Bergeijk, H. Bernardus van Clairvaux

Cultusobject: H. Bernardus van Clairvaux Open Street Maps
Datum: 20 augustus
Periode: 18e eeuw (?) - begin 20e eeuw
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Petrus
Adres: Loo 79, 5571 KP Bergeyk
Gemeente: Bergeijk
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: De Bergeijkse Bernardusbedevaart dateert op zijn laatst uit de 18e eeuw. Ongeveer twee eeuwen werd ze gehouden naar de Bergeijkse schuurkerken: eerst naar de kerk op Luyksgestels gebied buiten Staats-Brabant en vervolgens naar de kerk in Bergeijk op het Loo. De bedevaart bleef bestaan tot na het midden van de 20e eeuw. Tastbare overblijfselen hiervan zijn de Bernardusreliek en het Bernardusbeeld die in het weekend van of na de gedenkdag (20 augustus) van Bernardus voorin de kerk worden tentoongesteld.
Auteur: Gerard Lössbroek
Illustraties:
Topografie - De Bernardusverering begon in de schuurkerk die in de jaren 1648-1650 werd gebouwd door Bergeijkse katholieken met hulp van geloofsgenoten uit Eersel. Deze schuurkerk werd Heikerk genoemd naar haar ligging op de onmiddellijk aan Bergeijks grondgebied grenzende heide, genaamd de Ampryt. Dit gebied behoorde tot het dorp Luyksgestel, dat buiten Staats-Brabant viel en zowel staatkundig als kerkelijk deel uitmaakte van het prinsbisdom Luik. De afstand tot de oude Bergeijkse parochiekerk op het Hof bedroeg circa veertig minuten gaans.
- Met de naam 'Heikerk' onderscheidde deze schuurkerk zich van een tweede schuurkerk die begin 18e eeuw (waarschijnlijk 1716) werd gebouwd te Bergeijk op het Hof, op slechts enkele meters afstand van de genoemde, destijds gereformeerde Hofkerk.
- Met ingang van 1779 mocht ingevolge een gerechtelijke aanzegging de 'oude' Heikerk op Luyksgestels grondgebied niet meer worden bediend door de parochiepriesters die toen woonden op het Loo, naast het Hof traditioneel een van de vijf Bergeijkse gehuchten. Hierna bleef de Heikerk nog enkele jaren bestaan en werd ze gebruikt door katholieken uit de directe omgeving om er de rozenkrans te bidden. Daarna werd ze verkocht en afgebroken.
- De katholieken op het Loo waren er echter niet tevreden mee dat de Heikerk buiten dienst was gesteld en dat de schuurkerk op het Hof nu de enige katholieke kerk voor Bergeijk was. Na een tiental jaren kregen ze alsnog vergunning om in het eigen gehucht een nieuwe schuurkerk te bouwen. Deze verrees in 1790 aan de rand van Loo en werd ook wel de 'nieuwe' Heikerk genoemd.
- In 1846 werd de Bergeijkse parochie officieel in twee parochies opgedeeld, met de schuurkerk op het Loo en de inmiddels opnieuw katholieke Hofkerk als parochiekerken. De schuurkerk op het Loo heeft bestaan tot 1863, toen ze werd gesloopt en opgevolgd door de bestaande neogotische kerk van de Roermondse architect C. Weber. Deze werd gebouwd ten oosten van de schuurkerk, in het centrum van het gehucht. De traditie van de Bernardusbedevaart naar de Heikerk op Luyksgestels grondgebied werd voortgezet, eerst naar de schuurkerk, later naar de nieuwe kerk op het Loo.
↑ top
Cultusobject - Bernardus van Clairvaux (ca. 1090-1153) was de stuwende kracht van de cisterciënzers, een nieuwe kloosterorde aan het begin van de 12e eeuw die uitging van de regel van Benedictus, maar een andere leefwijze aannam dan de benedictijnen. Zijn naam verwijst naar het door hem in 1115 gestichte klooster te Clairvaux (F), vanwaaruit hij door zijn geschriften en preken grote invloed zou uitoefenen op de middeleeuwse vroomheid rond Christus en Maria. In 1174 werd hij heilig verklaard. Sinds 1830 geldt hij als een van leraren van de katholieke kerk.
De H. Bernardus wordt vereerd tegen jicht en andere ziekten en wordt meestal afgebeeld met in de handen een kruis en een kerkgebouw of boek.
- De reliek van Bernardus bestaat uit een klein stukje stof van ongeveer 1 bij 1 centimeter. Dit is op een gelig rond stukje textiel aangebracht. In het midden ervan bevindt zich een wit knipsel van karton in de vorm van een bladmotief met aan beide kanten twee grote vogels en onderaan de tekst 'S(ancti) Bernardi abb(atis)'. Het geheel wordt bewaard achter glas in een ronde, ongeveer tien centimeter grote metalen reliekhouder met aan de achterkant een handvat.
- Het beeld van Bernardus stamt uit de 19e eeuw. Het neogotische beeld is gemaakt van lindehout en heeft een hoogte van 70 centimeter. Bernardus gaat gekleed in habijt en draagt in zijn rechterhand een attribuut (waarschijnlijk een lijdenswerktuig). Dit laat-19e-eeuwse beeld kan niet hetzelfde beeld zijn als de door de predikant Hanewinkel in 1799 aanschouwde 'beeltenis'.
↑ top
Verering - Hanewinkel vermeldt in 1800 dat men in Bergeijk 'eene beeltenis van den H. Bernardus' bezit, 'werwaards jaarlijks Bedevaarten geschieden'. Concrete gegevens over de bedevaart in de 17e en 18e eeuw zijn echter niet gevonden. De voornaamste bron voor de bedevaart in de 19e eeuw vormen de dagboeken van de Bergeijkse schoolmeester P.N. Panken (1819-1904).
- Panken vermeldt in zijn dagboeken bijna jaarlijks 'veel' bedevaartgangers op 20 augustus en op de zondag erna. Er waren dan plechtige missen waarin uitgebreid werd gepreekt. Meestal kwamen hiervoor priesters van buiten de parochie van het Loo. Ze waren afkomstig van het Hof en uit de omgeving (tot Veghel toe) of geboortig uit Bergeijk. Ook noemt Panken capucijnen uit Handel (die dan tevens een volksmissie kwamen houden), een jezuïet en een pater uit Hamont (B) als predikers. Onder de thema's van de preken worden vooral leven en werk van Bernardus genoemd. Volgens Schutjes (1872) is aan de bedevaart een volle aflaat verleend.
- Op de zondag van of na Bernardusdag werd zowel bij de schuurkerk te Luyksgestel als die van het Loo een zogenaamde Bernardusmarkt gehouden. Deze jaarlijkse zomermarkt duurde tot en met 1846, toen na de splitsing van de parochie de pastoor van het Loo preekte tegen het houden van de markt, omdat de zondag erdoor ontheiligd zou worden. Het jaar daarna verbood het gemeentebestuur van Bergeijk de markt, waarna ze voorgoed verdween.
- Hoewel de bedevaarttraditie ook aan de nieuwe, neo-gotische parochiekerk op het Loo verbonden bleef, kan toch gezegd worden dat ze haar grootste bloeitijd heeft gekend in de tijd van de schuurkerken. Het einde van de Bernardusmarkt speelde een rol: sindsdien kwamen er niet zoveel 'vreemdelingen' meer als voor 1846. Met het teruglopen van de regionale functie van de bedevaartkerk is ook het aantal bedevaartgangers afgenomen. Een breed gedragen bedevaart is waarschijnlijk reeds in de eerste helft van de 20e eeuw opgehouden. Niettemin werd de plaats in 1959 nog tweemaal genoemd op een volkskundige vragenlijst als bedevaartdoel in het geval van veeziekte.
- In de jaren negentig werd het beeld van Bernardus dat zich achterin de kerk bevindt, in het weekend van of na 20 augustus voorin de kerk geplaatst. Ook bij de viering van het 150-jarig bestaan (1996) van de parochie is dit gebeurd. Eveneens werd toen de Bernardusreliek tentoongesteld.
- Verwijzingen naar de Bernardusverering bestaan alleen nog in de herinnering van de oude katholieke Bergeijkers en in de naamgeving van de uit 1915 daterende Coöperatieve Stoomzuivelfabriek Sint-Bernardus (thans Campina) en van de katholieke basisschool Sint-Bernardus, beide te Bergeijk-het Loo.

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Bergeijk, parochiearchief St. Petrus Banden.
Tekstedities: Peter Meurkens ed., De Dagboeken van P.N. Panken, 1819-1904. Memorieboek van een Brabantse schoolmeester, 6 dln. (Eindhoven: Kempen Uitgevers, z.j.) dl. 1, p. 18, 22, 40, 61, 74, 81, 91, dl. 2, p. 91, 133, dl. 3. p. 94, dl. 4, p. 53.
Literatuur: [S. Hanewinkel], Reize door de Majorij van 's-Hertogenbosch in den jaare 1799 (in brieven) (Amsterdam: A.B. Saakes, 1800) p. 221; L.H.C. Schutjes, Geschiedenis van het bisdom 's-Hertogenbosch, dl. 3 (Sint-Michielsgestel: Instituut voor Doofstommen, 1872) p. 233-235, 243-244; P.N. Panken & A.F.O. Sasse van Ysselt, Beschrijving van Bergeik ('s-Hertogenbosch 1900), p. 294 e.v.; Jan Kalf, De katholieke kerken in Nederland (Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, 1906) p. 459-460; Kerkelijke Kunst uit het Dekenaat Valkenswaard. Inventaris van de katholieke en protestantse kerken in Aalst, Bergeijk, Borkel en Schaft, Dommelen, Riethoven, Valkenswaard, Waalre en Westerhoven. Bij gelegenheid van de tentoonstelling van 9 tot en met 23 september 1973 in de Nicolaaskerk te Valkenswaard (Valkenswaard 1973) p. 16; Herman Strijbos, Kerken van heren en boeren. Bouwhistorisch verkenningen naar de middeleeuwse kerken in het kwartier Kempenland ('s-Hertogenbosch: Stichting Brabants Heem, 1995) p. 37-44; Henry van Rooij, 'Duizendjarig Bergeijkse parochie viert feest', in: Bisdomblad, 29 mei 1998.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Bergeijk; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959); voor de jaren 1880-1904 van de Dagboeken van P.N. Panken kon een beroep worden gedaan op het typoscript dat in de jaren zestig door Johan Biemans te Bergeijk is gemaakt van het manuscript in bezit van de Bergeijkse familie Hoeks.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.