Rijsbergen, H. Bavo

Cultusobject: H. Bavo Open Street Maps
Datum: 1 oktober (+ octaaf)
Periode: 13e eeuw (?) - ca. 1960
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Bavo
Adres: St. Bavostraat 7, 4891 CG Rijsbergen
Gemeente: Rijsbergen
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: Na het midden van de 18e eeuw verdrong in Rijsbergen de Bavoverering de oudere verering van het H. Kruis. St. Bavo werd tot circa 1960 vooral vereerd als beschermheilige tegen kinderziekten. In de laatste jaren van zijn bestaan was de cultus voornamelijk een parochiële aangelegenheid, voordien had hij een wijdere aantrekkingskracht in de regio.
Auteur: Chr. Buiks
Illustraties:
Topografie - Zie ⟶ Rijsbergen, H. Kruis.
- Ofschoon de kerk vanouds aan de H. Bavo was gewijd, is er pas sprake van een Bavoaltaar in de 18e eeuw. Dit altaar stond in de schuurkerk waarop de katholieken na 1648 tot 1797 waren aangewezen. Deze schuurkerk, met strodak en zijmuren van met leem dichtgesmeerd houtvlechtwerk, stond in het midden van het dorp, achter een herberg tegenover de Leegstraat. In 1782 werd dit gebouw vervangen door een nieuwe, sobere, stenen kerk.
↑ top
Cultusobject - Bavo of Allowin werd omstreeks 570 in Haspengouw uit adellijke ouders geboren. Hij huwde na een nogal losbandige jeugd. Na de dood van zijn vrouw Adeltrudis werd hij een volgeling van St. Amandus en trad hij in in de toen recent door Amandus gestichte abdij Ganda bij Gent. Na enkele jaren als kluizenaar te hebben geleefd in Ganda stierf Bavo op 1 oktober 653. Later werd hij de patroon van de abdij, en tevens van ettelijke parochies e.d. die een (afhankelijksheids-)relatie hadden met de St. Baafsabdij, zoals Rijsbergen, Raamsdonk, Aardenburg en Groede, maar ook de Hollandse stad Haarlem. Nog later werd Bavo ook patroon van de bisdommen Gent en Haarlem.
- In Rijsbergen werden botresten en andere relieken van St. Bavo vereerd. Deze relieken zijn na 1712 (in 1755?) in het bezit van de kerk gekomen; in dat jaar getuigde de deken namelijk dat de kerk noch over aflaten, noch over relieken ter openbare verering beschikte. Thans beschikt de kerk over een Bavoreliek (botpartikel) in een ronde theca, die is gevat in een ovale zilveren houder met parelrand.
- Voorts beschikt de kerk over een drietal beelden van Bavo, waarvan er in het verleden mogelijk een heeft gefungeerd als cultusobject.
↑ top
Verering - Ofschoon Krüger (1878) vermeldt dat er naast het St. Sebastiaangilde, dat in 1534 was opgericht, in Rijsbergen een St. Bavogilde bestond, 'dat mede zeer oud is', en waarvan de oudste brief dateert van 1669, kan het begin van de verering pas geplaatst worden in de 18e eeuw. In 1755 verwierf de kerk voor het eerst een St. Bavoaflaat van paus Benedictus XIV. Gedurende een periode van zeven jaar kon aan alle bezoekers die op het feest van St. Bavo (1 oktober) of op de daaraan voorafgaande zondag de schuurkerk bezochten en daar baden voor 'de eenheid onder de Christelijke vorsten, de uitbanning van de ketters en de verheffing van onze moeder de kerk', een volle aflaat worden geschonken. Deze aflaat werd slechts enkele jaren later verleend dan een aflaat die verdiend kon worden bij de verering van het H. Kruis in dezelfde kerk (1752; ⟶ Rijsbergen, H. Kruis). Vermoedelijk sprak de laatst verleende aflaat het meest aan, want in de tweede helft van de 18e eeuw zou ter plaatse de Bavodevotie de oudere Kruisverering gaan verdringen.
- Het blijven voortbestaan van de Bavodevotie in de 19e eeuw hangt misschien samen met het Bavogilde, dat heeft bestaan tot in de 20e eeuw en vanaf het eind van de 18e eeuw een kolveniersgilde was. Sterkere aanwijzingen voor een Bavocultus in de 19e eeuw leveren de hernieuwing in 1838 van de aflaat van paus Benedictus XIV, de formulering in 1874 van een uitgebreide St. Bavolitanie, en het gegeven dat men vanaf omstreeks 1890 (of eerder) bij de kerk gezegend water van St. Bavo kon verkrijgen. Vooral kinderen ontvingen dit Bavowater tegen kinkhoest en andere keelziekten en longontsteking. Wonderbare genezingen zijn echter niet bekend. Oorspronkelijk werd dit water uit een koehoorn gedronken. Over de therapeutische waarde van dit gebruik was een rijmpje in omloop:

'Wie van den kinkhoest wil genezen
ga naar Rijsbergen als voor dezen
Sint Bavo wordt daarom zeer geprezen'.

- Ook in het octaaf van de feestdag plachten dagelijks vereerders - vooral moeders met kinderen - naar de kerk te komen om het lof en de reliekverering bij te wonen. Overigens speelde de feestdag vanouds een belangrijke rol in het boerenleven, ook buiten de omgeving van Rijsbergen: op 1 oktober (Bamis) moesten de grondcijnzen en pachten voor een deel betaald worden. Deze dag werd tevens beschouwd als het begin van de herfst.
- In de eerste helft van de 20e eeuw stonden er in Rijsbergen op de feestdag van St. Bavo op het kerkplein en verder in het dorp kraampjes met medailles, kerkboeken en devotionalia. Dit gebruik handhaafde zich tot de Tweede Wereldoorlog. Het hierboven geciteerde rijmpje ('ga naar Rijsbergen') en de commerciële entourage op 1 oktober, duiden erop dat de verering in deze tijd ook een zekere aantrekkingskracht uitoefende op de regio rond Rijsbergen.
- Mogelijk is de faam van de parochiekerk van Rijsbergen als plaats om te bidden om voorspraak tegen kinderziekten behalve aan Bavo ook enige tijd te danken geweest aan Blasius. Net als in veel andere kerken werd in de St. Bavokerk jaarlijks op 3 februari de Blasiuszegen gegeven (vooral aanbevolen voor kinderen), maar deze zegen was, tot omstreeks 1950, in Rijsbergen populairder dan in naburige parochies.
- Omstreeks 1960 nam de devotie van St. Bavo af, maar sinds enkele jaren is er weer enige belangstelling, zij het, net als voor 1960, vooral van de eigen parochianen.
↑ top
Materiële cultuur - Ex-voto's: de St. Bavokerk beschikt over een vijftal ex-voto's van zilver, geschonken uit dankbaarheid. 1 Een heeft een hartvorm met de tekst: '1932. Uit dankbaarheid'; 2 een andere heeft dezelfde hartvorm, maar draagt geen tekst; 3 een derde is een meisjesfiguur en draagt het meesterteken van W. van Hooft (Antwerpen); 4 de vierde ex-voto is een staande madonna met kind, gemaakt in Antwerpen; 5 de laatste is een vlammend hart met de letters IHS.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Zevenbergen, Streekarchief West-Brabant: parochiearchief Rijsbergen, nr. 204. Breda, bisdomarchief: gedeponeerde archieven, nr. 898; Bisschoppelijke Commissie voor inventarisatie van het kerkelijk kunstbezit in het bisdom Breda, kerkelijk kunstbezit van de parochie St. Bavo te Rijsbergen.
Tekstedities: Acta Sanctorum, Octobris dl. 1 (Parijs: V. Palmé, 1869) p. 235-252.
Literatuur: J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda etc., dl. 4, (Roosendaal: Van Leeuwen, 1878) p. 158-169; Jan Kalf, De monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Noordbrabant, dl. 1. De monumenten in de voormalige Baronie van Breda (Utrecht: Oosthoek, 1912) p. 299-306; J.W.A. Gommers, 'Folkloristische kalender voor westelijk Noord-Brabant', in: Sinte Geertruydtsbronne 8 (1931) p. 75-76; G.C.A. Juten, De parochiën in het bisdom Breda, dl. 2. Dekenaat Breda (Bergen op Zoom: Gebr. Juten, 1935) p. 124-126, schuurkerk; L. van der Essen, 'Bavon', in: Dictionnaire d'histoire et de géographie ecclésiastiques, dl. 7 (Parijs: Letouzey & Ané, 1934) k. 14-15; Renerius Podevijn, 'De oorspronkelijke "Vita Bavonis'', in: Ons geestelijk erf 15 (1941) p. 62-72; K. ter Laan, Folkloristisch woordenboek van Nederland en Vlaams België ('s-Gravenhage: Van Goor, 1949) p. 317, Blasius, p. 347, Bavo; J.P. Bik, Feest- en vierdagen in kerk- en volksgebruik, dl. 1 (Velsen: Th.F. Wolfs, 1956) p. 176-179, Blasius, geen verm. van Rijsbergen; J.P. Bik, Feest- en vierdagen in kerk- en volksgebruik, dl. 3 (Velsen: Th.F. Wolfs, 1958) p. 129-133, op p. 131 o.m. een versie van het rijmpje; Albert D'Haenens, 'Bavone di Gand', in: Bibliotheca Sanctorum, dl. 2 (Rome: Città Nuova, 1962) k. 982-986; Albert Delahaye, Parochie en kerk van Rijsbergen (Zevenbergen: Archivariaat 'Nassau Brabant', 1973) p. 69 en 77; G. Kiesel, 'Bavo von Gent', in: Lexikon der christlichen Ikonographie, dl. 5 (Rome etc.: Herder, 1973) k. 344-345; Chr. Buiks & J. Buiks-Hendrickx, Veldnamen in Rijsbergen, dl. 1. Historisch overzicht (Rijsbergen: Van Steenoven, 1986) p. 132, 133; C. Rombouts & J. Buiks-Hendrickx, 75 Jaar St. Bavokerk Rijsbergen (Rijsbergen: kerkbestuur, 1993) p. 118; J. Bastiaansen, 'De schuurkerk in Rijsbergen', in: 'Het Land aan de Breede Aa' 6 (1996) nr. 11, p. 7-10; G. Rombouts, 'Van schuurkerk naar torenkerk', in: 'Het Land aan de Breede Aa' 6 (1996) nr. 11, p. 16-55.
Overige bronnen: Meertens Instituut Bin-dossier Rijsbergen-Bavo.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.