Vortum-Mullem, H. Cornelius

Cultusobject: H. Cornelius Open Street Maps
Datum: 16 september (+ octaaf)
Periode: Ca. 1880 - ca. 1990
Religieuze context: Christelijk
Locatie: Parochiekerk St. Cornelius
Adres: St.-Cornelisstraat 18, 5827 AL Vortum-Mullem
Gemeente: Boxmeer
Provincie: Noord-Brabant
Bisdom: 's-Hertogenbosch
Samenvatting: In het laatste kwart van de 19e eeuw ontwikkelde de Corneliusdevotie in Mullem zich tot een bescheiden regionale bedevaart die sinds de jaren zestig van de 20e eeuw sterk aan belang heeft ingeboet. Terwijl Cornelius rond 1900 in het algemeen werd aangeroepen tegen ziekten als stuipen en jicht, is hij na de Tweede Wereldoorlog bij uitstek en exclusief de beschermheilige van kinderen geworden.
Auteur: Peter Meurkens
Illustraties:
Topografie - Het gehucht Mullem ligt ten westen van de provinciale weg Boxmeer-Venray. Vortum ligt aan de Maaskant van deze weg. Samen vormen ze het dorp Vortum-Mullem.
- De oudste kapel in Mullem was toegewijd aan Cornelius. De kapel wordt voor het eerst genoemd in een stuk d.d. 16 augustus 1424 waaruit blijkt dat pastoor Jan van de Velde van Sambeek er een officie had gesticht. Vortum beschikte over een Hubertuskapel.
- Tijdens de reformatie bleven de kapellen in katholieke handen zodat ook het Corneliusbeeld in Mullem kon blijven. In 1802 werd de rector van de Hubertuskapel van Vortum verplicht om beurtelings op zon- en feestdagen en nog driemaal in de week in de Corneliuskapel van Mullem de mis op te dragen. In 1831 is deze kapel weliswaar nog hersteld, maar zij werd in 1879 afgebroken.
- In 1879-1880 werd een nieuwe kerk (architect J. Buijsen uit Boxmeer) tussen de twee gehuchten ingebouwd. Tegelijk werd Vortum-Mullem tot parochie verheven. Op 16 september 1880, de feestdag van Cornelius, werd de neogotische kerk ingezegend. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog is deze kerk door de Duitsers verwoest. Het plaatselijke verenigingsgebouw heeft tot 14 februari 1953 als noodkerk gefunctioneerd. Toen werd de nieuwe parochiekerk ingezegend en kreeg het Corneliusbeeld links vooraan een nieuwe plaats.
- De hoofdweg van het dorp draagt de naam Corneliusstraat. Deze weg loopt langs de parochiekerk en komt uit bij de plek waar vroeger de Corneliuskapel heeft gestaan.
↑ top
Cultusobject

- De paus en martelaar Cornelius († 253) had tijdens zijn pontificaat te maken met verscheurdheid van de christelijke gemeenschap. In tegenstelling tot de tegenpaus Novatianus stond hij voor een milde boetepraktijk bij christenen die vanwege de vervolging tijdelijk van hun geloof waren gevallen. 
De verering van Cornelius (14 september; later 16 september), groeide in West-Europa gedurende de 7e tot in de 10e eeuw door middel van de verspreiding van diens relieken. Kornelimünster, nabij Aken, is vanwege de aanwezigheid van enkele belangrijke relieken (het grootste deel van het hoofd, rechterarm en drinkhoorn) thans nog een van de drukst bezochte bedevaartplaatsen in Duitsland. Cornelius is een van de vier heilige maarschalken (de overige drie zijn Quirinus, Antonius Abt en Hubertus). Hij is patroon van de boeren en het (hoorn-)vee. Iconografisch wordt Cornelius afgebeeld als paus met een hoorn in de hand. Met name in Noord-Brabant was Cornelius een populaire heilige die in de 19e en 20e eeuw in tal van plaatsen met behulp van relieken en broederschappen als nieuwe cultus is geïntroduceerd.
- De parochie heeft de beschikking over een reliek, gevat in een zilveren theca met handvat. Deze is bedoeld voor kusverering na de mis. Een tweede reliek is geplaatst in een kleine monstrans die bij speciale gelegenheden voor het beeld van de heilige wordt neergezet.
- Het eikenhouten beeld (86 cm hoog) van Cornelius is omstreeks 1500 gesneden. Het beeld is rond 1960 ontdaan van zijn polychromie. Aan het einde van de 19e eeuw maakte H. van der Geld als een soort meesterproef een exacte houten kopie van het beeld.
 

↑ top
Verering - Over de verering voor het einde van de 19e eeuw is niets bekend. Zij nam een hoge vlucht vanaf de verheffing van Vortum-Mullem tot parochie in 1879. De nieuwe pastoor, F.J. Sweens, zette zich bijzonder in voor de verbreiding van de devotie. Een gevolg was het beschikbaar komen van een volle aflaat: paus Leo XIII schonk in 1880 de mogelijkheid om die gedurende het Corneliusoctaaf te verdienen. Pastoor Sweens zorgde voor de oprichting en goedkeuring van een Corneliusbroederschap op 20 februari 1887. Bij de begrafenis van een lid van de broederschap werd de kist met een speciaal lijkbaarkleed versierd. Men moest dan wel minstens tien jaar contribuerend lid en lange tijd zelateur zijn geweest.
- Vooral onder Sweens' opvolger, pastoor van Looveren (1904 - 1940), was het feest van Cornelius een dorpsfestijn. De feestdag van 16 september was zeker in de jaren dertig een van de hoogtijdagen van het jaar. De mannen trokken voor kerkbezoek hun beste pak aan, en wel hun zwarte trouwpak dat anders alleen met Pasen en Pinksteren uit de kast kwam. Voor de kinderen was er snoepgoed dat werd gekocht in de tegenover de kerk geplaatste kraam. Het was echter geen dag voor familieonthaal; dat gebeurde tijdens de kermis op de eerste zondag van september.
Op de maandag en de woensdag van de Corneliusweek was er kinderzegen in de kerk. Uit de buurdorpen kwam op die dagen een grote stoet met kinderwagens naar Vortum-Mullem. Tijdens de Corneliusweek werd bovendien Corneliuswater verstrekt bij de doopvont achter in de kerk. Bedevaartgangers uit de wat wijdere omgeving kwamen met de trein naar het nabijgelegen station van Sambeek, vanwaar zij verder liepen.
- De processie op Corneliusdag trok door de pastorietuin. Hieraan namen alle plaatselijke verenigingen, de 'kerkelijke fanfare St Cornelius' (achter een fraai vaandel uit 1910), de koorzangers en bruidsmeisjes deel. Naast het beeld van St. Cornelis werden een Mariabeeld (met blauwe mantel), het Lam Gods en het H. Sacrament meegevoerd. De processie heette dan ook 'Sacramentsprocessie met Sinterknillis'.
- De pastoor vroeg in 1942 voor de laatste keer om een nieuwe verlenging met zeven jaar van het voorrecht van een volle aflaat, verbonden aan zijn kerk. Tijdens en na de oorlog is de viering geleidelijk versoberd. Na 1945 trok de processie in plaats van door de pastorietuin over de openbare weg. De laatste processie werd in 1962 gehouden. De broederschap is in 1966 opgeheven. Tot 1950 werden kinderen er bij de doop automatisch bij ingeschreven.

Patronaat
- In Vortum-Mullem is vanaf het laatste kwart van de vorige eeuw Cornelius als beschermheilige tegen verschillende kwalen aangeroepen. In 1918 waren er volgens Van Rooijen personen die het beeld miraculeus noemden. In een litanie uit 1883, afgedrukt op een prentje, wordt gesproken van 'lichamelijke kwalen' en van 'de stuipen, vallende ziekten en besmettelijkheden'. Een devotieboekje uit 1949 noemt zenuwlijden, stuipen, jicht, verlamming en in het bijzonder vallende ziekte. Daarnaast vermeldt het boekje het vrijwaren van kinderen van alle ziekten en ongelukken. Margry noemde in 1982 Cornelius als beschermer tegen jicht en zenuwziekten en patroon ten behoeve van vrede en ontwapening. Een Volkskundevragenlijst uit 1993 geeft als reden van de verering het voorkomen van kinderziektes. Kennelijk is Cornelius in de loop van de jaren in toenemende mate beschouwd als beschermer tegen kinderziekten, vooral tegen stuipen.
- Sinds het begin van de jaren tachtig is er dankzij het initiatief van een liturgische groep een aparte Corneliusviering op de zondagmiddag in het octaaf met reliekverering en kinderzegen. Ook tijdens de ochtendmis is er een duidelijke verwijzing naar St. Cornelius waarbij overigens de (bewerkte) tekst uit het boek van Margry (1982) achterop het misboekje de gelovigen informeert over hun Cornelius. Ook is er dan gelegenheid voor reliekverering. Margry schrijft over het jaar 1981: 'vieringen en kinderzegen nog goed bezocht'. Toen kwamen er zo'n 200 personen op de viering af. Zij konden Corneliuswater uit een teil meenemen. In 1995 was er, afgezien van de organisatoren, nog maar een handjevol ('nog geen tien') bezoekers tijdens de middagviering, allen uit de eigen parochie. Er gaan dan ook stemmen op om geen aparte kinderzegen op de zondagmiddag te doen en slechts bij de mis enige aandacht aan Cornelius schenken.
↑ top
Materiële cultuur - Voor 1980 was er een aluminium medaille met ophangoog verkrijgbaar met Cornelius als paus 'en profil' en de tekst 'H. Cornelius, Bid voor ons'; op de achterzijde Maria (1,9 x 2,5 cm).

Devotioneel drukwerk
- 1 'Litanie ter ere van de H. Cornelius, Paus en martelaar. Bijzondere Patroon tegen ziekten, vooral tegen stuipen, jicht en vallende ziekten, wiens H.H. Reliquieën met grote toeloop en devotie verëerd worden en wiens bijstand vurig aangeroepen wordt in de Parochiale Kerk te Vortum-Mullem bij Boxmeer' (10,5 x 7 cm; Boxmeer: F. Schoth; impr. 14 mei 1883; 8 p.), coll. D. Gooren; 2 Boekje ter ere van St. Cornelius, paus en martelaar, patroon tegen alle zenuwlijden ('s-Hertogenbosch: Mosmans; nihil obstat 1949); 3 prentje: 'H. Cornelius, Paus en Martelaar (feestdag 16 Sept.), Bijzondere patroon tegen vallende ziekte en andere zenuwziekten' (Venlo: P. Groen; hetzelfde prentje was ook in andere Corneliusoorden in gebruik); 4 'Reglement der Broederschap ter ere van de H. Cornelius in de Parochiekerk van Vortum-Mullem, kerkelijk opgericht 20 februari 1887' (z.j. ca. 1950); 5 Tekst Corneliusmis (na 1982).
↑ top
Bronnen en literatuur Archivalia: Vortum-Mullem, parochiearchief St. Cornelius.
Literatuur: 'Vortum-Mullem, inzegening parochiekerk', in: Boxmeers Weekblad, 18 september 1880; A. Scheepers, St. Cornelius-Boekje. Beknopte schets van het leven, den marteldood en de vereering van den H. Cornelius etc. (Gulpen: M. Alberts en Zonen, 1888) p. 27, vermelding verering; Alb.van Rooijen, Vereering van den H. Cornelius (Bijzondere Patroon tegen Zenuwziekte) in Nederlandsche kerken en kapellen (Leiden: Futura, 1918) p. 57-65; 'Land van Cuijk, Vortum Mullem', in: Sint-Jansklokken, 8-14 september 1946; 'Kerkconsecratie in Vortum-Mullem', in: Boxmeers Weekblad, 16 mei 1953; P.J. Meertens & M. de Meyer ed., Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Commentaar Aflevering II (Antwerpen: Standaard, 1965) p. 32, vermelding als beschermheilige tegen stuipen; J. van Laarhoven ed., 'Naar gothieken kunstzin'. Kerkelijke kunst en cultuur in Noord-Brabant in de negentiende eeuw ('s-Hertogenbosch: Noordbrabants Museum, 1979) p. 64, 109, kopiebeeld Van der Geld; M.P.J. van de Brand, 'Schenking aan de Corneliuskapel te Mullem 1424', in: Merlet 1982, nr. 3, p. 62-71; P.J. Margry, Bedevaartplaatsen in Noord-Brabant (Eindhoven: Bura boeken, 1982) p. 287-290; Jan van Uden (e.a.) Vortum-Mullem [1979] [z.p.]; Rien van de Brand, Sambeek. Zannebeeke. Sambeeks verleden rond kerk en toren. Een bijdrage tot de geschiedenis van het zuidelijk deel van het land van Cuijk (Sambeek 1986) p. 51.
Overige bronnen: KDC BiN-dossier Vortum-Mullem; Meertens Instituut volkskundige vragenlijst 23 (1959), 64a (1993); Nijmegen, Katholiek Documentatie Centrum-Klib: bedevaartfoto's Margry (1981); mondelinge informatie van dhr. P. Ebben en mw. Broeder.

↑ top
  naar het KDC, voor aanvullingen en commentaar.