Bergen op Zoom, O.L. Vrouw, 'Hoge Lieve Vrouw', 'O.L. Vrouw in de Zon'

Cultusobject: O.L. Vrouw, 'Hoge Lieve Vrouw', 'O.L. Vrouw in de Zon' Open Street Maps
Datum: Afwisselend een zondag in juni, augustus of september; gehele jaar
Periode: Tweede helft 15e eeuw - 1580 (?)/ 1944 - heden
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Mariakapel in de parochiekerk van St. Gertrudis tot ca. 1580); Mariakapel in Museum Het Markiezenhof (sinds 1951)
Adres: St. Gertrudiskerk, Grote Markt; kapel Hofstraat 2a, 4611 TJ Bergen op Zoom
Gemeente: Bergen op Zoom
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: Breda
Samenvatting:

De hoogtijdag van O.L. Vrouw in Bergen op Zoom was in de 15e en 16e eeuw Maria Hemelvaart (15 augustus). Op die dag werd het beeld centraal in de rijk versierde kerk geplaatst. In 1482/1483 verleende de Luikse bisschop een aflaat voor het bijwonen van het Marialof, wat mogelijkerwijs bedevaartgangers aantrok. Het is onzeker of de Mariaverering van Bergen op Zoom een pelgrimsoord maakte. De omvang van de verering, de aantrekkingskracht op hulpbehoevenden uit de omgeving en de votiefgeschenken die aan het beeld werden geofferd, doen echter veronderstellen dat de verering een zeker bedevaartkarakter heeft gekend. In 1944 herleefde de Mariaverering in de vorm van een lokale dankommegang op de dag van Maria Hemelvaart, die sindsdien jaarlijks wordt georganiseerd door het in 1945 opnieuw gestichte O.L. Vrouwegilde. De laatste decennia trok deze ommegang steeds meer bekijks van personen uit de wijde omgeving van de stad.
Website: www.mariaommegang.nl

 
Auteur: Jan van Herwaarden; aanvulling Peter Jan Margry
Illustraties:
Topografie - De St. Gertrudiskerk is gelegen aan de Markt in het centrum van de stad. Het is een kruisbasiliek uit de 14e eeuw met forse uitbreidingen uit de 15e en 16e eeuw, opgetrokken uit natuursteen in de stijl van de Brabantse gotiek. De kerk werd deels herbouwd na de verwoesting als gevolg van de Franse belegering in 1747.
- Het Mariabeeld bevond zich tot omstreeks 1470 boven een altaar tegen de oostelijke kerkmuur, een positie waaraan de verering zijn speciale naam heeft te danken: de 'Hoge Lieve Vrouw'. Het beeld stond in ieder geval vanaf 1480 in de nieuwe, in 1470 voltooide O.L. Vrouwekapel aan de noordzijde van de kooromgang. Blijkens de bewaard gebleven rekeningen van het O.L. Vrouwegilde hingen er vogelkooien in de kapel met zangvogels en was deze kapel rijkelijk gestoffeerd. Omstreeks 1480 werd het altaar van de O.L. Vrouwekapel vernieuwd met aan de voet acht voorstellingen uit het Oude en Nieuwe Testament; in 1507/1508 werd boven het altaar een tabernakel opgericht. Bovendien werd er tussen 1493 en 1499 een groot drieluik vervaardigd met als centrale voorstelling de aanbidding door de drie koningen, omgeven door zeventien taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament, met op de zijpanelen nog eens acht thans niet meer bekende voorstellingen. Later werd de kapel nog opgeluisterd door muurschilderingen.
- Sedert 1951 is de verering geconcentreerd in het Mariakapelletje dat onderdeel uitmaakt van het gebouwencomplex van Museum Het Markiezenhof te Bergen op Zoom.
↑ top
Cultusobject - Het middeleeuwse Mariabeeld van Bergen op Zoom is waarschijnlijk aan het einde van de 16e eeuw verloren gegaan. Het was omgeven met een grote blauwe 'zon' en werd om die reden ook wel 'O.L. Vrouw in de Zon' genoemd (vgl. ⟶ Breda, O.L. Vrouw in de Zon). De zon was aangebracht naar aanleiding van de bijbeltekst: 'Er werd een groot teken in de hemel gezien: een vrouw met de zon bekleed, met de maan onder haar voeten, een krans met twaalf sterren op haar hoofd' (Openbaring 12:1). De voorstelling zal zijn ontleend aan de toentertijd populaire afbeelding van O.L. Vrouw van Milaan. In de 15e eeuw was de bedevaart naar Milaan (naar het schilderij van O.L. Vrouw in de kerk Santa Maria presso San Celso) met name in Brabant erg populair, zoals ook blijkt uit bewaard gebleven gegevens omtrent opgelegde bedevaarten.
Het Mariabeeld was aangekleed, droeg een fijne hals- en schouderversiering en had een paternoster om de hand; het Jezuskind droeg een koningsmuts. De kerk bezat zowel dagelijkse als feestelijke mantels voor het beeld.
- De 20e-eeuwse verering richt zich op een ongepolychromeerd, houten beeld (ca. 60 cm) in de Mariakapel van Museum Het Markiezenhof. Het beeld uit 1951 is van de hand van de kunstenaar Van Dongen uit 's-Hertogenbosch.
↑ top
Verering Middeleeuwen
- De verering voor de Hoge Lieve Vrouw of O.L. Vrouw in de Zon dateert waarschijnlijk uit de tweede helft van de 15e eeuw. In 1470 werd in de St. Gertrudiskerk een O.L. Vrouwekapel voor de devotie ingericht. Omstreeks dit jaar werd bovendien een religieuze broederschap opgericht, het O.L. Vrouwegilde, belast met het beheer van de kapel, de cultus en de organisatie van de plechtigheden. De bisschop van Luik verleende in 1482/1483 een aflaat voor het bijwonen van het Marialof, wat mogelijkerwijs bedevaartgangers aantrok. De rekeningen van het O.L. Vrouwegilde getuigen van voortdurende aandacht voor de Mariaverering. Tijdens de Kruisommegang, die jaarlijks op Beloken Pasen (de tweede zondag na eerste Paasdag) werd gehouden, werd het Mariabeeld, voorafgegaan door een vaandel met de tekst 'Sancta Maria ora pro nobis', rondgedragen door leden van het gilde. Ook zorgde het gilde voor een muzikaal opgeluisterde eredienst. De befaamde musicus Jacob Obrecht († 1505) is afkomstig uit Bergen op Zoom en was daar tussen 1480 en 1484 in dienst van het O.L. Vrouwegilde; tussen 1496 en 1498 trad hij in de St. Gertrudiskerk als zanger op.
- Het ledental van het gilde schommelde lange tijd rond de 1000, maar nam sedert 1520 gestaag af met 422 als dieptepunt in 1538. Na 1540 herleefde de verering door toedoen van pastoor Nicolaas Florenszoon Goudanus, die met zijn preken gelovigen van heinde en verre trok, waardoor het ledental van het gilde weer steeg tot 777 in 1560; daarna nam het ledental weer af en in 1568 telde het gilde 551 leden. Gelijkaardige schommelingen maakten de oplage van gedrukte Mariaprenten (die na 1570 helemaal niet meer werden gedrukt) en de hoeveelheid verrekende kaarsen. Toen omstreeks 1550 de prijzen van levensmiddelen stegen en vooral tarwe erg duur werd, vervielen de periodieke uitdelingen in graan en werden erwten en Mariaprentjes uitgedeeld. In 1566 kon vanwege de beeldenstorm de feestdag van Maria Hemelvaart niet plechtig worden gevierd, waarna de feestelijkheden in de daaropvolgende jaren niet meer hernomen werden. Zelfs de subsidies aan het O.L. Vrouwegilde van de hertog van Alva, die in 1567 het markiezaat had bezet, konden hierin geen verandering brengen. De laatste rekening van het O.L. Vrouwegilde stamt uit 1576, vier jaar voordat Bergen op Zoom binnen de machtssfeer van de calvinisten was gekomen. Een openlijke Mariaverering was sinds 1580 niet meer mogelijk; het cultusbeeld zal in 1566 of (kort na) 1580 verloren zijn gegaan.
- In de rekeningen is herhaaldelijk sprake van geschenken aan het Mariabeeld, die in een korf werden tentoongesteld. Bovendien werden de armen van het beeld met rozenkransen omhangen die als ex-voto waren geschonken. Met zekerheid vanaf 1524 werden er 'beeldekens' uitgedeeld aan de broederschapsleden. Het waren afbeeldingen van het cultusbeeld in blokdruk, met de tekst: 'Lieve Vrouwe int Zonne' vanwege de grote blauwe 'zon' die het beeld in de kerk omgaf. De stad ⟶ Breda kende ook een dergelijk Mariabeeld of Marianum waar een bedevaartgebonden verering voor bestond.
- De norbertijn Wichmans (in 1630 benoemd tot pastoor van Mierlo) die over West-Brabant in het algemeen niet goed is ingelicht, weet feitelijk niets over een Mariaverering in de stad. Wel acht hij het geloofwaardig dat de H. Gertrudis er de cultus van Maria heeft gepropageerd omdat zij zelf een fervent Mariavereerster was. Het enige 'feit' dat Wichmans kan noemen, is het bestaan van de 'Onse Lieve Vrouwe straet' waarvan hij aanneemt dat hierin vroeger een Mariaheiligdom stond. Het is dan ook niet helemaal zeker of de Mariaverering Bergen op Zoom tevens tot pelgrimsoord verhief. Sommige historici, onder wie Ch. de Mooij, wijzen dit idee ten stelligste af. Er is immers verder geen mirakelboek bekend, er zijn geen pelgrimsinsignes gevonden of opgelegde bedevaarten opgetekend en ook wordt, voor zover bekend, nergens in de bronnen expliciet over bedevaarten gesproken. De omvang van de verering, de aantrekkingskracht op hulpbehoevenden uit de omgeving en de schenking van ex-voto's aan het beeld geven echter voldoende reden om naar analogie van andere middeleeuwse Mariavereringen te veronderstellen dat de verering een zeker bedevaartkarakter heeft gekend. Een veelzeggend gegeven in dit verband zijn bijvoorbeeld de schenkingen die Jacomine, de vrouw van timmerman Pieter Gieliss, in het jaar 1500 aan twee cultus- of bedevaartoorden deed. Bij testament vermaakte zij de helft van haar 'ryem' (riem of gordel) aan ⟶ 'den heyligen Cruce in Hinckelenoort', de andere helft gaf zij aan O.L. Vrouw in de Zon van Bergen op Zoom.

Sinds de reformatie
- Na 1580 verdween de Mariaverering niet als zodanig. Toen er sedert 1651 weer van een schuilkerk met eigen bedienaars sprake was, kreeg deze kerk de titel O. L. Vrouw Hemelvaart. De schuilkerk werd in 1829 vervangen door een waterstaatkerk, waarin de Mariaverering sedert ongeveer 1900 (maar mogelijk al eerder) een bijzondere gestalte kreeg tijdens een in de kerk gehouden sacramentsprocessie op 15 augustus (Maria Hemelvaart).
- In 1945 werd er in Bergen op Zoom 'na een onderbreking van 367 jaren' door een heropgericht O.L. Vrouwegilde een ommegang georganiseerd op 15 augustus, toevallig de dag waarop Japan capituleerde. Hiermee werd de gelofte ingelost die kapelaan W. Ooyens in 1942 op Maria Hemelvaart had gedaan: als Bergen op Zoom voor verwoesting gespaard zou blijven en dus ongeschonden uit de benarde oorlogstoestand zou worden bevrijd, dan zou dat vooral te danken zijn aan de bescherming die Maria de stad bood.
- De ommegang werd gezien als een herneming van de middeleeuwse Kruisommegang op de zondag na Beloken Pasen (14 dagen na eerste Paasdag), waarin de Hoge Lieve Vrouw een belangrijke rol had gespeeld. Gemiddeld waren er jaarlijks zo'n 1000 à 1200 deelnemers. Het aantal toeschouwers werd eind jaren zestig op 40.000 geschat, voornamelijk uit West-Brabant en Zeeland. De Stichting Onze Lieve Vrouwegilde telde in 1951 nog zo'n 3000 leden, een aantal dat in 1981 tot een kleine 2000 was afgenomen.
In de processie wordt, ter herinnering aan de middeleeuwse Kruisommegang, een processiekruis met een reliek van het H. Kruis meegedragen; de stoet wordt afgesloten door een levensgroot, gekleed beeld van O.L. Vrouw. In de stoet is, evenals in de Kruisommegang, aandacht voor het Oude en Nieuwe Testament, maar de Zeven Vreugden van Maria staan centraal. In het voorjaar van 1996 werden als groepen aangekondigd: Rozenkrans, Ding Dong, Vreugdebloem, Brabant, Mirjam, Angelus en Hemelvaart.
- In 1963 ontstond een discussie omtrent de aard van de ommegang, die door het gemeentebestuur 'te katholiek' werd geacht. Om andere christenen niet af te stoten, werd het christologische karakter van het gebeuren benadrukt. Overigens deed het opmerkelijke feit zich voor dat strenggereformeerden uit Tholen de ommegang steunden. Het traditionele karakter van de ommegang werd in 1963 bevestigd en de organisatie nam zich voor er geen toeristische attractie van te maken. Korte tijd later werd de datum onderwerp van discussie, want 15 augustus was een gewone werkdag. Dientengevolge werd de ommegang in 1967 op 20 augustus gehouden; toen werd tevens vastgesteld dat voortaan de derde zondag van augustus voor de plechtigheid zou zijn bestemd. Deze datum was echter geen lang leven beschoren. In de jaren zeventig en tachtig is de ommegang op een zondag in augustus of september gehouden. Omdat het vaak slecht weer was en het gebeuren in 1986 vanwege de regen zelfs moest worden afgelast, werd de feestdag in 1987 vervroegd naar zondag 5 juli. In 1995 vond de ommegang plaats op zondag 25 juni en het jaar daarop op zondag 30 juni.
- In hoeverre de commercie een rol bij de ommegang speelt, is niet zo duidelijk. In 1983 had men in Bergen op Zoom in ieder geval kritiek op de zevenjaarlijkse Heiligdomsvaart te Maastricht omdat die werd gesponsord. Bovendien zou daar eventueel Miss Holland in de stoet worden opgenomen. Opmerkelijk genoeg was men in Bergen op Zoom daarentegen niet wars van een eventuele deelname van de wielrenner Gerrie Knetemann, mits deze dat uit eigen overtuiging zou doen. De organisatoren wilden de ommegang best wat meer bekendheid geven.
- De ommegang startte in 1953 in de Bernadettestraat, waarna via de Antwerpsestraatweg het centrum werd binnengetrokken. Vervolgens trok men door de Van Dedemstraat, Wassenaarstraat, Wouwsestraat, Zuivelstraat, Grote Markt, Fortuinstraat, Lievevrouwestraat, Rijkebuurtstraat, Spui, Moeregrebstraat, Steenbergsestraat, Noordsingel, Wijngaardstraat, Catharinaplein, Kremerstraat, wederom Grote Markt, Hoogstraat, Antwerpsestraat en Burg. de Roockstraat tot men in de Bernadettestraat was teruggekeerd. Anno 1998 volgt men alweer geruime tijd een kortere route vanaf Museum Het Markiezenhof.
- Vanwege de tienjarige stedenband met Oudenaarde (B) in 1996, nam de delegatie van die stad het miraculeuze Mariabeeld van het bedevaartoord Kerselare mee naar Bergen op Zoom om het in de ommegang te laten meegaan. Op 15 december van dat jaar is er op en rond de Grote Markt ook een kerstspel met 70 deelnemers opgevoerd: 'Het Godswonder in Bergen op Zoom'. Het O.L. Vrouwegilde was daarbij betrokken, zowel met zangkoren als met kostuums. Het spel was bedoeld om een groter publiek naar de kerstmarkt te lokken en stond onder toezicht van een man die al 40 jaar bij de ommegang is betrokken.
- In 1994 nam bisschop Ernst van Breda deel aan de ommegang en droeg hij voorafgaand aan de processie een pontificale mis op. Het jaar daarop was Ernst opnieuw van de partij, ditmaal vergezeld van zijn opvolger Muskens. De aantrekkingskracht van de plechtigheid is groot. Zo nemen sinds een aantal jaren ook kinderen van een protestantse school uit het Zeeuwse Gapinge eraan deel. Onder de toeschouwers is elk jaar ook een groot aantal Vlamingen aanwezig.
In de Brabants Heem enquête naar r.k. gebruiken werd in 1980 door een invuller uit Zevenbergen vermeld dat men daar jaarlijks een bedevaart naar Bergen op Zoom organiseert.
- De Mariaverering kreeg in 1951 een impuls door de inrichting van een Mariakapel in een van de ruimten van het Museum Het Markiezenhof.
Toen die ruimte voor museumgebruik benodigd was, was ondertussen de oude hofkapel van Jan van Glymes, aan de zuidwesthoek van het complex, gerestaureerd. In 1961 werd daar de nieuwe Mariakapel in gehuisvest, met een directe ingang vanaf de straat. Het daar aanwezige beeld wordt zowel op de ommegangsdag als door het jaar heen vereerd. De kapel is elke dag geopend.
- De 75e omgang in 2019 werd, na een verzoek daartoe van bisschop Liesen, bij schrijven vanuit het Vaticaan door paus Franciscus gezegend. Hij moedigde tegelijk alle gelovigen aan om als participant of als toeschouwer door te gaan met deze dankbetuiging aan God en Maria. De ommegang op 28 uni 2020 had een heel ander karakter. Vanwege de corona-pandemie werd het Mariabeeld in de Gertrudiskerk in een kleine bidtocht rondgedragen en was de plechtigheid voor het publiek via de regionale televisiezender live te volgen. Pastoor Paul Verbeek had in navolging van Ooijens in 1942, in tijden van het corona-virus, een nieuwe belofte aan het ritueel verbonden: voor het herkrijgen van bewegingsvrijheid en voor de gezondheid van ziel en lichaam.
↑ top
Materiële cultuur Devotioneel drukwerk
- 1 Jaarlijkse programmaboekjes Maria-Ommegang Bergen op Zoom (Bergen op Zoom, 1953 - heden); 2 'Maria Ommegang Bergen op Zoom. Informatie betreffende de Maria-Ommegang te Bergen op Zoom' (Bergen op Zoom 1981; 4 p.); 3 Prent van Maria omgeven door de zeven vreugden in 1984 gemaakt door Fons Gieles (Bergen op Zoom) ter gelegenheid van de 40e ommegang; 4 Noveenboekje Noveen. Een nieuwe Belofte. Maria Ommegang Bergen op Zoom (Bergen op Zoom: Lieve Vrouweparochie, 2020; 24 p.).

↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Bergen op Zoom, gemeentearchief. Eindhoven, Regioarchief: archief Stichting Brabants Heem, enquête r.k. gebruiken (1980).
Literatuur: Augustinus Wichmans, Brabantia Mariana tripartita (Antwerpen: J. Cnobbaert, 1632) p. 530-533; J.G. Swaving, Galerij van Roomsche beelden, of Beeldendienst der XIXe eeuw (Dordrecht: Blussé & Van Braam, 1824) p. 119-120, betreft O.L. Vrouw op 't Stokske>, bijlage 6; H. Levelt, Onze Lieve Vrouw van Bergen-op-Zoom (Bergen op Zoom: stoomdrukkerij Numa-Hasselman, 1923) p. 31-42: de 'Hoge Lieve Vrouwe'; C.J.F. Slootmans, Bergen-op-Zoom Maristad (Bergen op Zoom: druk. fa. J. Hertogs, 1945); 'Bergen op Zoom eerde Maria Hertogin van Brabant', in: Katholieke Illustratie 87, 28 augustus 1953; Korneel Slootmans, 'De Hoge Lieve Vrouw van Bergen op Zoom', in: Jaarboek Oudheidkundige Kring 'De Ghulden Roos' 24 (1964) p. 20-48; 25 (1965) p. 193-233; 26 (1966) p. 161-184, op p. 179 de schenking van de riem in 1500; 'Maria Ommegang Bergen op Zoom. Ereplicht na plechtige belofte', in: Brabants Dagblad, 7 augustus 1965; 'Grote belangstelling voor deelname Maria-Omgang', in: Brabants Dagblad, 10 juli 1967; P.G. Bins, Prisma toeristenatlas. Zeeland Brabant Limburg (Utrecht-Antwerpen: Het Spectrum, 1972) p. 61-62; Korneel Slootmans, Bergen op Zoom. Een stad als een huis (3e herz. dr., Zaltbommel: Europese Bibliotheek, 1974) p. 136-159, St. Gertrudiskerk, 201-209, de Kruisommegang; 'Maria-Ommegang in Bergen op Zoom', in: Trouw, 6 juli 1977; J. van Herwaarden, Opgelegde bedevaarten (Assen-Amsterdam: Van Gorcum, 1978) p. 414-415, 709-713, populariteit Milaan in Brabant, met name in Brussel en Leuven, geen vermelding Bergen op Zoom; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura Boeken, 1982) p. 50-55, 329-330; 'Vol goede moed de Ommegang tegemoet', in: Brabants Nieuwsblad, 6 september 1983; '"Vrede kan geweldig zijn" thema van Maria Ommegang', in: West-Brabant Koerier, 7 september 1983; Bas Bergs, 'Koning David met blote knieën, dat kan niet', in: Brabants Nieuwsblad, 9 september 1983; 'Maria Ommegang '83 bijna van de baan', in: Brabants Nieuwsblad, 12 september 1983; Gerard Broekhuizen, 'Marialiturgie op straat. Unieke Ommegang in Bergen op Zoom', in: Bisdomblad Breda (augustus 1987) p. 16-19; 'Onterechte kritiek van Maria Ommegang', in: Brabants Nieuwsblad, 19 januari 1995; 'Muskens en Ernst bij Bergse Maria Ommegang', in: De Stem, 21 januari 1995; Joyce Ernest, 'De laatste in zijn soort. De eenenvijftigste Maria Ommegang in Bergen op Zoom', in: De Stem, 22 juni 1995; Piet H.B. Michielsen, 'Maria Ommegang krijgt gestalte', in: Bergs Nieuws, 13 maart 1996; John Nijssen, 'Maria Ommegang. Wonder boven wonder', in: De Stem, 27 juni 1996; Charles C.M. de Mooij, Geloof kan bergen verzetten. Reformatie en katholieke herleving te Bergen op Zoom, 1577-1795 (Hilversum: Verloren, 1998); Nicolette Bartelink e.a. (red.), De God van Nederland. Hedendaagse fotografie (Zwolle: Waanders, 2006) p. 140-141.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Bergen op Zoom; Nijmegen Katholiek Documentatie Centrum-KLiB, bedevaartfoto's Margry (1981); reportage van KRO-tv in het programma Studio RKK op 16 juli 1996 over de Maria-ommegang.
Website: www.mariaommegang.nl

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.