Nijnsel, H. Antonius van Padua

Cultusobject: H. Antonius van Padua Open Street Maps
Datum: 13 juni (+ octaaf)
Periode: 1911 - ca. 1960
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Antonius van Padua
Adres: Oude Lieshoutseweg 9, 5492 HS Nijnsel
Gemeente: Sint Oedenrode
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: De bedevaart naar het heiligdom van de H. Antonius van Padua in het kerkdorp Nijnsel is van betrekkelijk recente oorsprong. De nieuwe parochie kreeg in 1911 een kerk met later ook een processiepark. Het werd in opmerkelijk korte tijd centrum van bedevaarten uit tal van plaatsen. Het merendeel daarvan was gelegen in de Meierij van 's-Hertogenbosch. De bedevaart werd dan ook bekend onder de benaming de 'Meierijsche bedevaart'. Sinds de jaren zestig van de 20e eeuw is het aantal bedevaartgangers sterk teruggelopen. De verering is praktisch tot een lokaal gebeuren gereduceerd.
Auteur: Willem Munier
Illustraties:
Topografie - Het dorp Nijnsel ligt ten zuidoosten van Sint-Oedenrode aan de oude verbindingsweg naar Lieshout en nabij de rivier de Dommel. De kerk ligt aan een plein aan de noordzijde van de Lieshoutseweg.
- Minstens al sinds de 15e eeuw stond er een Antonius Abtkapel in Nijnsel. Deze is in 1648 gesloten en later in een schoolgebouw veranderd.
- Het eenbeukige romaniserende kerkgebouw is een ontwerp van de Eindhovense architect L.P.J. Kooken en is tegelijk met de oprichting van de parochie op 23 april 1911 in gebruik genomen. Antonius van Padua is de patroon van deze kerk. De kerk kent geen afzonderlijke Antoniuskapel. In het portaal van de kerk is een reliëf met Antonius aangebracht.
- In de tuin van de pastorie, waar in het verleden processies werden gehouden, staat een rustkapel met een beeld van Antonius.
- In 1924, toen het 12,5 jarig bestaan van de parochie samen met het zilveren priesterfeest van de pastoor werd gevierd, werd de bij die gelegenheid geschonken klok aan St. Antonius toegewijd. Er stond op: 'Antonius est nomen meum. Laudo Deum verum. Plebem voco, defunctos ploro, festa decoro' ('Antonius is mijn naam. Ik prijs de ware God. Ik roep het volk, ik betreur de overledenen, ik luister de feesten op'). Tevens werd bij Petit & Fritsen een Odaklok aangeschaft. Na de klokkenroof door de Duitsers in 1942, werden in 1949 opnieuw twee nieuwe klokken aangeschaft.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Antonius van Padua ⟶ Biest-Houtakker.
- Een kleine reliek van Antonius van Padua ('S. Ant. Patav.') is tezamen met relikwieën van Maria, Jozef en de Martelaren van Gorcum in een ronde theca gezet en voorzien van een ronde zilveren reliekhouder met bewerkte rand.
- Het cultusbeeld (ca. 1,5 m) is van gips en stelt de heilige voor in franciscaner pij met op de rechterarm het kindje Jezus en in de linkerhand een lelie. Het beeld staat op een console tegen de muur rechts van het koor.
↑ top
Verering Twee Antoniussen in Nijnsel
- Dat het kerkdorp Nijnsel kon uitgroeien tot een bedevaartplaats van meer dan lokale betekenis, is voornamelijk de verdienste van Johannes Antonius Michael Panken (1872-1942). Panken was van 1907 tot 1909 kapelaan in Sint-Oedenrode, werd in 1909 kapelaan in Fellenoord-Woensel, maar kwam kort daarna als bouwpastoor terug naar zijn vroegere standplaats. Het dorp Nijnsel was toe aan de bouw van een eigen parochiekerk, maar had moeilijkheden met het bijeenbrengen van de nodige financiën. Panken had daarop aangeboden de bouw van de kerk op zich te nemen en de gelden te vergaren. Hij slaagde in deze opzet en was vervolgens de eerste pastoor van 1911 tot 1928. Op 25 april 1911 was de oprichting van de parochie een feit. De bijzondere patroon werd de H. Antonius van Padua. Daaraan werden krachtens bisschoppelijk besluit de H. Martinus en de H. Oda toegevoegd om zo de herinnering aan de moederkerk te Sint-Oedenrode te bewaren. De toewijzing van Antonius van Padua als titelpatroon was bijna geheel te danken aan de persoonlijke voorkeur van de nieuwe pastoor. Hij was geboren op diens feestdag en had bij de doop ook zijn naam gekregen. Met het patronaat kon ook aan het verlangen worden voldaan van twee anoniem gebleven weldoeners die de verering van Antonius van Padua eveneens waren toegedaan.
- Nijnsel was al eeuwenlang een plaats waar de naamgenoot van de heilige van Padua , de H. Antonius Abt, in ere werd gehouden. Binnen de grenzen van de gemeente Sint-Oedenrode bevonden zich twee kapellen uit de 14e of 15e eeuw ter ere van die heilige, een in Eerde en een in Nijnsel. Restanten van een zekere verering voor deze Antonius bleven tot aan het eind van de 19e eeuw doorwerken, toen twee verenigingen ontstonden die onder patronage van de H. Antonius Abt werden gesteld. Door toedoen van pastoor Panken moest Antonius Abt echter in de 20e eeuw plaats maken voor zijn naamgenoot uit Padua.

De verering van Antonius van Padua versterkt
- Bij de aanvang van zijn pastoraat richtte pastoor Panken op 22 mei 1911 de Broederschap van de H. Antonius van Padua op. Het ledental groeide spoedig uit tot enkele honderden. Veel ijver investeerde de pastoor in het eerste jaar in een triduum op 10, 11 en 12 juni ter voorbereiding van het feest van de patroon op 13 juni. Toen al meldden zich deelnemers uit verschillende omliggende plaatsen, zoals Son en Sint-Oedenrode. Dit triduum groeide uit tot een vaste gewoonte. Het eigenlijke hoogtepunt vormde de feestdag zelf met een mis in de kerk en een sacraments- en Antoniusprocessie in de processietuin en over het kerkhof. Daarop volgden gedurende het octaaf nog allerlei activiteiten die door de begeleidende kermis tot een uitgebreid feest uitgroeiden.
- In 1911 telde men 1000 bedevaartgangers; in 1912 reeds 2000. Dat aantal bleef in de daarop volgende jaren groeien; in 1916 waren er 7000 bezoekers. Niet voor niets kwam de benaming de 'Meierijsche bedevaart' in zwang: de pelgrims kwamen uit de gehele Meijerij.
Hierover wordt het volgende vermeld:

'Zo'n massale bedevaart was voor het bescheiden dorpje Nijnsel een hele belevenis. 's Morgens arriveerden de talrijke bedevaartgangers per stroomtram. De hele dag stond in het teken van de St. Antoniusverering: 's morgens met de heilige missen en 's middags een plechtige processie in de tuin van de pastorie. In de vroege avond stond de tram weer gereed om de vermoeide bedevaartgangers naar huis te brengen. Het was een zeer aansprekende gebeurtenis voor de Nijnselsenaren, want contacten met buitendorpse mensen kwamen niet zoveel voor'.

- Pastoor Panken deed alles om de verering levend te houden. Hij wist zich van een goed predikant te verzekeren in de persoon van de capucijn Eusebius van Zesgehuchten (uit Den Bosch), die vele jaren lang het gebeuren met zijn predikaties opluisterde. De pastoor zorgde zelf voor de nodige propaganda. Nadat de Belgische grens vanwege de Eerste Wereldoorlog werd gesloten, zocht men voor de jaarlijkse bedevaart van Eindhoven naar Antonius Abt in Achel een nieuwe bestemming. De augustijn Wilderbeek besloot, in samenspraak met de pastoor van Nijnsel, voortaan naar het Antonius van Paduaheiligdom in Nijnsel te trekken.
- In 1914 ging Panken over tot de uitgave van het Sint Antonius Klokje voor de leden van de door hem gestichte broederschap, waarvan het aantal leden in 1916 tot 3700 was uitgegroeid. In 1918 zag hij zich genoodzaakt de uitgave wegens al te hoge kosten te staken. Hij plaatste daarnaast tal van artikelen in streekbladen; in 1925 onder meer in Onze Kerkklokken. R.K. Weekblad voor Boxtel, Esch, Gemonde, Liempde, St. Michiels-Gestel, Nijnsel, St. Oedenrode, Olland, Schijndel, Vught, Wijbosch, enz. Het was de bedoeling de bevolking van deze plaatsen in de omgeving van Boxtel te activeren, zoals dat eerder gebeurd was met die van plaatsen rondom Eindhoven en Helmond.
- Er bevinden zich geen ex-voto's, noch getuigenissen in welke vorm dan ook van eventuele gebedsverhoringen in de kerk. Pastoor Panken heeft geen enkele gebedsverhoring geregistreerd en heeft zich slechts in algemene zin daarover uitgelaten in de door hem geschreven artikelen.
- Ook in de naamgeving van tal van instellingen en verenigingen werd de gedachte aan Antonius vastgelegd. Men kende er van 1920 af de fanfare St. Antonius van Padua ter opluistering van de processies, in 1986 omgevormd tot harmonie St. Antonius. Er kwamen: een St. Antoniushuis als gemeenschapshuis (opvolger van het St. Antoniuslokaal), een handboogvereniging Sint Antonius (in 1888 opgericht), een gitaarclub 'Antonio' en enkele St. Antoniusscholen. Toen de openbare school in 1923 werd omgezet in een bijzondere school van r.k. signatuur kreeg deze vanzelfsprekend de benaming St. Antoniusschool. Toen in 1972 een nieuw schoolgebouw in gebruik werd genomen, werd met de benaming St. Antonius van Paduaschool een traditie voortgezet.
- Na 1960 begon de bedevaart naar Nijnsel aanzienlijk terug te lopen. Veel is er niet van overgebleven. Het voornaamste restant vormt de jaarlijks terugkerende openluchtmis in het processiepark, met de gelijktijdige kermis. De verering van Antonius lijkt nu in Nijnsel niet anders te verlopen dan in een doorsneeparochie en de viering van zijn feest overtreft nauwelijks die binnen andere parochies die aan de heilige van Padua zijn toegewijd. Natuurlijk kreeg het eeuwfeest van zijn geboorte in 1995 reliëf, maar dat vertoonde geen bedevaartkarakter.
↑ top
Materiële cultuur Devotioneel drukwerk
1 P. Adrianus, Aan St. Antonius voeten, ten dienste der Meyerijsche bedevaart (z.p., 1e dr. 1916; 2e dr. 1917); 2 Handboekje ten dienste der verschillende processies naar St. Antonius te Nijnsel (Eindhoven: druk. P.J. Strijbos Huijbers, 1924; 64 p.); 3 Handboekje der processie van de St. Antonius-Broederschap van Eindhoven en Omstreken naar Nijnsel (Eindhoven: druk. P.J. Strijbos Huijbers, 1924; als onder nr. 1, maar speciale editie voor de Eindhovense bedevaart); 4 Handboekje ten dienste der verschillende processies naar St. Antonius te Nijnsel (Eindhoven: Elektrische Boek-, Kunst- en Handelsdrukkerij P.J.Strijbos Huijbers 1924 64 p.); ook apart uitgegeven ten gerieve van de Eindhovense bedevaart onder de titel: Handboekje der processie van de St. Antonius-Broederschap van Eindhoven en Omstreken naar Nijnsel (Eindhoven: P.J. Strijbos Huijbers, 1924; impr. J. Pompen, 12 juni 1924); coll. MRK Uden; 5 Reglement der Broederschap van den H. Antonius van Padua (na 1916; 4 p.); 6 Noveenboekje ter ere van de H. Antonius, een helper in elke nood (z.p., z.j.; 32 p.); 7 Liederen ter ere van den H. Antonius van Padua, (Eindhoven z.j.); 8 bedevaartvaantje gedrukt door J. Jongeneelen te Roosendaal (40 x 52 cm; na 1911) met het opschrift: 'Van der beêvaart verre wegen, breng ik u Antonius zegen', en een afbeelding van diens beeltenis met de kerk van Nijnsel onder vermelding van 'St. Antonius-Bedevaart, Nijnsel-St. Oedenrode' (vgl. het vaantje van Antonius te ⟶ Keldonk); 9 Ansichtkaart met foto van bedevaartgangers op de knieën bij de zegening met het H. Sacrament in de tuin van de pastorie, met de tekst 'Meierijsche bedevaart (13-30 Juni) naar St. Antonius van Padua te Nijnsel (N.Br.)'; 10 ansichtkaart met foto van het versierde interieur van de kerk en de tekst 'Meijerijsche bedevaart (13-22 juni) interieur der St. Antonius-kerk Nynsel (St. Oedenroede (N.Br.)'.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Nijnsel, parochiearchief: memoriale; notulen van de vergaderingen van het kerkbestuur. 's-Hertogenbosch, bisdomarchief: parochiedossier Nijnsel.
Literatuur: A. Panken, 'Meiereische bedevaarten naar St. Antonius te Nijnsel', in: Sint-Jansklokken 6 (1926) nr. 179, p. 92, aankondiging van de uren van de missen van 13-30 juni; M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 86, (abusievelijke?) vermelding als beschermheilige van varkens; J.M.P. van Oorschot, Eindhoven een samenleving in verandering, dl. 1 (Eindhoven: Gemeente Eindhoven, 1982) p. 281, de verlegging van de bedevaart van Achel naar Nijnsel in 1915; W. Heesters & C.S.M. Rademaker, Geschiedenis van Sint-Oedenrode (Tilburg: Stichting Zuidelijk Historisch Contact, 1972); Dieter Pesch, Wallfahrtsfänchen. Religiöse Druckgrafik (Keulen: Rheinland-Verlag, 1983) p. 386-387; Cultuurhistorische inventarisatie provincie Noord-Brabant. Gemeente Sint-Oedenrode (Den Bosch: Provincie Noord-Brabant, 1983) p. 17, 36; Renaat van der Linden, Bedevaartvaantjes. Volksdevotie rond 200 heiligen op 1000 vaantjes (Brugge: Tabor, 1986) p. 27, 56; Peter Sijbers, Parochie Nijnsel 75 jaar, Parochie Sint Antonius van Padua 1911-1986 (Nijnsel: Parochie St. Antonius, 1986); L. van Liebergen & W. Prins ed., Antonius. 'De kleine en de grote' (Uden: Museum voor Religieuze Kunst, 1995) p. 91, bedevaartvaantje.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Nijnsel; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64a (1993); Tilburg, KU Brabant: Brabant-collectie, top. afb. Nijnsel: nrs. 3526, kapel. Noveenboekje en gebed, uit de collectie J.A. Bomans, opgenomen in BiN-dossier (acquisitie 2012).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.