat onder de kop '1419 souvenir 1919' een korte tekst over leven en werk van Vincentius (9 x 13,6 cm, 1919); 2 prentbriefkaart van de neogotisch aangeklede Vincentiuskapel, met het onderschrift: 'Couvent des Dominicains, Rijckholt. Autel de St-Vincent Ferrier' (9 x 13,5 cm, z.j.); 3 prentbriefkaart van het Vincentiusbeeld en -altaar. Tegen de achterwand staan schilderingen met afbeeldingen uit het leven van Vincentius (9 x 13,6 cm, ca. 1955?); 4 ansichtkaart (begin 20e eeuw) van het interieur van de parochiekerk.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Maastricht, Rijksarchief in Limburg: collectie Goossens, inv. nr. 106. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief, collectie Dagobert Gooren. Gronsveld: fotocollectie L. Olislagers. Cadier en Keer, collectie J.H.M.G. Purnot: Kroniek van de Dominicanen te Rijckholt (kopie). Roermond, bisdomarchief: Inventaris van het kerkelijk kunstbezit van de parochie O.L. Vrouw Onbevlekt Ontvangen te Rijckholt (Roermond 1981).
Literatuur: M. Guilleaume Rascalou, Petite vie populaire de Saint Vincent Ferrier, le grand thaumaturge du XVe siècle surnommé l'ange du jugement de l'ordre des frères prêcheurs (Rijckholt: Paters Dominicanen, 1905); Pierre Kemp, Limburgs sagenboek (Maastricht: Leiter-Nypels, 1925); Provinciale Almanak voor Limburg 1951 (Heerlen: Winants, 1950) sub dekenaat Kerkrade, vermelding Kaalheide; C.H. Lambermon, 'Vincentius Ferrer(ius)', in: Katholieke Encyclopedie, deel 24 (Amsterdam/Antwerpen: Joost van den Vondel/Standaard, 1955) k. 35-36; p. Joskin, 'Over de devotie tot de H. Vincentius Ferrerius te Rijckholt', in: Neerlandia Dominicana, 10 (1956) p. 44; P.J. Meertens & M. de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar aflevering II (Antwerpen/Utrecht: Standaard, 1965) p. 38; Th. Pleunis, J. Purnot, '100 Jaar Dominicanenklooster', in: Grueles 3 (1983) p. 142-149; Harie Loontjens, Wieker luij (Maastricht: Gadet, 1983, 2e dr.) p. 98; Peer Boselie, 'Epilepsie, geheiligd of verdoemd? Volksgeneeskundige recepten tegen epilepsie in Limburg in de zeventiende en achttiende eeuw', in: J.C.P.A. van Laarhoven e.a. ed., Munire ecclesiam. Opstellen over 'gewone gelovigen' (Maastricht: LGOG, 1990) p. 137; Léon Olislagers, 't Kepelke van Riékelt aon de Voérenwëg', in: Grueles 14 (1994) p. 152-155; J. Frank & M. Lechner, 'Vinzenz Ferrer op', in: Lexikon der christlichen Ikonografie, dl. 8 (Rome etc.: Herder, 1994) k. 561-565; Collectie 'Ferrerius' van A.J. Bomans, opgenomen in BiN-dossier (acquisitie 2012).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Rijckholt-Vincentius Ferrerius; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959); mondelinge informatie in 1997 en 1999 van pastoor Ch.G. H. Niederer sj te Rijckholt, J.H.M.G. Purnot, amateur-historicus te Cadier en Keer en L. Olislagers te Gronsveld.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.