Swartbroek, H. Cornelius

Cultusobject: H. Cornelius Open Street Maps
Datum: 16 september (zondag naastbij); gehele jaar
Periode: 19e eeuw - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Cornelius
Adres: St. Corneliusplein 8, 6005 PD Swartbroek
Gemeente: Weert
Provincie: Limburg
Bisdom: Roermond
Samenvatting:

De heilige Cornelius wordt te Swartbroek vereerd als patroon van de kapel en later van de parochiekerk. Hij wordt er aangeroepen als beschermer tegen zenuwziekten, kinkhoest, jicht en vallende ziekte. Een bedevaartkarakter kan pas vanaf de 19e eeuw met zekerheid worden vastgesteld. In 1902 werd een Corneliusbroederschap opgericht. Vanaf 1960 nam de belangstelling sterk af, maar nog steeds trekt de kerk op het patroonsfeest enige bezoekers van buiten de parochie.
Auteur: Ottie Thiers
Illustraties:
Topografie - Het dorp Swartbroek ligt ongeveer zeven kilometer ten zuidoosten van Weert en maakt deel uit van deze gemeente. In het verleden behoorde Swartbroek tot de Weertse St. Martinusparochie.
- In 1525 is sprake van een Corneliuskapel. Van tijd tot tijd werd er op zon- en feestdagen de mis opgedragen, omdat de afstand tot de parochiekerk vrij groot was. De kapel, gelegen aan de doorgaande weg naar Ell, bij de huidige Rectorijstraat, werd in 1736 herbouwd. Het bakstenen, eenbeukige gebouw had een oppervlakte van ongeveer 45 m2 en bood plaats aan zo'n 140 personen; in 1850 werd het vergroot. In 1757 ontving de kapel van de Roermondse begijn Helena Mertens een legaat, dat meerdere missen per week, een lof en catechismusonderricht mogelijk maakte. Dit legaat legde de financiële basis voor de verheffing van Swartbroek tot rectoraat in 1774. Na de voltooiing van een nieuwe St. Corneliuskerk in 1925 is de kapel nog enige tijd in gebruik geweest als parochiehuis. In 1965 is het gebouw gesloopt. In 1932 werd Swartbroek een zelfstandige parochie.
- De parochiekerk (1935), een kruiskerk met stenen gewelven naar een ontwerp van Jules Kayser uit Venlo, staat in het centrum van Swartbroek aan het St. Corneliusplein. Rechts van de ingang, achterin de kerk, bevindt zich de devotiekapel ter ere van de patroonheilige. De kapel is ingericht met een altaar, een kalkstenen beeld van St. Cornelius, tien bidstoelen en een grote hardstenen kuip met tapkraan en een koperen deksel. Erboven prijkt het opschrift 'Water / Gezegend ter Eere van den / H. Cornelius'. Naast de kuip staan enkele flessen en een aantal St. Corneliusnoveenkaarsen.
In het rechtertransept, rechts van het St. Jozefaltaar, hangt boven een altaar een Corneliusvaandel aan de muur. Tijdens de viering van het patroonsfeest staat in het koor een verguld houten beeld van de heilige, dat normaal in de sacristie staat.
In het linkertransept staat op een console aan de muur een beeld van de H. Bertilia, circa 1,40 m hoog, een van de -> HH. Drie Gezusters die in Swartbroek in een aparte kapel eveneens vereerd worden.
↑ top
Cultusobject - Zie voor de H. Cornelius ⟶ Borgharen.
- In 1824 verkreeg de kerk een reliek van haar patroonheilige, bestaande uit een botpartikel, gevat in een ovale gouden of vergulde theca van 2,5 cm hoog. De tekst op het papierstrookje in de theca luidt '[..] Cornelii P.P.M.' Het bijbehorend certificaat was uitgeschreven in Rome op 5 juni door de bisschop van Porphyrië; op 3 juli verleende de vicaris-generaal van het bisdom Luik toestemming voor publieke verering. In 1827 werd voor ⨍52,- 'eene reliquikas' aangeschaft: een zilveren reliekhouder op een houten voet. De ovale theca met Corneliusreliek is geplaatst in een houder met een brede ovale rand (15 x 13 cm), waarin aan de bovenzijde een tiara met twee sleutels, een metropolitaankruis en een zwaard zijn gedreven, en aan de onderzijde een palmtak met schriftband waarop de gegraveerde tekst 'Ste Corneli ora pro nobis'. Op de voorzijde en het handvat draagt de houder merken: lauwertakken met 2, P I (= Petrus Jansen) met druiventros en handje met stok Q.
- Het kalkstenen beeld van St. Cornelius in de devotiekapel is vermoedelijk gemaakt in de vroege 16e eeuw en schijnt in de 19e eeuw te zijn bijgewerkt. De heilige, gezeten op een bank, is gekleed als paus. In zijn linkerhand houdt hij een hoorn; zijn rechterhand maakt een zegenend gebaar. Het beeld is 1,45 m hoog; in het begin van de 20e eeuw was het gepolychromeerd.
- Een tweede Corneliusbeeld (83 cm hoog) van verguld hout dateert uit het begin van de 19e eeuw. Het zou afkomstig kunnen zijn van het oude hoofdaltaar, waarvan dit Corneliusbeeld de middentop vormde. Het toont de heilige staande, als paus, met in de rechterhand een hoorn. De linkerhand lijkt een ontbrekende staf vast te houden. Gedurende het jaar staat dit beeld in de sacristie, maar met het patroonsfeest wordt het meestal voor in de kerk geplaatst.
↑ top
Verering - Cornelius werd in Swartbroek enkele eeuwen als patroonheilige van de kapel vereerd. Uit een verslag van een kerkvisitatie in 1670 blijkt dat in die tijd de tweede kapelaan van de St. Martinusparochie eenmaal per jaar, op de feestdag van Cornelius, een gezongen mis opdroeg in Swartbroek. Daarnaast verzorgde een minderbroeder in de vastentijd zo nu en dan een mis. Voorheen was een wekelijkse mis gebruikelijk geweest, maar hiervoor waren in 1670 de inkomsten te laag en de afstand was te groot. Een vergelijking met de St. Antoniuskapel in ⟶ Altweert, genoemd in hetzelfde verslag, leert dat deze in die tijd voldoende inkomsten uit het patroonsfeest had om de rest van het jaar missen te bekostigen. Van een bedevaart naar Cornelius in Swartbroek lijkt derhalve in de 17e eeuw geen sprake geweest te zijn. Bovendien noteerde in 1879 de toenmalige rector van de kapel dat in Swartbroek geen bedevaarten van voor 1648 bestonden.
- In 1824 kwam het rectoraat in het kostbare bezit van een Corneliusreliek en -aflaat. Op 31 juli 1824 verleende de vicaris-generaal van het bisdom Luik namens paus Leo XII een volle aflaat aan alle gelovigen, die op 16 september of de eerste zondag van de vasten de Corneliuskerk van Swartbroek 'devotelijk' zouden bezoeken en daar zouden bidden voor de 'eendracht der christenen, de uitroeiing der ketterij en de heilige moederkerk'. In 1827 volgde de aanschaf van een bijzondere reliekhouder en een zijden processievaandel met onbekende voorstelling, dat vermoedelijk meegedragen werd in de sacramentsprocessies; voorzover bekend zijn er op het patroonsfeest nooit processies gehouden. Dit vaandel werd omstreeks 1870 vervangen, mogelijk door het thans nog aanwezige Corneliusvaandel.
- Voor het midden van de 19e eeuw was Swartbroek reeds duidelijk een bedevaartplaats van Cornelius. In 1857 vermeldde namelijk de deken van Weert, in een opgave van godsdienstoefeningen in het kader van het processieverbod, dat het reeds lang gebruikelijk was dat ingezetenen en 'vreemdelingen' groepsgewijs en luid biddend op 16 september naar Swartbroek trokken. In 1887 worden Corneliuslitanieën aangeschaft en in 1888 krijgt Swartbroek een vermelding in het St. Cornelius-boekje van pater Scheepers.
- Op 14 augustus 1902 werd te Swartbroek door mgr. J.H. Drehmanns een Corneliusbroederschap opgericht, waaraan een aflaat van veertig dagen verbonden was, te verdienen door vroom werk te verrichten ter ere van de H. Cornelius volgens de doeleinden van de broederschap. Een van deze doeleinden was de financiering van een nieuw kerkgebouw. Sinds 1902 lieten zo'n 4500 personen zich inschrijven. Omstreeks 1960 daalde de belangstelling, maar nog steeds komen er jaarlijks enkele personen bij. Zij gaven de volgende woonplaatsen op:

Achel (B), Aldeneik (B), Altweert, Altweerterheide, Amsterdam, Antwerpen (B), Asten, Baarle-Nassau, Baexem, Bakel, Beegden, Beek, Bergen, Best, Blerick, Bocholt (B), Boshoven, Boshoverbeek, Brunssum, Budel, Budel-Schoot, Buggenum, Celen [= Zele?] (B), Den Haag, Deurne, Dorplein, Echt, Eindhoven, Eksel (B), Ell, Geistingen (B), Geldrop, Geleen, Genk (B), Grathem, Haarlem, Haelen, Hamont (B), Hasselt, Heel, Heerlen, Heesch, Heeze, Helden, Helmond, Hengelo, Herkenbosch, Herten, 's-Hertogenbosch, Heythuysen, Hoensbroek, Hofstade (B), Horn, Hunsel, Hushoven, Ittervoort, Kaatsheuvel, Kapel in 't Zand (Roermond), Keent, Kelpen, Kerkrade, Kessel, Kessenich (B), Kinrooi (B), Koningsbosch, Koningslust, Laar, Leende, Leuken, Leveroij, Linne, Lobberich (D), Lutterade, Maasbracht, Maaseik (B), Maashees, Maasniel, Maastricht, Maubeuge (F), Meijel, Mierlo, Mildert, Millen (D en/of B), Moesel, Moesdijk, Molenbeersel (B), Montfort, Munstergeleen, Neer, Neeritter, Neerkant, Neeroeteren (B), Nederweert, Nieuwstadt, Nunhem, Obbicht, Ohé en Laak, Olen (B), Ommel, Ophoven, Ophoven (B), Ospel, Panheel, Panningen, Pol (Wessem), Posterholt, Roermond, Roggel, Roosteren, Roubaix (F), Scherpenzeel, Schoorl, Sevenum, Simpelveld, Sittard, Someren, Someren-Eind, Someren-Heide, Son en Breugel, Spekholzerheide, Sterksel, St.-Odiliënberg, Stokershorst, Stramproij, Susteren, Swalmen, Swartbroek, Terneuzen, Thorn, Tielt (B), Tienraij, Tungelroij, Udenhout, Urmond, Utrecht, Venlo, Vlodrop, Voerendaal, Voorshoeven [?], Vrakker, Wageningen, Weert, Weert-woonwagenkamp, Wessem, Zelen [= Zele?] (B, O-Vl). Enkelen woonden in Canada, Engeland en Minnesota (USA).

Het merendeel van deze plaatsen ligt tot 35 kilometer van Swartbroek, in Noord-Brabant ten zuidoosten van de lijn Eindhoven-Helmond en in Limburg van de regio Venlo tot de regio Heerlen. De meeste Belgische leden woonden in de grensstreek bij Weert.
- De rector was sinds lang gewoon om het feest van de ⟶ Drie Gezusters middels advertenties in regionale bladen aan te kondigen; vanaf 1914 verschenen ook voor het Corneliusfeest aankondigingen in bladen als Het Kanton Weert, De Nieuwe Koerier en Land en Vee. Rector J. Van Kempen greep de advertentie van 1918 in de Nieuwe Koerier aan om de vereerders van Cornelius te vragen een 'steentje', d.w.z. een geldelijke bijdrage, te sturen voor de bouw van de nieuwe Corneliuskerk. Bij het besluit de Corneliusverering extra te bevorderen, heeft wellicht de daling van het aantal bedevaartgangers ter ere van de Drie Gezusters, als gevolg van de grenssluiting in de Eerste Wereldoorlog, een rol gespeeld. De beide bedevaarten lijken elkaar overigens vooral gestimuleerd te hebben: met Cornelius ging men tevens langs de Drie Gezusters en in juni werd ook het offerblok van Cornelius extra bedacht. Het voorkomen van beide culten in Swartbroek en het gebruik om met het feest van de Drie Gezusters ook Cornelius in de kerk te vereren, heeft regelmatig tot verwarring onder de pelgrims over de eigenlijke locaties en data van de culten geleid.
- Cornelius werd en wordt in Swartbroek vereerd als beschermer tegen kinkhoest, stuipen, jicht, vallende ziekte en alle zenuwlijden. Velen vonden hun gebeden verhoord, maar hiervan resten geen tastbare herinneringen. Het hele jaar door kwamen bedevaartgangers naar Swartbroek. Omstreeks 1918 gebeurde dit vooral op vrijdagen; zij woonden dan de mis bij, vereerden de relikwie en trokken uit eigen beweging enige malen biddend en processiegewijs om de kerk. De feestdag werd gevierd met octaaf; de octaafzondag was het hoogtepunt van het jaar. Een ziekenzegening en een kinderzegen stonden dan eveneens op het programma. De jaarlijkse kermis wordt van oudsher met het patroonsfeest gehouden.
- In 1997 werd op de zaterdagavond en de zondag na 16 september het patroonsfeest gevierd; er kwamen nog enkele bezoekers van buiten de parochie. Tijdens de mis stond de relikwie op het hoofdaltaar uitgesteld. Bij het St. Jozefaltaar stonden emmers water die tijdens de mis gezegend werden. Tot slot was er gelegenheid de relikwie te vereren. Een enkeling bezocht de devotiekapel. De parochie heeft een eigen Corneliuslied.
- De plaatselijke schutterij en een plein zijn vernoemd naar de H. Cornelius.
↑ top
Materiële cultuur - Vaandel: vooraan in de kerk, rechts van het St. Jozefaltaar, hangt een rood processievaandel (ca. 1870?), afgezet met goudkleurig band, circa 2.00 x 0.95 m. Het draagt in het midden een medaillon met de afbeelding van paus Cornelius met hoorn, boek en pausstaf, staande in een kaal berglandschap. Op de achterzijde staat een Mariavoorstelling.
- Schilderij: de pastoor bezit een schilderij (circa 70 x 90 cm), omstreeks 1994 in zijn opdracht vervaardigd door Bruno Voltin uit Tienen (B), met een voorstelling van de H. Cornelius naar een schilderij van Stefan Lochner. Het heeft enkele malen op de feestdag in de kerk gestaan.
- Monstrans: De kerk bezit een zilveren, deels vergulde stralenmonstrans, 50,5 cm hoog, uit het begin van de 19e eeuw, met merken: meesterteken H E (= Hubert Esser) en leeuwtje + 2. Op de voet staat in cartouche een buste van paus Cornelius.

Devotionalia
- Medailles: ovaal (h. 2,2 cm) en van aluminium, met aan de voorzijde een buste van paus Cornelius en profil, zegenend en als randschrift 'H. Cornelius, bid voor ons', aan de achterzijde Maria, staande op wolk met slang aan haar voeten en als randschrift 'O Maria zonder zonde ontvangen bid voor ons die onze toevlucht tot u nemen', in 1998 op de pastorie aanwezig.
- Noveenkaarsen: met opgedrukte afbeelding H. Cornelius, in 1998 in de devotiekapel te koop.

Devotioneel drukwerk
- Litanieën: 1 Litanieën ter eere van den H. Paus en martelaar Cornelius en St. Johannes den Dooper, patronen in vallende ziekten, stuipen, hoofdkwalen, hagelslag, van den H. Goar, patroon tegen koude koortsen, en van den H. Antonius Abt, beschermer in besmettelijke ziekten bij menschen en vee (Venlo: Drukkerij H. Lebesque, [z.j.]; Imprim. Hoeven, 23 april 1864, J. van Hooijdonk; 8,7 x 11,8 cm, 20 p., bruinige kartonnen kaft) aanwezig op pastorie; 2 in 1887 werden bij boekdrukker Smeets voor ⨍3,- Corneliuslitanieën aangeschaft, waarvan geen exemplaren bekend zijn.
- Devotieboekjes: op de pastorie bevindt zich een kleine verzameling Corneliusboekjes uitgegeven voor andere plaatsen, namelijk ⟶ Posterholt (1880), ⟶ Borgharen (1908), ⟶ Bokhoven (1926, herdruk van H. Pennings, Handboekje), maar geen enkel boekje dat speciaal voor Swartbroek werd gedrukt. Bovendien enkele algemene boekjes: 1 Pater A. Scheepers, St. Cornelius-boekje of beknopte schets van het leven, den marteldood en de vereering van den H. Cornelius, Paus en Martelaar, Patroon tegen vallende ziekte, jicht, stuipen, kinkhoest en alle zenuwlijden (Gulpen: M. Alberts en zonen, 1888) p. 27, vermelding verering te Swartbroek, op de pastorie bevinden zich exemplaren van latere drukken (6e druk 1923; 7e druk 1937); 2 Alb. van Rooijen [1918], zie onder Bronnen Literatuur.
- Devotieprentjes: 1 vouwprentje met op de voorzijde de tekst 'H. Cornelius, P.M. bijzonder vereerd te Swartbroek (Weert), als patroon tegen vallende ziekte, jicht, stuipen, kinkhoest en alle zenuwlijden' en een foto van het (gepolychromeerd) zandstenen devotiebeeld en aan de binnen- en achterzijde een korte levensschets, litanie en gebed (impr. Roermond, 16 juli 1919, P. Mannens; 7,5, x 11,8 cm; 4 p., collectie D. Gooren); 2 prentje, voorz. afb. Cornelius als paus met tekst 'St. Cornelius 1953 Swartbroek' in wapenschild [i.v.m. schutterij?], achterz. gebed en vermelding broederschap (rood papier; 8,5 x 12,5 cm), in 1998 in de kerk aanwezig.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Weert, gemeentearchief: oud-rechtelijk archief, goedenisboeken, inv.nr. 4705 fol. 1, jaar 1525, oudste bekende vermelding Corneliuskapel; archief Corneliusparochie Swartbroek, inv.nrs. 1 (fol. 33, 45), 17, 46-48, 50, 62, 84-85, 186, 191-192, 204; Fotoarchief, nrs. 1629, 1656, 1661. Swartbroek, pastorie: broederschapsregister, devotioneel drukwerk. Maastricht, Rijksarchief in Limburg: bisdomarchief Roermond 1840-1940, inv.nr. 39-40, opgave dekenaat Weert 1857.
Literatuur: J. Habets, Geschiedenis van het tegenwoordig bisdom Roermond, dl. 3 (Roermond: J.J. Romen, 1892) p. 378-380; [aankondigingen Corneliusfeest], in: Het Kanton Weert, 11 september 1915, 12 september 1930, 13 september 1935; Alb. van Rooijen, Vereering van den H. Cornelius (bijzonderen patroon tegen zenuwziekte) in Nederlandsche kerken en kapellen (Leiden: Futura, 1918) p. 2, 55-56; Jozef Cordie, Volksbedevaarten tegen kwaal van mensch en vee in Limburg (Leuven: licentiaatsverhandeling Katholieke Universiteit, 1943) p. 13, 19, 75, zegsman te Kessenich (B) noemt bedevaart naar Swartbroek Cornelius (vanuit Kessenich, Maaseik (B) en Ophoven (B)) en naar de Drie Gezusters, maar plaatst de Corneliusverering in de kapel der Drie Gezusters; Matthias Zender, Raüme und Schichten mittelalterlicher Heiligenverehrung in ihrer Bedeutung für die Volkskunde. Die Heiligen des mittleren Maaslandes und der Rheinlande in Kultgeschichte und Kultverbreitung (Düsseldorf: Rheinland Verlag, 1959) p. 173, korte vermelding, o.a. dat men volgens mededeling van dhr. Draye uit Leuven de H. Cornelius in de kapel van de Drie Gezusters vereerde bij reuma, en dat men een bedevaart hield bij krampen (mogelijk een verwarring, zie boven); P.J. Meertens & M. de Meyer, Volkskunde-atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar aflevering II (Antwerpen/Utrecht: Standaard, 1965) p. 33; Jan Henkens & Jo van der Velden, Weert in oude ansichten dl. 2 (Zaltbommel: Europese Bibliotheek, 1975) nr. 59; Bert Adriaens e.a. ed., Wieërter almenak 1977. Portret van Wieërt. Deil 1: Kapellen (Weert: Vastenaovundjvereiniging 'De Rogstaekers', 1976); 'Aod Nieëwiert 12: Baeverte', in: Weekblad voor Nederweert, 22 januari 1981, vermelding Cornelius; Stramproyer momentopnamen uit heden en verleden (Stramproy: Gemeentebestuur, 1983) p. 243, bedevaart vanuit Stramproy naar Cornelis in Swartbroek bij keelziekten; E. Tielemans, Volksgeneeskunde in Limburg. Een bibliografie (Limbricht: Limburgs Volkskundig Instituut, 1986) nr. 252, 279, 312; Winnie van Oorschot, Swartbroek verleden en heden. De geschiedenis van een kerkdorp van Weert (Weert: M&P, 1993) p. 119-154; Henk L.A. Tillemans, De Weerter kermissen. Draaien en vlaaien (Weert: M&P, 1994) p. 12-13, 106; C.H.J. Tubée, Inventarissen van de archieven van het dekenaat Weert en van de oudere parochies in het dekenaat. Parochie St. Martinus Weert 1404-1979 (Weert: Gemeentearchief, 1997) p. 53.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Swartbroek-Cornelius; Utrecht, Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland: dossier Corneliusparochie Swartbroek; mededelingen in 1998 van pastoor A. Dorresteijn te Swartbroek.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.