Hertogenbosch, H. Antonius van Padua

Cultusobject: H. Antonius van Padua Open Street Maps
Datum: 13 juni (+ de negen voorafgaande dinsdagen)
Periode: 1898 - ca. 1965 / 1981 - 2002
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Capucijnerkerk van het H. Hart, behorend tot de parochie Binnenstad
Adres: Van der Does de Willeboissingel 12, 5211 CB 's-Hertogenbosch
Gemeente: 's-Hertogenbosch
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In de kloosterkerk van de capucijnen in 's-Hertogenbosch is de H. Antonius vanaf de opening in 1898 bijzonder vereerd; er was een broederschap, men kon aflaten verdienen en wekelijks was er de Antoniusdinsdag. Men kwam daarvoor uit verschillende parochies in de naaste omgeving. Deze verering is vermoedelijk in de loop van de jaren vijftig verminderd en tenslotte verdwenen. Sinds 1981 bestaat in de kerk weer een Antoniusverering, met viering op de feestdag en voorafgaand een noveen. De deelnemers kwamen uit de eigen parochie en uit omliggende plaatsen zodat de kerk in 2002 een kloosterkerk werd.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - De capucijnenkerk aan de Van der Does de Willeboissingel is tegelijk met het aangrenzende klooster gebouwd in 1897 naar ontwerp van broeder Felix Baijens uit Dennenburg. De grondvorm van de eenschepige kerk met tongewelf is een eenvoudige rechthoek, waaraan aan de rechterkant een zijkapel is toegevoegd. Vroeger was dit een O.L. Vrouwekapel, maar sinds de sluiting van de Leonarduskerk is de zijkapel aan St. Leonardus van Veghel gewijd. Het interieur is witgepleisterd. De houten altaren, de preekstoel en de biechtstoelen zijn in neorenaissancestijl vervaardigd door enkele broeders capucijnen uit Handel.
- De H. Antonius komt men in het kerkinterieur meermalen tegen. Centraal staat het olieverfschilderij in het hoofdaltaar. Antonius, in bruine pij, staat afgebeeld temidden van een smekende menigte. Vanuit de wolken kijken engelen op hem neer. Achter zijn linkerschouder is het kind Jezus zichtbaar met een lelie in de hand. Op de achtergrond is een kerk te zien. Het schilderij meet 3,5 bij 1,6 meter en is omstreeks 1898 vervaardigd door C.J. Grips uit Vught. De schenkers waren Alphons van Dijk, koster van de St. Janskathedraal, en zijn vrouw.
- De heiligen Franciscus en Antonius worden respectievelijk geëerd in het linker- en rechterzijaltaar. Tot circa 1977 zijn de altaren een tijdlang aan St. Jozef en Maria toegewijd geweest. Achterin de kerk aan de rechterzijmuur bevinden zich twee reliëfs, aan weerskanten van het beeld van de Moeder van Smarten. Deze zijn gemaakt omstreeks 1900 en komen uit de capucijnenkerk in Amsterdam. Het linker geeft een voorstelling van St. Franciscus, het rechter toont Antonius met het H. Sacrament, waarvoor een ezel knielt. Tenslotte vindt men Antonius nog terug op de preekstoel, die voorin de kerk aan de linkerzijmuur staat. Deze werd in 1900 gemaakt door Frans A.J. Kuijpers of Josephus J.A. Kuijpers uit 's-Hertogenbosch.
- Buiten staat een beeld van Antonius in de kloostermuur, aan de zijde van de Dommel, nabij de voetgangersbrug die het klooster met de binnenstad verbindt.
- Sinds 2002 is de parochiekerk uitsluitend kloosterkerk, vanaf 2018 onder de benaming van minderbroederskerk, onderdeel van het franciscaans stadsklooster San Damiano.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Antonius van Padua ⟶ Biest-Houtakker.
- Er is een reliek van de H. Antonius in de kerk aanwezig geweest.
- In het rechterzijaltaar staat in een nis, omgeven door lelieranken, de houten beeltenis van Antonius. Hij draagt het kind Jezus zorgzaam op zijn mantel, die over zijn armen ligt. In de rechterhand houdt hij bovendien een lelie. Beeld en altaar zijn gemaakt door broeder Adrianus uit Handel.
- In april 1906 leverde beeldhouwer H. Dirks uit Breda een Antoniusbeeld dat was bestemd voor een nis aan de buitenzijde van de kloostermuur. Het sneuvelde in oktober 1944 bij de bevrijding van 's-Hertogenbosch. Op 14 juni 1947 werd het nieuwe beeld gewijd. Het is 1,23 meter hoog en gemaakt uit Duitse tufsteen door de beeldhouwer Jonkers. Deze tweede Antonius is in september 1972 als gevolg van vandalisme zijn hoofd kwijt geraakt en in december van het volgende jaar verwijderd. De volgende jaren stond de nis leeg, tot in 1977 de derde Antonius werd geplaatst, afkomstig uit de achtertuin van het oude Carolusziekenhuis. Voor alle zekerheid zijn toen ook tralies voor de nis geplaatst. Het stenen beeld van circa een meter hoog is aan het einde van de 19e eeuw vervaardigd in het atelier van Hendrik van der Geld. De H. Antonius is staande afgebeeld met in zijn linkerhand een boek waarop het kind Jezus is gezeten. In zijn rechterhand houdt hij een lelietak.
↑ top
Verering - De aanwezigheid van de capucijnen in 's-Hertogenbosch is lange tijd onderbroken geweest. Van 1611 tot 1761 waren zij in de stad gevestigd; op het eind van de 19e eeuw kwamen zij na bijna anderhalve eeuw terug. In augustus 1898 werd hun nieuwe kerk officieel in gebruik genomen. Zoals uit de inrichting van de kerk valt af te leiden, is de Antoniusverering onmiddellijk begonnen.
- In de loop van de 19e eeuw hadden de paters al voor verscheidene andere kerken toestemming verkregen voor het verlenen van aflaten op Antoniusdinsdagen en voor uitstelling van het H. Sacrament. Zodra de Bossche kerk geopend was kon ook daar elke dinsdag een volle aflaat verdiend worden ter ere van Antonius. Het H. Sacrament werd dan uitgesteld vanaf de eerste mis tot na de laatste van 8.00 uur. 's Avonds was er Antoniuslof met rozenhoedje. Op 13 juni en de dinsdag in het octaaf was er een plechtige mis met Antoniuspredikatie en -lied.
- Op 1 januari 1899 is in de kerk de broederschap ter ere van de H. Antonius van Padua opgericht en verenigd met de aartsbroederschap in Padua. Doel van de broederschap was de H. Antonius te eren, hem aan te roepen in geestelijke en tijdelijke nood en hem na te volgen in zijn deugden, met name in zijn liefde tot God en de naaste. Het broederschapsreglement gaf een concrete invulling aan deze doelstelling, in de vorm van richtlijnen voor het dagelijks leven en in het gebed. Men kon het hele jaar door deelnemen aan godsdienstoefeningen, waarbij geregeld aflaten te verdienen waren. Op dinsdag moest men trachten een goed werk of godsvruchtige oefening te doen. Wanneer men een bijzondere gunst van God verlangde via de voorspraak van St. Antonius, was het raadzaam een noveen te houden of brood aan de armen te geven.
- Op tal van plaatsen waar de capucijnen de Antoniusverering stimuleerden, werd ook water en wijn gewijd voor de zieken. In 1909 vroeg de provinciaal goedkeuring van de wijdingsformule, die in 1914 verleend werd. In hetzelfde jaar delegeerde hij de wijdingsbevoegdheid aan de paters van enkele kloosters waaronder 's-Hertogenbosch. Het is niet bekend wanneer en hoe vaak dit precies gedaan is, maar uit het feit dat zoveel mogelijk paters hiervoor werden ingezet, kunnen we concluderen dat het gebruik heel populair was. Het geven van Antoniusbrood aan de armen was in het broederschapsreglement opgenomen.
- Van 12 tot 15 juni 1913 werd in de Bossche kerk een triduum gepreekt door pater Apollinaris. In 1931 vierde men dat Antonius 700 jaar geleden gestorven was. Er is toen door de orde een Antoniusfilm aangeschaft, die overal in den lande vertoond werd.
- De verering begon na de Tweede Wereldoorlog af te nemen. Tot begin jaren zestig bestond nog wel het Antoniuslof op dinsdag. Het is niet bekend vanwaar de bezoekers kwamen en hoe talrijk zij waren. Aangenomen mag worden dat zij uit verschillende parochies in de naaste omgeving kwamen; de capucijnenkerk was immers geen parochiekerk. De broederschap is geruisloos ingeslapen en de registers zijn spoorloos verdwenen.
- Toen in 1977 het vijf jaar eerder vernielde Antoniusbeeld in de kloostermuur vervangen werd door een nieuw beeld, namen ongeveer 200 mensen op maandagavond 13 juni deel aan de plechtigheid met Antoniusgebeden, de litanie, en enigszins aangepaste Antoniusliederen 'van dertig jaar geleden'. Deze plechtigheid vormde de opmaat voor een hernieuwde start enkele jaren later. In 1981 was de sterfdag van Antonius 750 jaar geleden. Pater Barnabas, die sinds 1972 werkzaam is in Den Bosch, heeft de gelegenheid aangegrepen om de Antoniusverering nieuw leven in te blazen. Sinds 1981 wordt op de negen dinsdagen voorafgaand aan 13 juni om 19.00 uur een korte mis gehouden met speciale gebeden, besloten met het a capella gezongen lied 'Antonius van Padua, zo heilig en zo goed'. Op de feestdag zelf is er 's avonds een gezongen mis bij het Antoniusaltaar. Buiten verwelkomt pater Barnabas de bezoekers en opent de toegangsdeur van de schuur, waar men zijn fiets veilig kan stallen: 'Antonius is immers de patroon van verloren zaken, niet van gestolen zaken'. Binnen worden voor aanvang van de mis kaarsjes opgestoken bij het met bloemen versierde Antoniusaltaar. Dan gaat de deur van een van de biechtstoelen open, waardoor het koor binnenkomt; de mis, in concelebratie, begint. Er wordt o.a. gebeden voor opgegeven intenties. In het litaniegebed wordt Antonius' bijstand gevraagd, niet alleen in geestelijke en lichamelijke nood, maar ook in financiële en zakelijke aangelegenheden. Ook na de mis steekt men nog kaarsen op.
- De capucijnenkerk is sinds de sluiting van een aantal kerken onderdeel van de parochie Binnenstad. De deelnemers aan de Antoniusvieringen komen voor ongeveer 30% uit deze parochie, de rest komt van elders, ook van omliggende plaatsen. In 1997 bezochten ongeveer 70 mensen de noveenmissen, terwijl naar schatting een kleine 100 bezoekers aan de viering van 13 juni deelnamen. Ongeveer een kwart van hen was jonger dan vijftig jaar. Er is een noveenboekje, waarvan de inhoud overeenkomt met het boekje dat in 1977 werd samengesteld.
↑ top
Materiële cultuur - Programmaboekjes: 1 dienst 13 juni 1977: met noveengebeden, litanie, liederen (['s-Hertogenbosch]: [capucijnen], 1977; 8 p. + omslag, A5); 2 boekje viering 750e sterfdag (['s-Hertogenbosch]: [capucijnen], 1981; A5) als vorige, met levensloop H. Antonius; 3 noveenboekje (['s-Hertogenbosch]: [parochie H. Hart], [ca. 1986]; 32 p. + omslag, 10,5 x 1 cm) aan de voorzijde een afbeelding van St. Antonius met de ezel.
- Gidsjes m.b.t. kunst en devotie: 1 Pater Barnabas van den Brule, Gids voor uw rondgang in kerk en klooster van de minderbroeders capucijnen te 's-Hertogenbosch ('s-Hertogenbosch: Drukkerij Biblo, 1987); 2 'Franciscaanse heiligen de eeuwen door' (maart 1994, 15 x 21, 4 p.).
- Broederschapsprentje: 'Broederschap van den H. Antonius van Padua, opgericht in de kerk der paters capucijnen te 's-Bosch en verbonden aan de aartsbroederschap van den H. Antonius te Padua. 1 januari 1899' (gezien en goedgekeurd 30 nov. 1898, bisschop van Den Bosch W. van de Ven; 22 x 12,3 cm; in drieën te vouwen) met reglement.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: 's-Hertogenbosch, Archivum Capucinorum Hollandensis: kroniek 's-Hertogenbosch p. 7-9, 11; afleesboeken 1898-1963; personalia II, Antonius van Padua; conventualia doos 5 en 6. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: dossier 410 capucijnen, map klooster der capucijnen Den Bosch.
Literatuur: H. van Velthoven, 'De stichting van het Bossche capucijnenklooster', in: 1898-1948, Gedenkschrift ter gelegenheid van het gouden jubilé van het Capucijnenklooster te 's-Hertogenbosch ('s-Hertogenbosch: N.V. Zuid-Nederlandsche Drukkerij, 1948) p. 9-57; [pastor emeritus], 'Het Bossche convent jubileert in goud', in: 1898-1948, Gedenkschrift ('s-Hertogenbosch: N.V. Zuid-Nederlandsche Drukkerij, 1948) p. 60-68; Gentilis van Loon, 'Kapucijnen een eeuw in 's-Hertogenbosch', in: Met kap en koord (1998) p. 50-53.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier 's-Hertogenbosch-Antonius; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993); Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland dossier capucijnenklooster 's-Hertogenbosch; informatie van pater Barnabas van den Brule in 1997.
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.