Hertogenbosch, O.L. Vrouw van Smarten

Cultusobject: O.L. Vrouw van Smarten Open Street Maps
Datum: Onbekend
Periode: Ca. 1500 - 1629
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Kerk van het franciscanerklooster
Adres: -
Gemeente: 's-Hertogenbosch
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: De devotie tot de Bossche O.L. Vrouw van Smarten is met vele onzekerheden omgeven. Wellicht vanaf 1500 werd in de kerk van het franciscanerklooster in 's-Hertogenbosch een beeld van O.L. Vrouw van Smarten intensief vereerd. In Hasselt en Sint-Truiden bevinden zich in totaal drie beelden waarvan wordt aangenomen dat zij het Bossche cultusbeeld zijn dat na de inname van Den Bosch in 1629 de stad zou zijn uitgevoerd.
Auteur: Ester Vink
Illustraties:
Topografie - Het beeld van O.L. Vrouw van Smarten werd voor 1629 bewaard in het minderbroedersklooster aan de noordzijde van het centrum van 's-Hertogenbosch. Dit klooster bestaat niet meer. Waarschijnlijk stond het beeld in de bij het klooster behorende minderbroederskerk. Deze dateerde uit de tweede helft van de 15e eeuw. Zij was een eenbeukige zaalkerk met een kapel aan de noordzijde, die op het kloosterterrein aan de Minderbroederstraat en de Dode Nieuwstraat stond. De kerk is ten tijde van het beleg van Den Bosch in 1629 geheel verwoest.
↑ top
Cultusobject - Op twee locaties in België zijn pietà's aanwezig, waarvan aan het begin van de 20e eeuw werd beweerd dat zij uit het franciscanerklooster in 's-Hertogenbosch afkomstig waren:
1) Hasselt, minderbroederskerk (O.L. Vrouwekerk): dit beeld is een gepolychromeerde houten pietà van 47 centimeter hoog. Het beeld wordt toegeschreven aan een Antwerps of Brussels atelier en zou omstreeks 1520 vervaardigd zijn. Het is op ongeveer 2 meter hoogte in een nis boven een altaar geplaatst, vooraan tegen de rechtermuur van de minderbroederskerk. Het geldt in Hasselt als plaatselijk cultusbeeld en werd anno 1995 nog steeds vereerd.
2) Sint-Truiden, minderbroederskerk: een gepolychromeerde houten pietà met een hoogte van ongeveer 1 meter uit de 17e eeuw. Dit beeld bevindt zich niet ver van het altaar tegen de rechter zijmuur van de minderbroederskerk, op een sokkel en troon onder een groot verguld kruis, voorzien van het volgende opschrift: 'Neemt acht en ziet of er een smart is gelijk mijne smart, Klaaglied I:12'. De tekst is een overschildering van een opschrift dat begin 20e eeuw nog aanwezig was en waarin de Bossche herkomst van het beeld uit de doeken werd gedaan.
3) Sint-Truiden, minderbroedersklooster: een gepolychromeerde houten pietà met een hoogte van ruim een meter uit circa 1540. In tegenstelling tot de andere twee pietà's ligt de Christusfiguur niet over Maria's knieën, maar aan haar voeten, doorboord met een zwaard. Achter Maria is een stralenkrans zichtbaar, waarop zes medaillons met voorstellingen uit het leven van Christus zijn aangebracht.
- Aan het begin van de 20e eeuw bestond er in kringen van de minderbroeders onenigheid over de kwestie welk beeld nu uit 's-Hertogenbosch stamde. Een bevredigend antwoord kon in de kloosterarchieven niet gevonden worden. Tenslotte werd de discussie maar opgegeven.
Het ligt voor de hand dat men bij gebrek aan concrete gegevens in de verleiding kwam de speculatieve kant op te gaan. Er ontstond gaandeweg een wirwar van betrouwbaar en minder betrouwbaar aandoende getuigenissen, die de kwestie van de herkomst er niet eenvoudiger op maakt.
- Aan het einde van de 20e eeuw wordt de Bossche herkomst in de gangbare literatuur alleen nog aan het beeld uit Hasselt toegeschreven. Dit beeld is op grond van stilistische kenmerken te dateren omstreeks 1520 en zou kunnen horen bij de eerste broederschap van O.L. Vrouw van Smarten die in 1500 in 's-Hertogenbosch werd gesticht.
↑ top
Verering - Gegevens over de Mariadevotie in het minderbroedersklooster te 's-Hertogenbosch zijn uitsluitend te vinden in de geschriften van enkele franciscaner paters van omstreeks 1900. Deze bevatten kopieën van 17e-eeuwse bronnen waarin vermeld zou zijn dat zich in het klooster van de minderbroeders in 's-Hertogenbosch een in grote verering staand Mariabeeld bevond. In 1500 werd volgens een van de kopiïsten, pater S. Dirks (die een geschrift van de 17e-eeuwse pater P. Vaele kopieerde), te 's-Hertogenbosch de bijbehorende broederschap van O.L. Vrouw van Smarten opgericht. Deze broederschap raakte in de loop van de tijd in onbruik en werd opnieuw opgericht door bisschop Zoesius in 1622.

O.L. Vrouw van Scherpenheuvel
- In de 17e eeuw heeft men het Hasseltse beeld geassocieerd met het beeld van O.L. Vrouw van Scherpenheuvel. Pater A. Heysse maakte in 1908 een kopie van een handschrift van een anonymus uit 1647. Hierin is sprake van een Mariabeeld, vervaardigd uit de eik waarin O.L. Vrouw van Scherpenheuvel lange tijd had gestaan (vgl. ⟶ Breda, O.L. Vrouw van Scherpenheuvel). Volgens Kronenburg werd deze eik in 1604 omgehakt, waarna men het hout in drie stukken verdeelde. Uit een van die stukken werd onder meer het Bossche Mariabeeld gesneden. Dit beeld uit de eik stond volgens de anonymus in het franciscanerklooster te 's-Hertogenbosch in grote verering. Het beeld was volgens hem in 1647 geplaatst in een kapel van de minderbroeders te Hasselt, want de kerk van de minderbroeders (de huidige O.L. Vrouwekerk) was nog niet voltooid. De aanwezigheid van het beeld van O.L. Vrouw van Smarten gaf aanleiding tot de oprichting van een broederschap van O.L. Vrouw van Zeven Weeën in 1650.
- De beschrijving uit 1647 is een onderdeel van een reeks beschrijvingen van franciscaner kloosters die door vier paters per provincie waren vervaardigd naar aanleiding van een besluit daarover van het 128e kapittel van de Orde in 1645. Met name werden hierin kostbare relieken of miraculeuze beelden genoemd. Het bewuste beeld behoorde duidelijk tot de laatste categorie. Het frappante is dat de opsteller van de beschrijving met geen woord rept over een beeld in Sint-Truiden. Dit zou daar dus na 1647 moeten zijn geplaatst.
- Wellicht heeft er in het Bossche minderbroedersklooster ooit een ander beeld gestaan dat aan het begin van de 17e eeuw met O.L Vrouw van Scherpenheuvel in verband gebracht werd. Het beeld in Hasselt is mogelijk later in de Bossche traditie van Scherpenheuvel geplaatst, terwijl het daar qua datering niet in thuis hoorde.

Recapitulatie
Ten aanzien van de Mariadevotie in het franciscanerklooster te 's-Hertogenbosch is zeker dat er in deze stad in de 16e eeuw een pietà werd vereerd, waar gedurende een deel van de 16e eeuw en nog enige tijd na 1620 een broederschap bij hoorde. Gezien het feit dat de franciscanen in Hasselt en Sint-Truiden er in de 17e eeuw kennelijk prijs op stelden de relatie van 'hun beeld' met 's-Hertogenbosch te benadrukken, zal de cultus in 's-Hertogenbosch een zeker aanzien gehad hebben. Dit wordt echter niet bevestigd door bronnen buiten de kringen van de Belgische franciscanen.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Sint-Truiden, archief van het minderbroederklooster: hs. S. Dirks, Memoriale historicum, april 1872, p. 30, 31; P. Vaele; hs. Conventus Trudonensis F.F. Minorum Recollectorum brevi chronographia, 1676, p. 7-9; hs. A. Heysse, O.L.V. van VII Weeën, [1908]. Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland: brief van A. Houbaert aan pater Gerlach te 's-Hertogenbosch. Nijmegen, Kunsthistorisch Instituut van de Katholieke Universiteit: diatheek en archief P. Gerlach.
Literatuur: F. Mantelii, Augustiniani Hasseletum seu Historiae Lossensis Compendium (Leuven: Bouvet, z.j.) p. 164, 165; J.A.F. Kronenburg, Maria's Heerlijkheid in Nederland (Amsterdam: Bekker, 1904-1914) dl. 6, p. 496-498; dl. 7, p. 359; J.R.W. Sinninghe, Noord-Brabantsch sagenboek (Scheveningen: 'Eigen Volk', [1933]) p.189; J.Fr. Pallemaerts, Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel, dl. 2 (Mechelen: Paul Ryckmans, 1936) p. 185-186), geheel gebaseerd op Kronenburg; Michael Schoengen, Monasticon Batavum, dl. 1. De Franciscaansche Orden (Amsterdam: Noord-Hollandse Uitgevers Maatschappij, 1941) p. 106-107; David de Kok, Monasticon Batavum, dl. 1. Supplement (Amsterdam: Noord-Hollandse Uitgevers Maatschappij, 1942) p. 79; P. Baetens e.a. Driehonderdvijftig jaar Minderbroeders te Hasselt, 1634-1984 (z.p. [1984]).
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Nijmegen 's-Hertogenbosch-O.L. Vrouw van Smarten; mondelinge informatie van prof. dr. J. Koldeweij en drs. T. Graas in 1995.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.