Terheijden, H. Antonius Abt

Cultusobject: H. Antonius Abt Open Street Maps
Datum: 17 januari (+ octaaf)
Periode: 18e eeuw (?) - ca. 1965
Religieuze context: Christelijk
Locatie: St. Antoniuskapel in de parochiekerk van St. Antonius Abt
Adres: Hoofdstraat 2, 4844 CE Terheijden
Gemeente: Drimmelen
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting: Toen Terheijden in 1633 een zelfstandige parochie werd, koos men als patroon Antonius Abt. De heilige werd in Terheijden aangeroepen tegen allerlei veeziekten. Mogelijk is de bedevaart in de 18e eeuw ontstaan. Georganiseerde bedevaarten zijn er niet bekend, wel bezochten omstreeks 17 januari veel boeren uit de omgeving de Antoniuskerk.
Auteur: Piet Rombouts
Illustraties:
Topografie - Tot het jaar 1400 gingen de inwoners van Terheijden in Breda naar de kerk. Vanwege de afstand werd op 11 november 1400 door het kapittel van Breda toestemming verleend om in Terheijden een kapel als hulpkerk te bouwen. In juni 1401 werd het kerkje geconsacreerd en toegewijd aan Maria. In de loop van de 15e en 16e eeuw werd het gotische kerkje vergroot en uitgebouwd en verkreeg het zijn huidige vorm. In 1633 werd Terheijden een zelfstandige parochie, toegewijd aan Antonius Abt. Vanaf het midden van de 17e eeuw tot 1801 werd de kerk door de protestanten gebruikt voor hun eredienst.
- In 1877 werd de kerk gerestaureerd door P.J.H. Cuypers die de toren liet verhogen. In 1922 werd na een brand de restauratie uitgevoerd door ir. J.Th.J. Cuypers. In 1958 kreeg het interieur van de kerk haar huidige gedaante en verdwenen de zijaltaren van Maria en Antonius Abt.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Antonius Abt ⟶ Borkel.
- De parochie beschikt over een botreliek van St. Antonius Abt (ca. 2 cm lang) in een ovale zilveren houder met een brede, met bladmotieven versierde rand (ca. 6 x 4 cm). Onder de reliek is een stukje papier bevestigd met het opschrift 'S. Antony Abbatis'.
- Het eikenhouten beeld van de H. Antonius Abt met varken (ongepolychromeerd; hoogte 97 cm) dateert uit de 16e eeuw. Het beeld is mogelijk afkomstig uit een kapel die in het nabijgelegen gehucht Schimmer stond. Deze kapel, waarschijnlijk toegewijd aan Antonius, brandde in 1594 af.
Anno 1995 staat het beeld in de voormalige doopkapel die omstreeks 1990 door leden van het Antoniusgilde als Antoniuskapel is ingericht.
- De kerk bezit nog een tweede beeld van Antonius Abt (lindehout; 83 cm hoog) uit de 17e eeuw. Het is oorspronkelijk afkomstig uit de schuurkerk en vervolgens afgestaan aan de capucijnenkerk te Langeweg. Na de verwoesting van deze kerk in de Tweede Wereldoorlog is het beeld teruggebracht naar Terheijden, na te zijn gerestaureerd en van zijn witte verflaag te zijn ontdaan.
↑ top
Verering - Hoe en wanneer de devotie tot St. Antonius Abt in Terheijden is ontstaan, is niet bekend. In 1551 werd er een kloveniersgilde opgericht dat aan de heilige was toegewijd. Wellicht hangt het begin van een daadwerkelijke verering samen met de komst van het Antoniusbeeld uit de kapel van Schimmer, nadat deze in 1594 was afgebrand. Op 7 februari 1633 werd Antonius Abt de patroonheilige van de nieuw opgerichte parochie Terheijden. In 1775 werd door paus Pius VI een volle aflaat geschonken op het patroonsfeest, 17 januari, of op een andere door de bisschop aan te wijzen dag.
- Ook in de 19e en 20e eeuw werd het feest van St. Antonius Abt (met octaaf) in Terheijden plechtig gevierd. Het eerste document dat hierop wijst, is het reglement van het herenkoor uit 1858, dat alle werkende leden op straffe van 10 cent boete verplichtte aanwezig te zijn op het feest van St. Antonius. In 1880 en 1936 werd een gebed uitgegeven met een korte schets van Antonius' leven. In het gebed wordt de heilige aangeroepen tegen de pest en besmettelijke ziekten (Antoniusvuur) en ter overwinning van de duivel.
- Omstreeks het feest van Antonius werd dikwijls een volksmissie gehouden, zoals van 7 tot 17 januari 1954. Een oude Terheijdense vrouw schreef in 1989 het volgende:

'17 januari, de feestdag van onze parochieheilige, werd vooraf gegaan door een 'Triduum' of '40-urengebed'. 's Morgens om 7 uur H. Mis, dan werd het H. Sacrament uitgesteld in de monstrans. De hele dag was het dan aanbidding. En 's avonds om 7 uur was er dan nog een Lof met preek door een pater van elders. Het oude houten beeld van Antonius stond dan voor in de kerk opgesteld. De mensen zeiden dan: "Toontje staat weer op zijn troon"'.

- In de eerste helft van de 20e eeuw was 17 januari in Terheijden een heilige dag, ook wel 'de dag van de devotie' genoemd. De mannen gingen gewoon naar hun werk, maar vooraf ging de gehele parochie biechten en te communie. Op de sluitingsavond van het triduum was alles in feeststemming. Er was een lof met drie heren en de kerk stond vol kaarsen. Na het lof liep iedereen langs het beeld van de H. Antonius. Daarna werd de reliek vereerd en een offer gebracht. Het beeld van Antonius bleef tijdens het gehele octaaf staan. Op de zondag van het octaaf kwamen de mensen uit de omtrek. Niet alleen boeren kwamen ter bedevaart, maar ook andern, want ieder gezin mestte vroeger zelf wel een varken voor de slacht.
- Sinds circa 1965 komen er geen vereerders van buiten het dorp meer, maar nog steeds wordt het feest omstreeks 17 januari plechtig gevierd. Het beeld wordt dan in het priesterkoor geplaatst en is gedurende het gehele octaaf versierd met bloemen en kaarsen. Het kloveniersgilde St. Antonius viert feest op de maandag na 17 januari met een speciale mis en een feestelijke bijeenkomst. Na afloop van de mis kussen de gildeleden de Antoniusreliek.
- St. Antonius staat op het gemeentewapen afgebeeld. Naast het Antoniusgilde was de voormalige geitenfokvereniging naar de heilige genoemd.
↑ top
Materiële cultuur - Gebrandschilderd glas: In de zuidzijde van het transept bevindt zich een glas-in-loodraam van Charles Eyck. In het centrale gedeelte van het raam staat Antonius Abt temidden van het volk dat zijn hulp komt vragen. Aan zijn voeten is het varken te zien waarmee hij als patroon van de boeren wordt afgebeeld en het vuur dat verwijst naar het Antoniusvuur (de aandoening ergotisme). In zijn handen heeft Antonius de taustaf. Verschillende dieren (een haan, een paard, een lam en een os) wijzen erop dat vooral boeren bijzondere relaties met deze heilige onderhouden. Het raam wordt beneden afgesloten met vier afzonderlijke voorstellingen: 1) Antonius verkoopt zijn bezittingen en schenkt zijn geld aan een arme weduwe; 2) de bekoring van Antonius door helse machten; 3) Antonius predikend; 4) de H. Antonius op zijn sterfbed.
- Gildeattributen: het gilde bezit diverse voorwerpen met afbeeldingen van Antonius Abt: 1 een gildebord uit 1772; 2 18e-eeuws houten Antoniusbeeldje; 3 een kerkvaandel uit 1879; 4 een gildevaan uit 1879.

Devotioneel drukwerk
- Vouwblad: Korte schets van het wonderbaar leven van de H. Antonius abt, patroon van de kerk van Terheijden, alwaar zijne Reliquien vereerd worden (Breda: Uitgeverij Eduard van Wees; impr. C. van der Veeken, Hoeven 20-9-1880; herdr. 1936; 4 p.).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Terheijden, parochiearchief. Breda, bisdomarchief: dossier Antoniusparochie Terheijden.
Tekstedities: J.P. de Valk ed., Romeinse bescheiden voor de geschiedenis der Rooms-katholieke kerk in Nederland 1727-1831, dl. 4 (Den Haag: ING, 1991) nrs. 1668, 1780, 1812, betreft het verlenen van een aflaat aan de kerk van Terheijden in 1821 (niet bekend of het een specifieke Antoniusaflaat betreft).
Literatuur: J.B. Krüger, Kerkelijke geschiedenis van het bisdom van Breda, dl. 4 (Roosendaal: Van Leeuwen, 1878) p. 254-268; Jan Kalf, De monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Noordbrabant. Eerste stuk: de monumenten in de voormalige Baronie van Breda (Utrecht: A. Oosthoek, 1912) p. 335-345, over kerk en Antoniusbeelden; G.C.A. Juten, 'Rondom een verdwenen parochie', in: Taxandria 28 (1921) p. 100-101; J.W.A. Gommers, 'Folkloristische kalender voor westelijk Noord-Brabant', in: Sinte Geertruydtsbronne 5 (1928) p. 81; G.C.A. Juten, De parochiën in het bisdom Breda, dl. 2. Dekenaat Breda (Bergen op Zoom: Gebr. Juten, 1935); M. de Meyer, Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar bij de kaarten 21-29 Volksgeneeskunde, stuipen, hoofdpijn, beschermheiligen en bedevaarten etc. Aflevering III (Utrecht-Antwerpen: Standaard, 1968) p. 88, vermelding als beschermheilige van varkens; A.H. van Deursen, 'Sint-Antonius met het varken', in: Brabants heem 31 (1979) p. 7-9; J.W.M. van der Made e.a., 'Die cronycke van t'aloude Cloveniersgilde van Sint Antonius Abt gefondeert Ter Heyde den 17 January 1551', in: De vlasselt 19 (1983) p. 1-76; Jo Krijnen, 'Het rijke roomse leven', in: De vlasselt 45 (1989) p. 33-34; J.W.M. van der Made e.a., 'De kerkramen van H. Antonius Abt te Terheijden', in: De vlasselt 54 (1991) p. 1-52.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Terheijden; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959) + 64b (1993).
↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.