Vlijmen, H. Donatus

Cultusobject: H. Donatus Open Street Maps
Datum: Tweede zondag in juli
Periode: 1886 - ca. 1965
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk van St. Jan Geboorte
Adres: Pastoriestraat 15, 5251 BB Vlijmen
Gemeente: Heusden
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: De Donatusbedevaart in Vlijmen nam vanaf het einde van de 19e eeuw een grote vlucht. De broederschap telde duizenden leden, afkomstig uit de gehele Brabantse Langstraat en uit Zuid-Holland. Een aanzienlijk aantal daarvan bestond uit kloosterzusters. In de jaren zestig van de 20e eeuw is de verering allengs verlopen.
Auteur: Cees van den Oord
Illustraties:
Topografie - In 1864 legde Petrus van den Brand, bouwpastoor van Vlijmen, de eerste steen voor de parochiekerk St. Jan Geboorte. Op 11 oktober 1868 werd het nieuwe neogotische kerkgebouw (ontwerp van Van Tulder) geconsacreerd door I. Deppen, coadjutor van bisschop Zwijsen van Den Bosch. De zielzorg was tot 1994 toevertrouwd aan de norbertijnenabdij van Berne die sinds 1285 in Vlijmen, Engelen, Hedikhuizen en Elshout het patronaatsrecht bezat.
- Een klooster van de zusters van Jezus, Maria en Jozef (JMJ) was sinds 1849 in Vlijmen gevestigd. De hechte band van deze zusters met de parochiekerk en de Donatusdevotie komt ook tot uiting in de bouw van de kerk direct naast het zusterklooster. In 1967 werd het bouwvallig geworden kloostergebouw gesloopt.
↑ top
Cultusobject - Zie voor St. Donatus ⟶ Beers.
- Links vooraan (vanaf de toren bezien) in het middenschip staat op een console tegen een pilaar een wit geverfd houten beeld (1,40 meter hoog) van Donatus in krijgstenue. Donatus heeft een mantel om en aan zijn voeten ligt zijn helm. De rechterhand wijst naar boven. Het beeld dateert naar alle waarschijnlijkheid van omstreeks 1900. Bij het beeld hangt een gietijzeren offerblok met het opschrift: 'Ter eere van den H. Donatus'.
- Voor circa 1960 stonden het beeld en het offerblok recht tegenover de preekstoel midden in de kerk en niet vooraan bij het altaar.
↑ top
Verering - Vanwege de rieten en strooien daken van de boerderijen en de brandbare hooimijten en stallen zocht met name de boerenbevolking van Vlijmen bescherming bij Donatus, de beschermheilige tegen donder, bliksem en brand. Pastoor Goedhart van de parochiekerk St. Jan Geboorte legde in 1995 uit: 'Men kon in één slag alles kwijt zijn. De betekenis van de uitdrukking "onder de pannen zijn" wordt dan duidelijk. Een rijk persoon voelde zich en was dank zij het pannendak veilig'.
- Ieder jaar werd de feestdag van Donatus omstreeks de tweede zondag van juli gevierd. De gelovigen konden een volle aflaat verdienen door op die zondag of op de zeven volgende dagen (het octaaf) de Vlijmense parochiekerk te bezoeken, te biechten en te bidden.
- In welk jaar de Donatusverering in Vlijmen is begonnen, is onbekend. Misschien dat de introductie van de devotie samenhing met een gebeurtenis op 9 juli 1870. In het Registrum Memoriale Parochiae de Vlijmen staat dat de bliksem toen 's avonds om 10.30 uur 'in het spits van den toren geslagen' is en 'nogal aanzienlijke schade' heeft aangericht.
- In 1886 vond de oprichting plaats van de Vlijmense broederschap. Het 'Register van het Broederschap van den H. Donatus' is bewaard gebleven. De eerste 605 inschrijvingen zijn ongedateerd en stammen van voor 26 mei 1894, toen G. Gérard lid werd. De vijf laatste inschrijvingen stammen uit 1961. In het totaal staan in het broederschapsboek circa 6.185 inschrijvingen opgetekend. Opvallend voor de Vlijmense broederschap is dat bijna de helft van de Donatusleden uit nonnen bestaat, namelijk 3.040. Op 10 april 1899 meldden zich maar liefst 358 zusters op een dag aan. Een ander hoogtepunt was 8 juli 1917, toen er 197 zusters als lid konden worden begroet. De meesten waren zusters van de congregatie van JMJ, die ook een vestiging in Vlijmen had.
Het Vlijmense broederschapsboek van de H. Donatus stelt ons in staat een kwantitatieve indruk te krijgen van de belangstelling en verering van de H. Donatus. Het valt op dat vooral grote gezinnen zich lieten inschrijven. De inschrijvingen kwamen niet alleen uit Vlijmen, maar ook uit de omgeving, van Waalwijk tot Kerkdriel, en uit de provincie Zuid-Holland, van Rotterdam tot Den Haag.
- Het lidmaatschap betekende 'een plechtige getuigenis', dat men door voorspraak van Donatus beschermd wilde worden tegen 'de schadelijke uitwerking van onweders'. Tijdens onweer diende men de litanie te bidden. De huizen en hun bewoners moesten dan met wijwater worden besprenkeld. Mevrouw Johanna van Eggelen-van Hulten (1923) uit Nieuwkuijk vertelde in 1995: 'Ik voelde me aangetrokken tot deze heilige. Thuis tijdens bliksem en zwaar onweer baden we altijd tot Donatus. Eerst een litanie, daarna een rozenhoedje voor Maria. Met onze boerderij met rieten dak aan de Meerdijk is nooit iets gebeurd'.
- De verering moet omstreeks 1960 al bijna verdwenen geweest zijn, aangezien pastoor Van Sinnen (1961-1970) zich er bij navraag nauwelijks iets van herinnerde.
- Ook in het buurdorp Haarsteeg bestond een Donatusverering met broederschap (1861). Deze verering heeft echter geen bedevaartkarakter gehad.
↑ top
Materiële cultuur - Pastoor Goedhart ontdekte in 1994 op het kerkhof een aan de H. Donatus gewijde (zwaar beschadigde) medaille met de tekst 'H. Donatus, bid voor ons'.

Devotioneel drukwerk
- In het parochiearchief van Vlijmen bevinden zich: 1 een in 1838 in Grave gedrukte levensbeschrijving van St. Donatus; 2 een devotieprentje uit 1941 van de Vlijmense broederschap.
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Vlijmen, parochiearchief St. Jan Geboorte: broederschapsboek en memoriale. Heeswijk, archief van de abdij van Berne.
Literatuur: Dag. Gooren, 'Sint Donatus en zijn verering in Nederland', in: Brabants heem 23 (1971) p 12; M. van den Bosch, 'Verering van de H. Donatus te Haarsteeg en Vlijmen', in: Met gansen trou 22 (1972) p. 96-97; P. Gerlach, 'Inventaris van het kerkelijk kunstbezit te Vlijmen', in: Met gansen trou (1982) p. 136-143; T. Moons, 'Notities uit het Memoriale', in: Met gansen trou 1982, p. 148-149.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Vlijmen; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 64b (1963).

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.