Bemelen, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: 17 januari (+ octaaf)
Periode: Vóór 1900 (?) - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van de H. Laurentius
Adres: St. Laurentiusstraat 3, 6268 NJ Bemelen
Gemeente: Margraten
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting:

De verering voor de H. Antonius Abt in Bemelen hangt mogelijk samen met het vroegere Antonietenklooster in Maastricht, dat bezittingen had in het tot de parochie Bemelen behorende gehucht St. Antoniusbank. 'Van oudsher' komen op of nabij 17 januari bedevaartgangers uit de omgeving naar Bemelen voor de zegening van het 'St. Teunisbrood' en de viering van de winterkermis. De bedevaart is in de jaren zeventig van de 20e eeuw enkele malen niet gehouden, maar sindsdien hersteld.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - De parochie Bemelen dateert uit de middeleeuwen. In het begin van de 11e eeuw schonk Balderik II, prins-bisschop van Luik, de kerk en de tienden van Bemelen aan het kapittel van O.L. Vrouw in Maastricht. In de 17e eeuw was lange tijd onduidelijk of Bemelen 'Staats' zou worden, maar omstreeks 1700 erkenden de Staten Bemelen als Luiks. Na de Franse Tijd was de kerk van Bemelen een hulpkapel, ondergeschikt aan de kerk van Amby. In 1835 kreeg Bemelen haar eigen kerkfabriek. De parochie omvat de inwoners van Bemelen en van de gehuchten Wolfhuis (gemeente Wijlre) en St. Antoniusbank (gemeente Cadier en Keer). De pastoor van Cadier was doorgaans ook pastoor van Bemelen.
- Het gehucht St. Antoniusbank, gelegen ten zuiden van Bemelen, was in de 15e eeuw een kleine vrije heerlijkheid met een hofstede, in bezit van het Maastrichtse Antonietenklooster. In 1480 werd het landgoed gesplitst; een deel ervan kwam in particuliere handen. Na de opheffing van het klooster in 1785 zijn de bezittingen van de Antonieten overgegaan naar het kapittel van O.L. Vrouw. In 1581 is sprake van een grenssteen, genaamd de St. Antoniussteen, tussen de landen van de heren van Den Biessen en St. Antoniusbank.
- In het begin van de 19e eeuw was de kerk bouwvallig en te klein. In 1845 bouwde men aan de middeleeuwse toren een nieuw, neoclassicistisch schip (10 x 15 m) met versmald rondgesloten koor. De kerk werd in 1855 geconsacreerd door monseigneur J.A. Paredis. Het gebouw is in 1976 gerestaureerd.
- Na de verbouwing van 1845 kreeg de kerk drie nieuwe altaren, gewijd aan de H. Laurentius, O.L. Vrouw en de H. Antonius Abt. Het Antoniusaltaar staat rechts van het koor. Het is vervaardigd uit wit gemarmerd eikenhout (hoogte 4 m, breedte 2 m). Op de gewelfde tombe staat in cartouche de tekst 'S. Antoni / O.P.N.'
- In 1975 zijn twee nieuwe klokken aangeschaft. Zij dragen de opschriften 'Laurentius is mijn naam. Ik verkondig Gods Glorie' en 'Antonius is mijn naam. Mogen zij allen een zijn'.
↑ top
Cultusobject - Zie voor Antonius Abt ⟶ Altweert.
- De kerk bezat een reliek 'de vestimentibus et de ossibus S. Antonii' ('uit de kleding en de botten van de H. Antonius') met echtheidscertificaat. Deze werd bewaard in een 17e-eeuwse zilveren monstrans in de vorm van een Antoniuskruis op een voet (geen merken, hoogte 25 cm). Reliek en houder worden in archiefstukken vermeld van 1877 tot 1949. In 1999 werden ze niet meer aangetroffen.
- De kerk bezit een 71 cm hoog houten Antoniusbeeld uit de 16e of 17e eeuw. Het toont de heilige als abt met een boek in de linkerhand, de rechterhand ontbreekt. Aan zijn voeten staat een varken. Het beeld stond tot circa 1950 in de parochiekerk, vooraan rechts in het koor. Het is daarna uitgeleend geweest aan het Bonnefantenmuseum. In 1997 is het beeld grondig gerestaureerd en teruggebracht naar Bemelen. Het wordt tijdens de Antoniusvieringen in de kerk geplaatst.
- In een nis in het Antoniusaltaar staat een gipsen beeld van de heilige (hoogte circa 80 cm), met in de rechterhand een staf en in de linker een boek.
↑ top
Verering - Hoewel de H. Antonius Abt de tweede patroon van de parochie is, wordt aan zijn feestdag meer aandacht besteed dan aan die van de H. Laurentius. De oorsprong van de Antoniusverering in Bemelen is niet bekend. De antonieten bezaten weliswaar een hofstede te St. Antoniusbank, maar er zijn geen aanwijzingen dat zij daar zelf vertoefd hebben of dat er een Antoniuskapel of -gasthuis heeft gestaan. Hoe en wanneer de antonieten de bezitting verkregen hebben is evenmin bekend; mogelijk betrof het een schenking uit devotie voor de heilige.
- Zolang de herinnering in Bemelen teruggaat wordt de heilige in de parochie bijzonder vereerd. In 1952 werd over de vooroorlogse Antoniusverering gesproken als zijnde 'zéér gevierd... met concu[r]sus populi'. Ook vanuit Margraten ging jaarlijks een bedevaart naar Bemelen. Zijn feestdag, 17 januari, werd (in elk geval in de 20e eeuw, tot in de jaren vijftig) met octaaf gevierd. De pastoor kreeg dan assistentie van paters franciscanen. Er was (en is) gelegenheid tot relikwieverering en broodzegening. Men bracht het te zegenen brood - vroeger hele broden, tegenwoordig meestal enkele sneden - zelf mee. De laatste jaren zorgt de pastoor dat er ook brood klaar ligt voor bezoekers die niets hebben meegenomen. Het gezegende brood wordt door mens en dier gegeten ter bescherming tegen ziekten en onheil. De heilige werd met name door de varkensboeren hoog in ere gehouden. Rond Antonius' feestdag houdt men in Bemelen een winterkermis. De Maas en Roerbode van 1959 weet te melden dat te ⟶ Altweert, Ayen en Bemelen bij opbod varkenskoppen werden verkocht. Een boerengezegde ter plaatse luidt: 'Antonius Abt, Iesmeker, Iesbreker'; op 17 januari zou vaak een vorstperiode eindigen of beginnen.
- De bezoekers van de Antoniusfeestdag en -kermis komen uit omliggende plaatsen als Cadier en Keer, Berg en Terblijt, Sibbe, Heer, Noorbeek en Ulestraten. Voor de Tweede Wereldoorlog was het kerkje vaak te klein voor het aantal bedevaartgangers, maar nadien werd de drukte beduidend minder. Toen in de jaren zeventig de pastoor de viering enkele jaren had overgeslagen leverde dit protest op. In 1977 blies pastoor Th.E. Beel de Antoniusviering nieuw leven in. De opnieuw ingestelde hoogmis op 17 januari wordt sindsdien aangekondigd in kranten en buurtparochies. Ook de broodzegening en relikwieverering zijn in ere hersteld, ofschoon de bedevaartgangers - enkele tientallen - in de praktijk een reliek van de H. Laurentius (!) ter verering wordt aangeboden.
- Al eerder had pastoor Jacob Peters (1929-1962) in de parochie de verering voor de H. Antonius van Padua met succes gestimuleerd. Deze heilige is in de kerk bedacht met een beeld en een gebrandschilderd raam.
- Het kerkkoor, opgericht in 1966, kreeg in 1979 de naam St. Antoniuskoor, ter nagedachtenis aan de pas overleden dirigent pastoor pater Antoon Boucher en omdat de H. Antonius Abt in de parochie een bijzondere plaats inneemt.
↑ top
Materiële cultuur Devotioneel drukwerk
- Vouwblad met op de voorzijde een foto van het oude Antoniusbeeld van Bemelen en het onderschrift 'Sint Antonius Abt', aan de binnenzijde een levensbeschrijving en vereringsgeschiedenis, op de achterzijde een gebed (impr. 13 januari 1998, mgr. R.H.M. Maessen vic. gen.; 14,7 x 20,9 cm; 4 p.).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Bemelen, parochiearchief: fundatieboek p. 4; memorieboek 1901-1962, jaar 1958-1959; aantekenschrift assistentie paters 1953-1958; 'De St. Antonius' Bank te Bemelen', verzamelde aantekeningen uit documenten op het Rijksarchief te Maastricht van Dr. Goossens (1925); notulen vergaderingen kerkbestuur 1924-1979, 1952 en 7-1-1977. Maastricht, Rijksarchief: bisdom-archief nr. 14A003B, parochiedossiers 1840-1940, Bemelen 229, inv.nr. 3, goedereninventarissen. Roermond, bisdomarchief: parochie Bemelen na 1940, map kerkgebouw.
Literatuur: J. Habets, 'De oude grensscheiding der dorpen Meerssen, Bergh, Heer en Bemelen', in: Publications S.H.A. Limbourg 4 (1867) p. 46; 'Feest van den H. Antonius Abt [aankondiging]', in: Limburger Koerier, 14 januari 1916; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 561; Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel VIII. De Provincie Limburg. Eerste stuk (Den Haag: Algemeene Landsdrukkerij, 1926) p. 20; Louis baron de Crassier, 'Dictionnaire historique du Limbourg Neerlandais de la période féodale à nos jours', in: Publications S.H.A. Limbourg 67 (1931) p. 45-147, ald. p. 72; Gerlach van Straebeeck, 'Van onze kerken: Bemelen', in: Boer en tuinder - Land en vee, 9 februari 1952; P. Noordeloos, 'Een bijdrage tot de geschiedenis van de commanderie van S. Antonius te Maastricht', in: Publications S.H.A. Limbourg 92-93 (1956-1957) p. 153-254; 'St. Antoniuskapel te Altweert, een vergeten pelgrimsoord. Omgeven door legenden', in: Maas en Roerbode, 22 augustus 1959; W. Marres & J.J.F.W. van Agt, De Nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst. Deel V. De provincie Limburg. Derde stuk: Zuid-Limburg (Den Haag: SDU, 1962) p. 53-55, kerk en interieur Bemelen; J.W. van Gils, 'Geschiedenis van Bemelen' (ongepubliceerd, 1967) p. 30, 89; Maurits de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België, Commentaar bij de kaarten 21-29. Volksgeneeskunde (Antwerpen/Utrecht: Standaard, 1968) p. 60, 80; M.W. Suijkerbuijk ed., 150 jaar parochie en kerk H. Laurentius Bemelen 1845 - 1995 ([Bemelen]: [Kerkbestuur], 1995) p. 81, 82, 102; Guus Sluysmans, De meester-werken van Guus Sluysmans: over vervlogen tijden (Margraten: 'Oet de Riestepot', 1998; oorspr. bijdrage in: Oet de Riestepot, 30 november 1975) p. 181, bedevaart vanuit Margraten.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Bemelen; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) Q 96, 99, 102, 106, 195, 111; Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland: parochiedossier Bemelen (m.b.t. Antonius Abt alleen gegevens in inventarisatieverslag 1949); Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum: beeldplaatnrs. 1B 872 tm 875, foto's kerk 1930; Bemelen: mededelingen van M.W. Suijkerbuijk, J. Notten en P. Kerckhoffs.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.