Sint Anna ter Muiden, H. Anna

Cultusobject: H. Anna Open Street Maps
Datum: 26 juni; 15 dagen voor en na 24 juni (St. Jan)
Periode: 13e eeuw - 1604
Religieuze context: Christelijk
Locatie: St. Annakapel in de parochiekerk van St. Anna (thans N.H. )
Adres: Plompe Toren 1, 4524 EJ Sint Anna ter Muiden
Gemeente: Sluis-Aardenbrug
Provincie: Zeeland
Bisdom: Breda
Samenvatting: Sint Anna ter Muiden was een van de eerste plaatsen in de Nederlandse kuststreek met een Annaverering. Anna, de grootmoeder van Christus en moeder van Maria, was behalve patrones van het huwelijk en het gezin ook beschermvrouwe van de zeelieden. Zeelui en handelaren baden en dankten hier voor een veilige overtocht. Ook nadat het dorp in de 14e eeuw door aanslibbing en inpoldering landinwaarts was komen te liggen, bleef het tot in de 16e eeuw een bedevaartplaats.
Auteur: Huub de Jonge
Illustraties:
Topografie - Sint Anna ter Muiden lag aanvankelijk aan de monding (mude, muiden) van het Zwin, de zee-arm die toegang verschafte tot handelsplaatsen als Brugge, Damme en Aardenburg. Het is waarschijnlijk in de 12e eeuw ontstaan op buitendijks land. De plaats groeide gedurende de 13e eeuw uit tot een belangrijke voorhaven van Brugge waar import- en exportgoederen werden overgeladen. In de 14e eeuw werd het stadje als overslaghaven door het naburige Sluis overvleugeld. Door landaanslibbing en inpolderingen kwam het steeds verder van de kust te liggen. Door verzanding van het Zwin nam vanaf het einde van de 14e eeuw de economische betekenis van het hele kustgebied af. De voormalige kustplaats is nu een nietig plattelandsdorp in een uitgestrekt polderlandschap.
- De parochie Mude met haar aan Anna gewijde kerk dateert uit de 13e eeuw. Voor die tijd viel het dorp onder de parochie Westkapelle (niet te verwarren met de gelijknamige parochie op Walcheren), een afscheiding van de moederparochie Oostkerke. Ter onderscheiding van nieuw ontstane Annadevoties in Vlaanderen en Zeeland (o.a. Domburg, Middelburg, Brugge) raakte op het eind van de 15e eeuw de naam Sint Anna Ter Muiden voor plaats en kerk in zwang. Tot 1559 viel de parochie onder het dekenaat Brugge van het bisdom Doornik. Na 1559 behoorde ze tot het dekenaat Damme van het bisdom Brugge.
- Tot circa 1600 bestond de St. Annakerk uit een aanzienlijk kruisgebouw met in het midden een uit de 14e eeuw daterende reusachtige toren. De kerk bood ruimte aan enige duizenden gelovigen. Naast het hoofdaltaar telde de kerk onder meer een Anna-altaar en een O.L. Vrouwealtaar. Het is niet onmogelijk dat het Anna-altaar zich in een aangebouwde kapel bevond. De ruimte telde twee ramen en voor het altaar hing een metalen kroon. In 1541 betaalde de stad een rekening voor het vermaken en opnieuw verloden van een groot glasvenster van Anna. Vermoedelijk ging het hier om een van deze twee ramen. Tijdens de Nederlandse Opstand werd de kerk bijna geheel verwoest. In 1653 werd tegen de zuidelijke wand van de in lengte gehalveerde toren een kerkje voor de hervormde gemeente gebouwd. Schip en toren zijn de afgelopen eeuwen herhaaldelijk gerestaureerd.
↑ top
Cultusobject - Zie voor Anna ⟶ Hattem.
- Het belangrijkste cultusobject was het Annabeeld in de kerk of in de belendende kapel. De Annadevotie beperkte zich overigens niet tot de kerk. In het midden van de 16e eeuw hing er boven het schepenhuis van het waterrecht (stedepoorthuis) een bord met een afbeelding van Anna dat ook als voorwerp van verering fungeerde. Waarschijnlijk werd in 1604, het jaar dat de Staatsen West Zeeuws-Vlaanderen veroverden en de uitoefening van de katholieke godsdienst verboden, een van de twee beeltenissen naar het Vlaamse Oostkerke overgebracht, waar het nog enige tijd is vereerd.
↑ top
Verering - De verering van Anna kwam op gang in de 13e eeuw en bereikte haar bloeiperiode in de 15e en 16e eeuw. Aanvankelijk werd Anna vooral aangeroepen voor de veiligheid op zee. Nadat in de 14e eeuw de handel over zee was teruggelopen, werd de heilige meer vereerd als patrones van de vruchtbaarheid van mens, dier en gewas. Maar ook voor andere doeleinden riepen bedevaartgangers haar hulp in. De uitgaven van de pelgrims vormden, zoals in het naburige ⟶ Aardenburg, een aantrekkelijke vervangende inkomstenbron voor de teruglopende verdiensten uit de scheepvaart. De stad telde ook een St. Annagilde. In het begin van de 17e eeuw kwam de verering door het verbod van de Staatsen op de publieke katholieke godsdienstuitoefening abrupt tot stilstand.
Anna werd, zeker als beschermvrouwe van zeevarenden, het gehele jaar door vereerd. Later hebben zich lokale hoogtijdagen ontwikkeld. Uit bewaard gebleven overzichten van collectes is gebleken dat St. Annadag, 26 juli, tot de heilige dagen behoorde, zoals ook Maria Lichtmis en Sacramentsdag. Volgens een 16e-eeuws lied trokken pelgrims op 26 juli naar Sint Anna ter Muiden 'om kind te dragen'. Van speciale activiteiten ter plaatse op St. Annadag is evenwel niets bekend. Een belangrijkere dag dan het patroonsfeest en andere heilige dagen was lange tijd 24 juni: St. Jansdag. Op het eind van de 15e eeuw schonk Philips de Schone een drie jaar geldige vrijgeleide aan een ieder die St. Anna binnen 15 dagen voor of na de geboortedag van St. Jan in Ter Muiden wilde vereren.
- Van de wonderen die Anna in middeleeuwse mirakelverhalen worden toegeschreven, spelen er verschillende langs de Zeeuwse en Vlaamse kust, al ontbreekt dikwijls de precieze locatie. In deze verhalen beschermt Anna zeelieden tegen opstekende stormen of tegen zeerovers. Een verhaal luidt dat tijdens een reis naar Engeland een schip werd overvallen door een zwaar onweer. De schipper had de hoop de wal te bereiken al opgegeven toen een van de opvarenden de bemanning opriep tot Anna te bidden. Toen allen neerknielden en beloofden voor haar beeld te offeren, ging de wind onmiddelijk liggen. Een ander, door Brandenbarg vermeld, verhaal bevat de lotgevallen van een schipper en zijn zwangere vrouw, die op zee door zeerovers werden overvallen. De piraten brachten iedereen aan boord om, behalve de vrouw, die van ontsteltenis een dood kind baarde. In haar verdriet werd de overlevende benaderd door Anna, die haar verweet dat ze haar niet om hulp had gevraagd. Op verzoek van de vrouw was Anna evenwel bereid de aangebrachte schade te herstellen. Ze wekte man en kind weer tot leven en gedrieën liep het gezin over het water naar huis.
↑ top
Materiële cultuur - Van Beuningen en Koldeweij schrijven een in het Zeeuwse Nieuwlande gevonden pelgrimsinsigne, weergevende St. Anna-te-Drieën en het wapen van Vlaanderen, toe aan de bedevaartplaats Sint Anna ter Muiden. Het insigne (lood-tin; 51 x 35 mm) is gedateert tussen 1475 en 1525

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Sluis, gemeentearchief: archief der voormalige gemeente St. Anna ter Muiden tot 1880. Middelburg, Rijksarchief in Zeeland: collectie Zelandia Illustrata.
Literatuur: A.J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, dl.1 (Gorinchem: Jacobus Noorduyn, 1839) p. 281-284; H.Q. Janssen, St. Anna Ter Muiden, beschouwd als plaats, sedert het ontstaan der stad Mude in 1241, en als christelijke gemeente, van den aanvang der XVIde eeuw tot op onze dagen. Een geschiedkundige proeve (Middelburg: Van Benthem en Jutting, 1850) p. 39-124, over heilige dagen en collecten zie p. 62-72; J.B. Krüger, Kerkelijke Geschiedenis van het bisdom van Breda, dl 4 (Roosendaal: M.D. van Leeuwen, 1878) p. 619-620; F. Nagtglas, Zelandia Illustrata, dl. 2 (Middelburg: J.C. & W. Altorffer, 1880) p. 487-489; J.J. Mak, 'Daar loopt wat van St.-Anna', in: Nieuwe taalgids 39 (1946) p. 75-82; A. Teunis e.a., Encyclopedie van Zeeland, dl 3 (Middelburg: Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1984) p. 68-70; Peter Don, Kunstreisboek Zeeland (Weesp: Van Kampen, 1985) p. 49-50; Johan Antonie Brandenbarg, Heilig familieleven. Verspreiding en waardering van de historie van Sint-Anna in de stedelijke cultuur in de Nederlanden en het Rijnland aan het begin van de moderne tijd (Nijmegen: SUN, 1990) p. 217; Ton Brandenbarg e.a., Heilige Anna, grote moeder. De cultus van de Heilige Moeder Anna en haar familie in de Nederlanden en aangrenzende streken (Nijmegen: Sun, 1992); T. Brandenbarg, 'Sint-Anna in Zeeland. Een verkenning', in: Bulletin Stichting Oude Zeeuwse Kerken (1992) p. 3-6; P.E. de Brock, Wikken en wegen in de middeleeuwse haven van Sluis. St. Anna ter Muiden 750 jaar stadsrechten (Sluis: gemeente Sluis, 1992); K.J.J. Brand en W.J.P.M. Brand, 'Geschiedenis van kerk en godsdienst in Zeeuwsch-Vlaanderen en het in België gelegen deel van de Vier Ambachten', in: A.M.J. de Kraker, H. Van Royen, Marc E.E. De Smet ed., 'Over den Vier Ambachten'. 750 jaar keure, 500 jaar Graaf Jansdijk (Kloosterzande: Duerinck, 1993) p. 697-734; H.J.E. van Beuningen en A.M. Koldeweij, Heilig en profaan. 1000 laatmiddeleeuwse insignes uit de collectie H.J.E. van Beuningen (Cothen 1993) p. 122; René De Keyser, 'De Sint-Annaverering te Mude', in: Rond de poldertoren 73-1 (1995) p. 7-10;
Overige bronnen: KDC BiN-dossier St. Anna ter Muiden; Zeeuwse Bibliotheek te Middelburg: Zeeuws Documentatiecentrum; fotoreportage van het dorp in: Katholieke Illustratie, 9 juni 1949, p. 710-711

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.